شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله سید محمدمهدی الخرسان از علما و نویسندگان مطرح عراق و مؤلف «موسوعه ابن عباس» و «موسوعه ابن ادریس الحلی»، پس از عمری تلاش علمی، صبح امروز در سن ۹۸ سالگی، در نجف اشرف دار فانی را وداع گفت.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، بقیه السلف صالح، آیت‌الله سید محمدمهدی الخرسان، از علمای نجف اشرف و از شاگردان حضرات آیات سید ابوالقاسم خویی، سید عبدالهادی شیرازی و سید محسن حکیم بود که آثار و تالیفات پرشمار وی نزد اهل تحقیق و تراث‌پژوهان مورد عنایت قرار داشت.
این دانشمند متواضع و اخلاقی بزرگ از نسل عالمان پرتلاش و بسیاردان و جامعی بود که انسانیت و فرهنگ اصیل اسلامی را در منش و ساده‌زیستی و رفتار پرمحبت و خالصانه خود متجلی کردند و نمونه‌ای بود از بقیه السلف بسیار صالح و الگوهای کم‌نظیر حوزه علمی نجف اشرف که چشم طالبان علم و معرفت و سلوک اسلامی را روشن می‌کرد و مجلس علمی او حال و هوای مجالس عالمان روزگاران پیشین را پیش چشم نویسندگان و محققان امروز می‌گذاشت. افتادگی و صمیمیت همراه با گفتار لطیف و حکیمانه و عالمانه و آزادی فکر و اعتدال اندیشه، از ایشان شخصیتی جاودان در یاد و خاطره اهل علم ساخت.
نگاهی به زیست علمی آیت‌الله سید محمدمهدی خرسان
سید محمدمهدی در ۹ رجب ۱۳۴۷ق در شهر نجف متولد شد. پدرش سید حسن، از شاگردان آیات سید ابوالحسن اصفهانی و محمدحسین نائینی و امام جماعت در مسجد شیخ انصاری نجف بود. او دانش‌هاى ابتدایى، مقدمات و سطوح را نزد پدرش سید حسن خرسان و شیخ محمدرضا عامرى، سید محمود حکیم، شیخ محمدعلى تبریزى، شیخ على سماکه حلى و شیخ صادق قاموسى فراگرفت و و سپس از محضر درس حضرات آیات عظام سید ابوالقاسم خوئى، سید عبدالهادى شیرازى و سید محسن حکیم بهره برد.
مشایخ وی در نقل حدیث و روایت عبارتند از: سید حسن خرسان و شیخ محمدمحسن، معروف به آقابزرگ تهرانى، سید حسن بجنوردى، سید محمدصادق بحرالعلوم، سید على بهبهانى، سید عبدالاعلى سبزوارى، سید مرتضى خلخالى، سید على بهشتى و از علماى اهل سنت: سید علوى بن عباس مالکى مکى، شیخ حماد انصارى، شیخ محمد ابى‌الیسر بن عابدین مفتى شام، شیخ محمدصالح قادرى شامى، سید بن حمزه نقیب شامى، الحبیب محمد بن علوى حضرمى مالکى و مجدالدین مؤیدى الیمانى مى‌باشند.
مرحوم خرسان که در بین اهل‌علم به ساده‌زیستی و تلاش بسیار در مطالعه و تحقیق و تالیف مشهور بود و بیشتر عمرش را به تحقیق و تصحیح کتاب‌های شیعی پرداخت، از آقابزرگ تهرانی و سید عبدالاعلی سبزواری اجازه روایت داشت و به برخی چون سید عبدالستار حسنی، کامل سلمان جُبوری و سید سلمان هدی آل‌طعمه اجازه روایت داد. از دیگر شاگردانش می‌توان به یوسف عمر قاضی وائلی، علی آل محسن، جودت قزوینی، محمدحسنین بن سابقی، حسین واثقی، علی‌اکبر مهدی‌پور و کاظم عبود فتاوی اشاره کرد.
ایشان در شرح حال خویش مى‌نویسد: «قبل از اینکه به مکتب‌خانه بروم مادرم مرا قرآن آموخت و وقتى وارد مکتب شدم خواندن و نوشتن بلد بودم. بعد از آن دروس حوزه را شروع کردم و دروس سطح و خارج را در حوزه علمیه نجف نزد اساتید بزرگوار گذراندم.
براى تحصیل من مجالس علم بهترین مدرسه بوده است؛ مخصوصا یکى از آنها را که مرحوم پدرم به مدت سیزده سال در خاندان ما، هر روز عصر برگزار مى‌کرد. همچنین مجلسى علمى که هر پنج‌شنبه صبح در خانه ما برگزار مى‌شد. من در این مجالس با حدیث و رجال حدیث و مشایخ علما آشنا شدم که بخشى از آن را در کتاب «ذکریاتی فی حیاتی» نقل کرده‌ام.
بعد از رحلت پدر، مجلسى را هر جمعه برگزار مى‌کنم. در این مجلس که نزدیک اذان ظهر برگزار مى‌شود درباره مناسبت‌ها و مسائل علمى صحبت مى‌شود. اهل دانش در این مجلس شرکت مى‌کنند، مردم عادى هم در این مجلس حضور مى‌یابند.
به سال ۱۳۸۸ق، براى اداى فریضه حج به مکه مشرّف شدم و آثار حج و منافع آن را لمس کردم که آشنایى با اساتید دانشگاه‌هاى مختلف اسلامى از جمله عطاس، یکى از علماى فرهیخته و صالح، یکى از فواید آن سفر بود. آشنایى با او (عطاس) براى من سعادتى بود. او از بزرگان ادب است که در مکه سکنى داشت و در مجلات عربى به دقیق بودن و قوّت علمى ستوده مى‌شود. او مرا با بسیارى از علماى آنجا آشنا کرد. محبت و۳ى به من بعد از اینکه به نجف برگشتم ادامه داشت.
براى بار دوم که در سال ۱۳۸۹ق، به مکه مشرّف شدم، او از من پذیرایى کرد و مرا اکرام نمود که نشان از خلق و خوى بزرگوارانه او بود، سپس نسخه‌اى از کتاب «تذکره الألباب بأصول الأنساب» بتّى را که خود استنساخ کرده بود، به من هدیه کرد تا آن را تحقیق کنم.
به سال ۱۳۹۴ق، نیز به مکه مشرّف شدم و نسخه‌اى از کتاب را که تحقیق کرده بودم، به استاد عطاس هدیه کردم و او بسیار خوشحال شد و مقدمه‌اى بر کتاب نگاشت که در چاپ کتاب آن را آوردیم.»
برخی از تألیفات آیت‌الله الخرسان (ره) به شرح زیر است:
تألیفات:
۱. موسوعه عبدالله عباس، حبر الأمه و ترجمان القرآن؛
۲. کشاف بلدان منتقله الطالبیه؛
۳. السجود على التربه الحسینیه؛
۴. علی إمام البرره، شرح ارجوزه استادم آیت‌الله خوئى؛
۵. المحسن السبط مولود أم سقط؟؛
۶. حی على خیر العمل؛
۷. مقدمات کتب تراثیه؛
۸. غریب القرآن؛
۹. نهایه التحقیق فی ما جرى فی أمر فدک للصدیقه و الصدّیق؛
۱۰. مزیل اللبس عن معجزتی شق القمر و رد الشمس؛
۱۱. نظرات فاحصه فی کتاب الطبقات الکبیر، نوشته محمد بن سعد کاتب واقدى (م ۲۳۰)؛
۱۲. معجم شعراء الطالبیین؛
۱۳. شذا العرف فی ضحایا الطف؛
۱۴. الظاهره القرآنیه فی نهج‌البلاغه؛
۱۵. المهدی الموعود مولود و موجود؛
۱۶. سلوه الأفاضل فی المسائل و الرسائل؛
۱۷. قلائد العقیان فی ما قیل فی آل الخرسان؛
۱۸. على المحک، صحابه و صحاح؛
۱۹. الکشف الصریح فی من رمی بالتجریح من رجال الصحیح؛
۲۰. ذکریاتی فی حیاتی؛
۲۱. المنخول و المخلخل من الشعر المهلهل. دیوان شعر است.
۲۲. بعیداً عن السیاسه، دیوان شعر است؛
۲۳. جمع دیوان سید جعفر خرسان.
آثار تصحیح شده عبارتنداز:
۱. موسوعه ابن ادریس حلى (م ۵۹۸ق)؛
۲. طب النبی(ص)، ابوالعباس مستغفرى؛
۳. طب الأئمه، بروایه أبی‌عتاب عبدالله بن سابور الزیات و الحسین ابنی بسطام النیسابوریین؛
۴. طب الرضا(ع)، معروف به رساله ذهبیه؛
۵. التوحید، ابوجعفر محمد بن على بن حسین، معروف به شیخ صدوق (م ۳۸۱ق)؛
۶. إکمال‌الدین و إتمام النعمه، شیخ صدوق (م ۳۸۱ق)؛
۷. امالى، صدوق (م ۳۸۱ق)؛
۸. عیون أخبار الرضا(ع)، از صدوق (م ۳۸۱ق)؛
۹. خصال، صدوق (م ۳۸۱ق)؛
۱۰. . معانی الأخبار، صدوق (م ۳۸۱ق)؛
۱۱. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، صدوق (م ۳۸۱ق)؛
۱۲. اختصاص، ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید (م ۴۱۳ق)؛
۱۳. تذکره الألباب فی الأنساب، شیخ ابى‌جعفر احمد بن عبدالولى بتّى اندلسى (م ۴۸۸ق)؛
۱۴. منتقله الطالبیه، از ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا (از علماى قرن ۵ق)؛
۱۵. روضه الواعظین، محمد بن فتّال نیشابورى (شهید ۵۰۸ق)؛
۱۶. إعلام الوری بأعلام الهدی، ابوعلى فضل بن حسن طبرسى (م ۵۴۸ق)؛
۱۷. مکارم الأخلاق، رضى‌الدین ابى‌نصر حسن بن فضل طبرسى (قرن ۶ق)؛
۱۸. البیان فی أخبار صاحب‌الزمان(عج)، حافظ ابى‌عبدالله محمد بن یوسف گنجى شافعى (کشته‌شده در ۶۵۸ق)؛
۱۹. فلاح السائل، رضى‌الدین ابى‌القاسم على بن موسى، معروف به سید بن طاووس (۵۸۹ – ۶۶۴ق)؛
۲۰. الألفین فی إمامه أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب(ع)، از جمال‌الدین حسن بن مطهر اسدى، معروف به علامه حلى (۶۴۸ – ۷۲۶ق)؛
۲۱. جواهر الأدب فی کلام العرب، علاءالدین بن على اربلى؛
۲۲. تاریخ ابن الوردی، زین‌الدین عمر بن مظفر، مشهور به ابن وردى (م ۷۴۹ق)؛
۲۳. الکشکول، بهاءالدین محمد عاملى، معروف به شیخ بهائى (۹۵۳ – ۱۰۳۰ق)؛
۲۴. ینابیع المودّه، سلیمان بن ابراهیم بلخى قندوزى حنفى (۱۲۲۰ – ۱۲۹۴ق)؛
۲۵. نزهه الجلیس و منیه الأدیب الأنیس، از سید عباس بن على موسوى مکى (۱۱۱۰ – حدود ۱۱۸۰ق)؛
۲۶. صلاه الجماعه و یلیه صلاه المسافر، آیت‌الله شیخ محمدحسین غروى اصفهانى کمپانى (۱۲۹۶ – ۱۳۶۱ق)؛
۲۷. ذیل کشف الظنون؛
۲۸. بغیه الطالب فی إیمان أبى‌طالب(ع)، نوشته سید محمد بن حیدر موسوى؛
۲۹. ترکه النبی(ص)، نوشته حماد بن اسحاق ازدى مالکى بغدادى (م ۲۶۷ق).
رساله‌هاى چاپ‌نشده
۱. القناه المستقله مستغله أو مستغله؛
۲. المشجّر المبین لمن فی منتقله الطالبیین لابن طباطبا؛
۳. اللباب فی تشجیر تهذیب الأنساب للعبیدلی؛
۴. نشوه الأمانی (ارجوزه‌اى در نسب است)؛
۵. تعریب فصل من تاریخ قم للحسن بن محمد بن حسن قمى (م ۳۷۸ق) (ترجمه بخشى از تاریخ قم است)؛
۶. وجیزه النبأ (ارجوزه‌اى است درباره رسول اکرم و آل عبا(ع). بسیارى از آن گم شده است)؛
۷. شعر الحمانی العلوی؛
۸. التنویه فی المختومین ب«ویه»؛
۹. بیان الدلائل العلیله فی الأخبار الدخیله (نقد و ردى است بر آنچه که صاحب قاموس الرجال نوشته است)؛
۱۰. منتخبات المهدی من کتاب المَجدی، نوشته عمرى در نسب؛
۱۱. خدیعه الشورى؛
۱۲. الأبناء الثلاثه بأقلام أنصارهم، ابن تیمیه ابن عبدالوهاب بن مسعود؛
۱۳. من هنا و هناک (منتخباتى از کتب مختلف و نوادر و فتاواى عجیب؛
آثار از بین رفته
اما آثارى که از بین رفته و تنها بخشى از آنها به‌جا مانده است:
۱. منتخبات التدوین و الضیافه مع الإضافه؛
۲. أسانید الطوسی فی أمالیه (از آن دفترى بدون مقدمه به‌جا مانده است)؛
۳. المستند الوجیه فی أسانید الفقیه فی قصاصات (بخشى از آن از بین رفته است)؛
۴. تعریب خاورشناسان مرحوم ابوالقاسم سحاب (بخشى از معجم المستشرقین که در روزگار جنگ جهانى دوم آن را ترجمه کرده بودم. برگ‌هاى خورده‌شده از آن به‌جا مانده است)».
یادآوری می‌شود، کتاب «موسوعهُ عبداللهِ بنِ عباس، حَبْرُ الاُمّه و تَرجُمانُ القرآن» دانشنامه‌ای درباره ابن‌عباس، پسرعمو و صحابی پیامبر(ص)، از آثار مهم ایشان است که در ۲۱ جلد گردآوری شده و در سال ۱۳۹۵، برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در حوزه دین شد. همچنین، سال گذشته کنگره «امناء الرسل» در تکریم شخصیت علمی وی، پس از تدوین دانشنامه ۴۶ جلدی ایشان، با حضور اندیشمدان، علما و صاحبان مقالات در نجف، قم و مشهد برگزار شد.
«شبکه اجتهاد»، ضایعه تاسف انگیز رحلت این عالم ربانی را خدمت حضرت بقیه الله الاعظم (روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفدا) و حوزه‌های علمیه و علمای اعلام تسلیت عرض می‌نماید.
لازم به ذکر است، پیکر مطهر مرحوم آیت‌الله خرسان ساعت ۹ صبح روز دوشنبه دوم ربیع الاول ۱۴۴۵ هجری برابر با ۱۸/۰۹/۲۰۲۳میلادی از مسجد جامع شیخ طوسی تشییع خواهد شد. همچنین، مجلس ترحیم و فاتحه خوانی همان روز پس از نماز مغرب و عشاء به مدت سه روز در مسجد جامع الخضراء برگزار خواهد شد.
