شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد رضا استادی با اشاره به اینکه فلسفه اجازات و تصحیح کتب، مصون ماندن از تحریفات است، اظهار کرد: منبر و تبلیغ، مداحی، امور حسبیه و وجوهات نیز اجازه می‌خواهد که مهمترین بخش اجازات، اجازه اجتهاد است، اما امروزه برخی خودشان را بدون اجازه به عنوان مجتهد به جامعه معرفی می‌کنند.
به گزارش شبکه اجتهاد، نشست علمی نقد و بررسی کتاب «اجازات العلما» با حضور استاد رضا استادی، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و دیگر اساتید از سوی سازمان علمی وفرهنگی آستان قدس رضوی- نمایندگی قم برگزار شد.
در این نشست کتاب دو جلدی «اجازات العلما» حاوی اجازه علما از لابه لای نسخه‌های خطی موجود در آستان مقدس رضوی که حاصل زحمات فهرست نگار بخش خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، براتعلی غلامی‌مقدم بود، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. این کتاب در مرحله بعدی توسط سیدمحمدرضا رضاپور به رشته تحریر درآمده است.
استاد رضا استادی، در این نشست با اشاره به فلسفه اجازات، گفت: پیامبر(ص)، هم در دریافت هم در نگهداری و هم در ابلاغ و بیان مطالب، معصوم هستند و بعد از ایشان ائمه(ع) هم این عصمت را دارند ولی بعد از ائمه(ع) احتمال خطا در افراد دیگر حتما وجود دارد و فرد ممکن است چیزی را درست بگیرد و حفظ کند ولی در بیان خطا کند و یا برعکس.
وی افزود: روایات ما در ۴۰۰ رساله، یعنی اصول اولیه نوشته شده بود و بعدا علما از روی آن به عنوان نسخه اصل تلاش کردند بنویسند و شاید در این انتقال خطاهایی ایجاد شده باشد؛ علما از ابتدا به این فکر بودند که ما موظف هستیم که معارف ائمه(ع) و اصحاب آنها را به حال خود رها نکرده و جمع کنیم لذا در این مسیر قدم برداشتند و همه اینها از حیث ادب عربی، افراد توانمندی بوده‌اند.
استادی بیان کرد: مجمع‌البیان ما یک کتاب عربی غنی است و بنده بارها شینده‌ام که می‌گویند به جای مغنی همین کتاب خوانده شود زیرا بهتر و قوی‌تر است. از افتخارات ما این است که در طول قرون متمادی جز صد سال اخیر، کسی به کتاب‌های شیعه از لحاظ ادبیات عربی آن ایراد نگرفته است و عموما ادبیات عربی علمای ما بسیار خوب بوده تا دوره معاصر که تغییرات زبانی عربی زیاد شده و ممکن است خلل‌هایی داشته باشیم.
آفت عدم رعایت اجازات
استادی با اشاره به اینکه اگر پدیده اجازه و تصحیح که مرسوم بوده به درستی رعایت می‌شد امروز بسیاری از مشکلات را در این زمینه نداشتیم، تصریح کرد: الان برخی کتابها را داریم که نه نزد کسی قرائت شده نه اصل وجود آن مورد تایید است و برخی می‌گویند به درد می‌خورد یا نمی‌خورد، زیرا بنا بوده ما کتابی را بپذیریم که یا اصل باشد یا با نسخه اصل مطابقت داشته باشد، البته علمای ما واقعا در این زمینه زحمت زیادی کشیده‌اند.
وی افزود: این زحمت علما سبب شده تا معارف ما از آسیب محفوظ باشند، الان کتب حدیثی به ده درجه تقسیم شده و اگر این مسائل رعایت می‌شد همه درجه اول و دوم بودند. به هر حال فلسفه اصلی تصحیح، مصون ماندن کتب از تحریف و از بین رفتن بوده است و این کار بسیار لازم و خوبی هم بوده و خوب انجام شده ولی فراگیر نشده و چون فراگیر نشده کتبی داریم که قرائت نشده و مقابله نشده است و در آن تردیدهایی ایجاد می‌شود.
استادی بیان کرد: این کتابها البته وضعیت متفاوتی دارند، برخی فقط قرائت استاد بوده است ولی برخی تحقیق کامل جدی به دنبال آن بوده و شاگرد اجازه پرسش هم داشته است؛ گاهی دو یا سه بار و کمتر و بیشتر مقابله شده است. اگر امروز ما کافی و من لا یحضر الفقیه و … داریم محصول این تلاش‌هاست و نسخ مختلف آن هم اختلافات کمی با هم دارند.
وی افزود: علما همانطور که در حفظ و کتابت کتب حدیثی اهتمام داشته‌اند به کتب فقهی هم توجه کرده‌اند؛ بسیاری از تصحیحات هم برای کتب فقهی اصولی و حتی کتب غیر شیعیان است. به صورت کلی درباره کتب مورد نیازشان به دنبال کتاب‌های تصحیح‌شده و قرائت شده می‌رفتند لذا در اجازات داریم که مثلا این کتاب چند بار حتی تا هفت بار نزد استاد، قرائت شده است.
منبر و مداحی هم نیازمند اجازات است
وی اضافه شد: فلسفه اجازات متاسفانه به درستی رعایت نشد و اگر می‌شد اشکالات کار بسیار کمتر بود. قبلا منبری باید اجازه می‌گرفت تا از کتابی استفاده کند وگرنه اینکه هر کسی بتواند هر چیزی را بگوید درست نیست؛ برای حفظ معارف باید منابع تایید شده در اختیار مبلغ و منبری قرار می‌گرفت و او با اجازه آن را مورد استفاده قرار می‌داد.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: مداحی هم اجازه لازم دارد؛ اجازه امور حسبیه حتما لازم است و باید به کسانی اجازه داده شود که مردم به او اعتماد کنند، اجازه گرفتن وجوهات هم جزئی از اجازات بوده است و مهمترین مسئله اجازه اجتهاد است که الان مغفول واقع شده است؛ اینکه هر کسی خودش، خودش را به عنوان مجتهد معرفی کند درست نیست. مرحوم آیت‌الله اراکی معتقد بود کار هر کسی نشان می‌دهد مجتهد است یا خیر؛ این جمله در مورد افرادی مانند ایشان درست است ولی اینکه هر کسی سفره‌ای پهن کند باید اجازه اجتهاد داشته باشد که در گذشته با دقت هر چه تمامتر انجام می‌شده است.
استادی اضافه کرد: اجازه روایت اگر دنباله تصحیح باشد که هست یعنی طرف، مقابله و قرائت می‌کرد و اجازه می‌گرفت ولی متاسفانه حتی در گذشته سراغ داریم کسانی حتی به دنیا نیامده، اجازه برای آنها صادر شده است، به کودک اجازه داده‌اند ولی قاعدتا باید اجازه طوری باشد که فرد، قدری نزد صاحب اجازه قرائت کرده و خوانده باشد. متأسفانه امروزه برای تبرک، اجازه نقل حدیث می‌دهند در حالیکه اجازات در گذشته اینگونه نبود و مجیز و مجاز هر دو کتب حدیثی را به طور کامل مطالعه و فهم کرده بودند.
وی افزود: از برکات اجازه آن است که انسان اجازه‌دهنده و اجازه گیرنده را می‌شناسد و معرفی می‌شوند و رتبه علمی آنها هم روشن می‌شود و در خلال آن مطالبی گفته می‌شود که بسیار ارزنده است و در همین کتابی که منتشر شده هم شاهد این نوع مطالب هستیم.
استادی تصریح کرد: الان هم ممکن است که اجازه وجود داشته باشد ولی برخی چند اجازه از کسی دارند که خود او حدیث نخوانده است و یا این فرد هم اصلا علمش را نزد استاد ارائه نکرده است و این هم نمی‌تواند کارآیی مناسبی داشته باشد.
نظر امام در مورد وضعیت اجازات امروزی
وی افزود: امام فرموده؛ از چیزهایی که مورد تاسف است این است که ما احادیث را نزد کسی(استاد) نخوانده‌ایم بلکه آن را در برخی کتب مانند جواهر و … خوانده‌ایم و همین سبب تالی فاسد شده است و حتی موجب برخی اشتباهات در فتاوا شده است در صورتی که اگر نزد استاد خوانده شده بود این اشکالات کمتر بود. الان متاسفانه عمدتا اجازات برای تبرک و تیمن است در صورتی که اجازات گذشته حداقل شخصیت اجازه‌دهنده را نشان می‌داد.
استادی بیان کرد: بعضی تا ۱۸۰۰ اجازه داده‌اند که برای تبرک و تیمن خوب است ولی فایده علمی ندارد البته برخی هم می‌گویند می‌خواهیم در سلسله روات باشیم ولی در قرون اولیه تا قرن ششم و هفتم اینطور نبود. شیخ بهائی گفته است فردی از من اجازه خواست تا اجازه دهم فلان کتاب(اربعین) را تدریس و تبلیغ کند و او مدتی نزد من بخش‌هایی از این کتاب را خواند تا اجازه گرفت ولی آیا الان اینگونه اجازه داده می‌شود؟
مصونیت معارف؛ فلسفه اجازه
وی افزود: برای اینکه معارف از تحریف مصون باشد اجازه لازم است ولو اینکه برخی بگویند اینها قصد دارند جلوی تحقیق را بگیرند، چرا کاشف الغطاء، تقریظ می‌نویسند برای اینکه کتاب معرفی شود و مردم بدانند فلان کتاب محکم و معتبر بوده که بر آن تقریظ‌نویسی شده است. حتی ترجمه هم اجازه می‌خواهد و مگر هر کسی می‌تواند ترجمه کند؟ تقریبا به این موارد عمل نشده است و تا حدی که عمل شده لازم بوده و مؤثر واقع شده و مشکلاتی که داریم به خاطر بخشی است که عمل نشده است.
استاد سطح خارج حوزه علمیه بیان کرد: الان اجازات ما محل اشکال است و این نوع اجازات با آن چیزی که فلسفه اصلی آن بوده، فاصله ز یادی دارد.
وی افزود: برخی تصحیحات، احیای کتاب است، مثلا گاهی نویسنده چهار سال وقت برای نوشتن کتاب صرف کرده ولی تصحیح آن بیش از چهار سال طول کشیده است زیرا واقعا مصحح دنبال احیای کتاب و تطبیق و رفع اشکالات آن برآمده است. گاهی می‌بینیم در گذشته کارهایی تصحیح شده که اگر قرار بود امروز انجام شود، یک گروه چند نفره لازم بود.
استادی اضافه کرد: زحمات اجازه‌دهندگان و اجازه‌گیرندگان و مصححین تا قرون متمادی مانند آنچه در کتب صدوق و اصول اربعه و دوره‌های بعد انجام شده جای تقدیر دارد ولی روندی که به خصوص در دوره معاصر شاهد هستیم تداوم روند قبل نیست.
وی ادامه داد: من با صراحت می‌گویم که هر کتابی، رونمایی نیاز ندارد. البته تذکر این نکته لازم است که امتیاز مهم این کتابی که الان مورد بحث است در فهارس الفبایی آن است و جای قدردانی دارد.
اهمیت نسخه شناسی موضوعی
حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالفضل حافظیان از فهرستنگاران در این نشست گفت: باید نسخه شناسی‌های موضوعی انجام دهیم در نسخه‌های باقی مانده اطلاعات مهمی راجع به کتاب وجود دارد که باید کارهای ارزشمندی در این زمینه صورت گیرد.
وی افزود: شرح و تصحیح خوبی بر روی کتابها نوشته شده است و اکنون چاپ عکسی کتابها مورد توجه قرار گرفته و در دنیا رایج شده است.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه کتابخانه آستان قدس رضوی چندین نسخه قدیم را چاپ عکسی کرده است گفت: در کتاب خانه آیت‌الله مرعشی نجفی نیز این گونه اقدامات صورت گرفته است که این کار سند تاریخی ارزشمند است.
وی ادامه داد: یکی از کارهایی که باید کار تفضیلی انجام دهیم درباره اجازات است باید نسخه‌ها مجدد بررسی شود نباید به این فهرست‌ها بسنده کرد. اگر به نسخه‌ها مراجعه کنیم مباحث جدیدی را در اجازات به دست خواهیم آورد.
حافظیان بیان داشت: کدها و مفاهیم در گذشته به خوبی در نسخه شناسی جا نیفتاده بود هر کدام از اینها فراوان دیده شده است که این مفاهیم باید تفهیم شود و این نسخه‌ها بررسی شود تا سهل انگاری‌ها برطرف شود.
وی با بیان اینکه امروز تصحیح اجازات در دنیا به عنوان تز دانشگاهی مطرح است گفت: اگر پژوهشگران و فهرستنگاران این اجازات را اختصاص به تصاویر دهند و یا در سی دی قرار دهند، از سوی پژوهشگران مورد استقبال قرار می‌گیرد.
این فهرست نگار خاطر نشان کرد: موسسه شیعه شناسی در حال فعالیت است و در این زمینه کارهای خوبی را انجام می‌دهد همچنین توسط حجت‌الاسلام سیدصادق حسینی اشکوری موسوعه اجازات در ۵۰ جلد در حال تهیه است و در کتاب خانه مرعشی اجازت از خطوط علما جمع آوری می‌شود.
اجازات علمای معاصر گردآوری شده و در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد
سیدمحمدرضا رضاپور، نویسنده کتاب اجازات العلما نیز طی سخنانی در در نشست اظهار داشت: ثمرات جمع آوری این اجازات بسیار زیاد است و به جامعه بازخواهد گشت. موسسه‌ها موضوع اجازات را دست کم نگیرند و بسیار مثمرثمر خواهد بود، اگر همچنین تمام اجازات و تصاویر آنها گردآوری شود و به صورت نرم افزار در اختیار علما و پژوهشگران قرار گیرد.
این پژوهشگر با بیان اینکه کتاب اجازات العلما، متن ۱۵۰ اجازه و حدودا ۱۵۰ صورت رونوشت است گفت: صدها نمونه دستخط و یادداشت به قلم دانشمندان در نسخه‌های خطی آستان قدس کتابت شده است که این کتاب به همت والای حجت الاسلام غلامی مقدم در سال‌های متمادی در کنار فهرست نویسی کتاب گردآوری شده است.
وی بیان داشت: این کتاب پیش از این حدود سال‌های ۹۵، یک پیش چاپ به تعداد محدودی داشته است که نظرات علما و فقها در این باره ارائه شده و بازخوردها دریافت شده است.
رضاپور افزود: این چاپ با عرضه ای که در چند سال گذشته انجام شد ۲ پیامد ایجابی و سلبی به دنبال خود داشت اینکه بی درنگ بسیاری از علما و موسسه‌های علمی و فرهنگی مورد توجه و استقبال قرار دادند و نظرات خوبی ارائه کردند.
نویسنده کتاب اجازات العلما خاطر نشان کرد: نکته سلبی آن این است که این کار بایسته و شایسته بود که خیلی بیشتر تحقیق و پیراسته می‌شد اما به طور شتابزده این کار انجام شد و خوف این را داریم که چهره علمی حجت السلام غلامی مقدم از پیشکسوتان در آینه این کتاب دیده شود چرا که این کتاب با تعداد اندک به دست بزرگان رسید نمایانگر و بیانگر جایگاه علمی ایشان نیست.
وی با بیان اینکه حجت‌الاسلام غلامی‌مقدم عالم به ادب و معارف هستند، گفت: ایشان بارها این کتابها را تدریس کرده اند. بعد از اینکه کتاب عرضه شد و در اختیار مخاطبان قرار گرفت، نظراتی ارائه شد از این رو موسسه کتابخانه آستان قدس رضوی تصمیم گرفت این کتاب را ویرایش علمی کرده و به چاپ برساند از این رو به محقق آقای فاضلیان پیشنهاد شد ایشان نکاتی را استخراج کردند که حداقل یکسال زمان برای ویرایش می‌برد.
رضاپور افزود: درخواست برای چاپ این کتاب فراوان بود و کتابخانه عزم بر این داشت که کتاب زودتر به دست مردم برسد از بنده درخواست کردند که ویرایش کتاب را عهده دار و انجام دهم و بنده این کتاب را به رشته تحریر درآوردم ضمن اینکه در بلاد عربی به تحقیق و اینگونه کتابها توجه بسیاری می‌شود.
۱۵ سال یادداشت‌برداری
ناجی ناصر آبادی دبیرعلمی این نشست با اشاره به اینکه کتاب اجازات به کوشش حجت‌الاسلام غلامی‌مقدم طی سال‌های گذشته پیگیری شد، اظهار داشت: با برخی از پژوهشکده‌ها صحبت شده و قرار است تا به صورت مشترک همکاری داشته باشیم.
وی افزود: حجت‌الاسلام غلامی‌مقدم فهرست نویس کتابخانه بود که بازنشسته شده‌اند، وی با توجه به ذوقی که داشت کتاب‌های فقه و اخباری را مطالعه کرده و یادداشت‌هایی که در حاشیه این نسخه‌ها بوده است را برای ۱۵ سال یادداشت کرده و در یک مرحله آماده کرد. نمونه اول به صورت دیجیتال فرم ابتدایی این کتاب بود و بعد که منتشر شد اشکالات متعدد بر ساختار و محتوا وارد بود. مبنای تاریخی و یا بعضی از اجازات در این کتاب نبود که از جناب آقای رضاپور در خواست کردیم با پیگیری مولف کار را دنبال کند و این اجازات را ویرایش کند که این امر یک سال نیز به طول انجامید.
دبیرعلمی نشست ادامه داد: در این کتاب بیش از ۱۰ هزار مطلب اصلاح شده است و این کتاب ارائه شده است و ۱۵۰ صفحه فهرست دارد که پژوهشگران به راحتی می‌توانند موفق باشند و آثار را ببینند. اکنون اجازات مربوط به آثار فقهی و اخباری در این کتابخانه شروع شده است و خیلی از منابع دیگر وجود دارد که باید بر روی آنها کار کرد.
