شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در این نوشتار، پس از بررسی مختصر درباره تولد و رؤیت هلال ماه، به مواضع اختلافی و فتوای مراجع مشهور اشاره می‌شود، تا ضمن تبیین نظرات این متخصصان دینی، جلوی انحراف و اختلاف در میان مردم و مقلدان مراجع عظام تقلید گرفته و برای همگان روشن شود که این مسئله، از غوامض امور شرعی است که با تحلیل‌های روزمره نمی‌توان آن را بررسی کرد و نتیجه گرفت.
شبکه اجتهاد: اختلاف نظر فقیهان در اعصار و امصار مختلف، موجب شده است که هر ساله، بسیاری از مقلدان مراجع معظم تقلید در تشخیص ابتدا و انتهای ماه مبارک رمضان، دچار شک می‌شوند و نمی‌دانند باید این روز را به عنوان ماه مبارک روزه بگیرند یا خیر؟ البته اختلاف فقها در همه ماه‌های قمری جریان داشته و دارد اما به خاطر اینکه مردم بیشتر در مورد ماه مبارک رمضان، حساسیت دارند، این اختلاف نظرها بیشتر نمود پیدا می‌کند و متأسفانه گاهی اوقات بهانه‌هایی ایجاد می‌کند و عده‌ای به همین خاطر مرجع تقلیدشان را تغییر می‌دهند و گاه همین اختلافات و بلاتکلیفی‌هایی که عمدتا از بی‌اطلاعی مردم نسبت به فتوای مرجع تقلیدشان است، اهرمی برای افراد سودجو می‌شود که اصل دین و دیانت و تقلید را زیر سؤال ببرند، و گاه متأسفانه برخی خواص نیز بدون اطلاع از این اختلاف نظرها، نسبت‌های ناروا به مراجع تقلید می‌دهند که به نظر می‌رسد بیشتر این موارد از عدم اطلاع ایشان در مورد اختلاف نظرها و مبانی فقهی می‌باشد.
در ذیل، پس از بررسی مختصر درباره تولد و رؤیت هلال ماه، به مواضع اختلافی و فتوای مراجع مشهور اشاره می‌شود، تا ضمن تبیین نظرات این متخصصان دینی، جلوی انحراف و اختلاف در میان مردم و مقلدان مراجع عظام تقلید گرفته و برای همگان روشن شود که این مسئله، از غوامض امور شرعی است که با تحلیل‌های روزمره نمی‌توان آن را بررسی کرد و نتیجه گرفت.
ادبیات تحقیق
زمین در فضا به دور خورشید و ماه نیز به دور زمین گردش می‌کند. مدار حرکت زمین به دور خورشید، دایره البروج نام دارد؛ ولی مدار ماه به دور زمین بر دایره البروج منطبق نیست و با آن ۵ درجه اختلاف دارد. این اختلاف اندک اثرهای گوناگونی دارد؛ از جمله اینکه هر ماه پدیده‌های خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی روی نمی‌دهد.
یکم: اهلّۀ ماه (گام‌ها)
در مدار گردش ماه به دور زمین حالت‌هاى مختلفى وجود دارد که شکل سطح روشن ماه، با توجه به محل آن در مدار و وضعیت دید ناظر تغییر مى کند. به کلیه حالت‌هاى ممکن در رؤیت شکل ظاهرى ماه «اهلّه ماه» مى گویند. مهم ترین این حالت‌ها عبارتند از:
۱٫ محاق (مقارنه): در این وضعیت تمام سطح مقابل با زمین تیره و تار مى باشد و ماه در صفحه عبور کننده از مراکز زمین و خورشید، بین زمین و خورشید قرار دارد.
۲٫ هلال: پس از حداقل ۱۰ ساعت از مقارنه در بهترین حالت و ۱۵ ساعت در بدترین وضعیت، و با حداقل ۷ درجه جدایى زاویه اى ماه از خورشید، اولین و نازک ترین هلال تشکیل شده و کم کم هلال ضخیم‌تر مى شود.
۳. تربیع اول: حدود روز هفتم، وضعیت ماه طورى است که ۵۰ درصد سطح ماه روشن است و شکل آن به صورت نیمه دیده مى شود.
۴٫ تثلیث اول: حدود روز دهم، ۷۵ درصد سطح ماه روشن است و باز هم سطح ماه روشن تر خواهد شد.
۵. بدر (ماه کامل): در حدود روز چهاردهم، سطح ماه کاملاً روشن شده و فاز ماه ۱۰۰ درصد خواهد بود.
۶. تثلیث دوم: در حدود روز هجدهم، ۷۵ درصد سطح ماه روشن و هلال در سحرگاه و در روز نیز دیده می شود.
۷. تربیع دوم: حدود روز بیست و دوم، وضعیت ماه طورى است که ۵۰ درصد سطح ماه روشن است و مجدداً ماه به صورت نیمه دیده مى شود.
۸. هلال آخر ماه: در روزهاى پایانى ماه قمرى و در حدود روز بیست و ششم از سن ماه، هلالی با ضخامت متوسط (۲۵ درصد روشنایى) در سحرگاه قابل رؤیت است. رفته رفته از ضخامت این هلال کاسته شده و اصطلاحاً زمان مرگ ماه و تولد جدید آن فرا مى رسد.
۹. محاق: زمانی که ماه بین زمین و خورشید قرار می گیرد و قابل مشاهده نیست.
اکثر فقیهان بر این باورند که از عباراتِ آیات، روایات و کتب لغت، استفاده می‌شود که چون ممکن است بین زمان ولادت و تحقّق هلال فاصله باشد و ماه در هنگام ولادت، -در اثر شدّت ضعف نور- لازم است مقداری فاصله شود تا هلال تحقّق پیدا کند، امّا برخی فقیهان بر این باورند که به مجرّد ولادت، هلال ماه آغاز می‌شود و نیازی به گذشت زمان و پر نور شدن آن نیست، اما نکته‌ای که در این زمینه قابل توجه است آن است که هلال ماه در این زمان، با چشم عادی قابل رؤیت نیست. در واقع میان فقها اختلاف شدیدی در این مورد وجود دارد که رؤیت هلال در کدام یک از اهله فوق، مورد نظر اسلام است که احکام شرعی بر آن بار می‌شود.
دوم: عوامل تأثیرگذار بر رؤیت هلال
رؤیت هلال به صِرف خروج ماه از تحت الشعاع امکان‌پذیر نیست و به عوامل و مشخّصه‌هاى گوناگونى بستگى دارد. در کشورهاى مختلف براى پیش بینى رؤیت هلال ماههاى قمرى، روش‌هاى گوناگونى به کار مى‌گیرند. در هریک از این روش‌ها، مجموعه‌اى از مشخّصه‌هاى خورشید و هلال در لحظۀ غروب خورشید روز ۲۹ هر ماه به کار مى‌رود. این مشخّصه‌ها در چهار قسمت به شرح ذیل قابل دسته بندى است:
۳. مشخصه‌هاى حد دار، شامل: ارتفاع ماه در لحظۀ غروب خورشید، اختلاف زمان لحظه‌هاى غروب خورشید و ماه (مدّت مکث هلال بعد از لحظۀ غروب خورشید)، فاصلۀ زاویه‌هاى ماه از خورشید در لحظۀ غروب خورشید، اختلاف طولهاى دایره البروجى ماه در خورشید لحظۀ غروب خورشید، سن ماه در لحظۀ غروب خورشید (اختلاف زمان لحظه‌هاى غروب خورشید و مقارنه)، درصد سطح روشن ماه در لحظۀ غروب خورشید.
۴٫ مشخصه‌هاى موقعیتى، شامل: عرض دایره البروجى ماه در لحظۀ غروب خورشید، موقعیت ماه در مدار خود به دور زمین نسبت به لحظه‌هاى حضیض و اوج در لحظۀ غروب خورشید، موقعیت زمین در مدار خود به دور خورشید در لحظۀ غروب خورشید.
نقش و میزان تأثیر این مشخّصه‌ها در رؤیت پذیرى هلال ماه و میزان وابستگى هریک از آنها به سایر مشخّصه‌ها متفاوت است و براى صدور حکم مطمئن و قطعى در بارۀ رؤیت هلال وضع همۀ مشخّصه‌هاى یاد شده به طور دقیق ملحوظ واقع مى‌شود.نکته:
برخى از اهل فن، هلال ماههاى با سنّ کمتر از ۲۰، بین ۲۰ تا ۲۴ و بیشتر از ۲۴ ساعت را به ترتیب: جوان، میان سن و مسنّ دسته بندى مى‌کنند.
با توجه به تجربیات و گزارش دستاورد تلاش ۱۲۷ سالۀ عدّه‌اى از اهل فن و شیفتگان شکار هلال، این نتایج به دست آمده است: الف) رؤیت ناپذیرى هلال با چشم مسلّح در مورد هلال ماههایى که سنّ آن در لحظۀ غروب خورشید از ۱۱ ساعت و ۵۶ دقیقه کمتر است. ب) رؤیت ناپذیرى هلال با چشم غیر مسلّح در مورد هلال ماههایى که سنّ آن در لحظۀ غروب خورشید از ۱۴ ساعت و ۹ دقیقه کمتر است.
ده موضع اختلاف
اگرچه فقهای شیعه در رؤیت هلال بر این نکات اجماع دارند؛ اول ماه با رؤیت هلال اثبات می‌شود و ماه قمری حداقل ۲۹ روز و حداکثر ۳۰ روز است، اما در فروع و جزییات مسائل رؤیت هلال اختلافاتی دارند که مهم‌ترین آنها به شرح ذیل است:
۱- آیا رؤیت با چشم مسلح (دوربین وتلسکوپ) در حالی که همان هلال با چشم غیر مسلح رؤیت نمی‌شود اول ماه را ثابت می‌کند؟
۲- اگر کسی هلال را به تنهایی دید و دیگران نتوانستند آن را ببینند و یا نزد حاکم اول ماه ثابت نشد، آیا اول ماه برای خودش ثابت است؟
۳- اول ماه با شهادت چند نفر ثابت می‌شود؟ آیا یک شاهد کافی است؟ این شاهد و یا شاهدان چه شرایطی باید داشته باشند؟
۴- آیا باید عملاً رؤیت هلال صورت بگیرد یا محاسبات نجومی که رؤیت پذیری یا عدم رؤیت را درصورت صاف بودن هوا پیش‌بینی می‌کنند برای اثبات اول ماه کافی است؟
۵- اگر جمعیت زیادی ادعای رؤیت هلال ماه را بکنند در حالی که همه منجمان، بر قابل رؤیت نبودن ماه در آن روز اتفاق نظر دارند؛ آیا اول ماه با شهادت این تعداد افراد ثابت می‌شود یا خیر؟ در واقع محاسبات نجومی کارشناسان رؤیت هلال نشان دهد که هلال در این شب خاص قابل رؤیت نیست، اما شاهدانی گواهی دادند که هلال را دیده‌اند!
۶- اگر هلال در هنگام غروب دیده نشد اما فردای آن در هنگام روز دیده شد آیا اول ماه بودن روز رؤیت ثابت می‌شود؟ در واقع رؤیت هلال پیش از ظهر و یا بعد از ظهر، مثلا ساعت ۱۱ صبح یا ساعت ۳ بعد از ظهر که به سبب ارتفاع زیاد، ماه دیده می‌شود، برای اثباتِ اول ماه کافی است یا خیر؟
۷- اگر در محل سکونت خود نتوانستیم هلال را ببینیم و در جای دیگری از دنیا شاهدانی بر رؤیت هلال داشتیم آیا با شهادت آنها اول ماه ثابت می‌شود؟
۸- در ماه‌های قمری، هیچ ماهی کمتر از ۲۹روز و بیشتر از۳۰ روز نمی‌شود؛ اما آیا ماه رمضان نیز همینگونه است یعنی احتمال دارد ۲۹روز یا ۳۰روز شود یا اینکه هیچ‌گاه کمتر از ۳۰ روز نمی‌شود؟
۹- آیا رؤیت هلال برای اثبات اول ماه جدید قمری، طریقت دارد یا موضوعیت؟ و اینکه آیا «رؤیت هلال» به عنوان یک فعل انسانی، بالاصاله موضوع وجوب برخی احکام شرعی مانند روزه قرار گرفته و شارع مقدس بر اساس یک تعبد شرعی، حکم خود را به عمل رؤیت منوط کرده است یا اینکه رؤیت هلال ماه، خود اصالت و استقلال ندارد و فقط به عنوان یک راه برای کشف پدیده حلول ماه جدید مطرح است؟
۱۰- حکم حاکم در اثبات اول ماه، حجیت شرعی دارد؟ اگر در مبادی حکم حاکم، خطا وجود داشته باشد چه حکمی دارد؟
موارد فوق، اغلب موارد اختلاف نظر فقهی در زمینه رؤیت هلال را در بر می‌گیرد. فقها با برداشت‌های خود از روایات گوناگون در بحث رؤیت هلال و با استدلال‌هایی که بر اساس آن روایات می‌آورند به نظرات مختلفی می‌رسند که هر مکلفی با توجه به نظر مرجع تقلیدش، تکلیف شرعی و الهی خود را شناخته و بر طبق آن عمل می‌نماید. با توجه به اینکه بسیاری از این ده مورد، در زمان ما وجود ندارد یا اگر وجود داشته باشد، تأثیر گذار نیست؛ لذا به چند مورد که اختلاف نظر در آنها تأثیرگذار است، اشاره می‌شود و مبانی فقهی و علمی اقوال مختلف اشاره می‌شود تا طلاب و دانشجویانی که با این مسائل آشنایی دارند، این موضوع را بهتر بشناسند و به خوبی به مردم منتقل کنند. در نوشتارهای بعدی به دو مسئله مهم از اختلافات فوق پرداخته می‌شود که عبارتند از: ۱) رؤیت با چشم مسلح ۲) اشتراط اتحاد آفاق.
منابع
احمد رحمانی، روش استهلال.
امیر حسن زاده، محمد احمدی ویوسف شعبانی، ماه نو مبانی علمی رؤیت هلال.
رضا مختارى و محسن صادقى، رؤیت هلال.
رضا مختارى، باز هم رؤیت هلال با چشم مسلّح.
سیدمحمد حکیم‌زاده، استفتائات آیت‌الله سیستانی.
مجله نورالصادق، شماره ۱۳٫
نویسنده: حجت‌الاسلام سیدمهدی نریمانی زمان آبادی (پژوهشگر و طلبه سطح چهار حوزه علمیه مشهد)
