شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
از میان مباحثی که پیشینیان به تفصیل به آن پرداخته و رساله‌های مستقل و متعددی در باره آن نوشته‌اند، مساله «غنا» است، که از مسائل مبتلا به و حساس روز است و خوشبختانه تعداد زیادی از رساله‌های مربوط به غنا از دست تطاول روزگار مصون مانده و به ما رسیده است
شبکه اجتهاد: نقش بسیار حساس و اهمیت دانش فقه از جهات گوناگون جای شک و تردید نیست و نباید انتظار داشت اشخاص یا مراکزی غیر از عالمان دین وحوزه‌های علوم دینی به تقویت واحیاء آن بپردازند، بلکه در درجه نخست وظیفه حوزه‌هاست که در راه ترمیم وگسترش وبالندگی وشکوفایی این دانش گام بردارند و خارها و موانع پیشرفت آن را برطرف کنند، و از سوی دیگر جلو برداشت‌های غلط و بدعت آلود، و اظهار نظرهای بی‌پایه و «من عندی» و روشنفکر مآبانه را بگیرند.
می‌دانیم که دانش فقه دانشی نو پدید و نوظهور نیست، بلکه بیش از هزار سال سابقه دارد، و بدون اطلاع واشراف واحاطه بر میراث گذشته فقهی، اظهار نظر در آن، ساحل پیمایی وبلکه آب در‌هاون کوفتن وباد با غربال پیمودن است. برای استنباط درست، باید دید فقه چه دوره‌هایی را طی کرده، از چه بسترهایی عبور کرده و در چه شرایطی توقف و ایستایی و در چه شرایطی بالندگی و رشد داشته است و این همه بدون اشراف بر میراث فقهی گذشتگان ممکن نیست.
دیگر آن که می‌دانیم که بخش مهمی از آثار فقهی ما همچنان به صورت مخطوط – و پراکنده در گوشه وکنار کتابخانه‌های شخصی وعمومی – باقی مانده ویا به صورت چاپ سنگی وغیر محقق منتشر شده است که استفاده از آنها آسان نیست، بلکه با این تشتت و پراکندگی، دسترسی به آنها برای بیشتر فقه پژوهان از محالات عادی است.
می‌دانیم که بسیاری از فقیهان نامدار، علاوه بر کتابهایی که در سراسر یا بخشی از ابواب فقهی نگاشته اند، در زمینه بسیاری از مسائل – به دلایلی واز جمله اهمیت ویژه آنها – رساله‌های جداگانه ومستقل پرداخته‌اند، مانند: نماز جمعه در عصر غیبت، تقلید میت، تقلید اعلم، اراضی خراجیه، غنا، رضاع، ارث زوجه، عدالت، قبله، ثبوت هلال، طهارت ونجاست وذبائح اهل کتاب، و… و – به گفته استاد آیت‌الله حسن زاده آملی – «رسائل عالمان، تراث علمی وارزشمند آنان است که در موضوعات خاص با اهتمام فارد وعزم واحد تحقیق وتصنیف شده اند، لذا غالبا در موضوعاتشان انفع از صحف مبسوطه واوقع فی النفوس اند» وروشن است که تصحیح ونشر آراسته یازده رساله فارسی، ص ۱۳، مقدمه. وزین این گونه نوشته‌ها در کنار هم وبه ترتیبی خاص از جهات گوناگون سودمند است.
از میان مباحثی که پیشینیان به تفصیل به آن پرداخته و رساله‌های مستقل و متعددی در باره آن نوشته‌اند، مساله «غنا» است، که از مسائل مبتلا به و حساس روز است و خوشبختانه تعداد زیادی از رساله‌های مربوط به غنا از دست تطاول روزگار مصون مانده و به ما رسیده است.
حدود شش سال پیش صاحب این قلم نشر این گونه رساله‌های فقهی را طی مقاله‌ای به اهل تحقیق پیشنهاد کرد(آینه پژوهش، شماره ۳، ص ۵۴ – ۵۵، مهر وآبان ۱۳۶۹) و تقدیر چنین بود که مسؤولیت تصحیح و ارائه اولین نمونه از این دست با همکاری تنی چند از دوستان گرامی، بر عهده این جانب قرار گیرد.
این طرح با جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای شیخ صادق لاریجانی در میان گذاشته شد و ایشان پذیرفتند که این طرح در بخش تحقیقات مدرسه مبارکه علمیه ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در موضوع غنا عملی شود و انشاء الله به زودی اولین نمونه میراث فقهی در بیش از دو هزار صفحه منتشر خواهد شد.
اکنون محض معرفی اجمالی وبرای انکه دورنمایی از آن ترسیم شده باشد، سطوری در اینجا قلمی می‌شود و خوانندگان در مقدمه مبسوط میراث فقهی توضیحات کافی و وافی را خواهند یافت.
میراث فقهی غنا مشتمل بر پنج بخش است بدین ترتیب: بخش اول: رساله‌های غنا، بخش دوم: گفتارهای پراکنده در باب، بخش سوم: کتابشناسی غنا، بخش چهارم: احادیث غنا، بخش پنجم: اهل سنت وغنا.
اینک مختصر توضیحی درباره هر یک از این بخش‌ها:
بخش اول: رساله‌های غنا
در بخش اول که مهمترین و مفصل‌ترین بخش‌هاست حدود سی رساله فقهی در باب غنا که همگی تألیف فقیهان در گذشته اند، تصحیح وبه ترتیب تاریخ وفات مؤلفان آنها مرتب وچاپ شده است، فقیهان ما بیش از سی رساله در این باب نگاشته‌اند؛ ولی آنچه باقی مانده و به دست ما رسیده است، تقریبا همین تعداد است.
در بادی امر تصور می‌شد رساله‌های موجود غنا اندک است، ولی با فحص بلیغ وتلاش فراوان موفق شدیم نسخه‌های خطی حدود سی رساله را گرد آوریم، این سبک کار، یعنی تصحیح ونشر رساله‌های یک موضوع به ترتیب تاریخی ودر کنار هم فواید بسیاری دارد که به برخی از آنها اشاه می‌شود:
۱- حجم عظیم کارنامه فقهی سلف صالح، نمایان و اهتمام وتلاش وکوشش بسیار ودر خورشان بر همگان مبرهن می‌شود، چه پس از فحص بلیغ وبه دست آوردن نسخه‌های رساله‌های غنا معلوم شد این رساله‌ها خیلی بیش از آن است که در بادی امر تصور می‌شد.
زیرا کتابشناسی‌های شیعه مانند کشف الحجب والاستار، واز همه مهمتر الذریعه تالیف شیخ آقا بزرگ تهرانی (قدس سره) تنها حدود یک سوم این رساله‌ها را معرفی کرده اند – آن هم به طور ناقص – واز بقیه اطلاعی نداشته اند، از این‌رو برای شناخت میراث علمی گذشتگان نمی‌توان به این آثار – که بسیار هم گرانبها و ارزنده اند – اکتفا کرد و حتی از رساله شیخ حر عاملی در غنا – افزون بر اینها – در هیچ یک از کتابهای تذکره و سرگذشت ذکری نرفته است.
۲- شناخت این مساله که فلان فرع فقهی از چه تاریخی در فقه وارد شده وچه مسیرهایی را طی کرده است، برای استنباط، معد خوبی خواهد بود واین امر در پرتو این گونه کارها براحتی میسر است.
نخستین رساله موجود فقهی در باب غنا رساله ای از محقق سبزواری صاحب کفایه (م ۱۰۹۰) است و پیش از دوران وی رساله ای در غنا سراغ نداریم و از زمان محقق سبزواری تا زمان ما رساله‌های فراوان در این باب تالیف شده است و این نشان می‌دهد که پیش از آن، این مساله روز نبوده است و لزومی نداشته که به صورت مستقل به آن پرداخته شود، و لذا به همان مقدار اندکی که در دوره‌های فقهی به آن پرداخته شده بود، اکتفا می‌کردند، دلیل نضج تألیف رساله‌های غنا در اواخر دوره صفویان و پس از آن، دو چیز می‌تواند باشد:
الف- رشد فرهنگ صوفیان در اواخر دوره صفوی وشیوع آداب ورسوم آنان که از جمله آنها مساله سماع وغناست. وعالمان دین که حراست از دین را وظیفه خود می‌دانستند، در این دوره کتابهای زیادی در رد صوفیان نگاشته اند وبسیاری از این دست کتابها فصلی را به غنا اختصاص داده اند – مانند اثنا عشریه شیخ حر عاملی (قدس سره) والسهام المارقه شیخ علی عاملی (طاب ثراه) – افزون بر رساله‌های مستقل که در باب غنا نوشته اند ودر آغاز آنها انگیزه خود را همین امر دانسته اند.
ب- نظریه معروف فیض کاشانی (رحمه الله علیه) در باب غنا که آن را در کتابهای وافی، المحجه البیضاء، مفاتیح ومقدمات تفسیر صافی آورده است، ونیز نظریه محقق سبزواری صاحب کفایه در این کتاب – ونیز رساله ای مستقل – مبنی بر استحباب غنا در قرائت قرآن، که تا آن زمان سابقه نداشته، بازتابها وواکنشهای بسیاری در پی داشته وبسیاری از رساله‌های غنا در رد نظریه این دو بزرگوار نوشته شده است، مانند رساله‌های شیخ علی عاملی نواده صاحب معالم، ملا اسماعیل خواجوئی، میر لوحی، وشیخ حر عاملی. به طوری که وحید بهبهانی در حاشیه اش بر مسالک الافهام فرموده است: «وصاحب الکفایه استثنی الغناء فی القرآن وسمعت ان الفضلاء کتبوا رسائل کثیره ازید من عشرین رساله ردا علیه…». والبته رسائل معدودی هم در توضیح وحمایت از این نظریه نوشته شده است.
برخی از رساله‌ها هم به انگیزه دفاع از عزاداری سید الشهداء (سلام الله علیه) و پاسخ به شبهات کسانی که آن را آمیخته با غنا می‌دانسته‌اند، نوشته شده است.
۳- با این روش میزان نو آوری وابتکارات هر فقیه در مساله روشن می‌شود ونیز معلوم می‌شود که هر فقیه از چه کسان وکتابهایی تاثیر پذیرفته و بر چه کسان و کتابهایی تأثیر گذاشته است و منشا بسیاری از سخنان که در رساله‌ها – طبق رسم معمول در گذشته – کمتر به قائل آنها اشاره‌ای می‌شد به دست می‌آید؛ در فهم مراد سخن فقیهان، دانستن اینکه منشا اولی فلان سخن کجاست و صدر وذیل سخن و قرائن حافه به آن کدام است، نقش بسزایی دارد.
۴- با این عمل، عمده منابع مورد احتیاج فقه پژوه در این مساله اعم از مجتهد ومدرس وفاضل وشاگرد – یکجا در پیش دید او خواهد بود، به طوری که اگر می‌خواست – با قطع نظر از این اثر به منابع مسأله دسترسی پیدا کند، چه‌بسا به بیش از یکی دو رساله دسترسی پیدا نمی‌کرد یا اساسا از وجود و تألیف چنان رساله‌هایی در موضوع مسأله بی‌خبر می‌ماند.
۵- گذشته از اینکه رساله‌هایی با موضوع واحد به ترتیبی خاص در مجموعه ای یکجا ودر کنار هم فواید خاص خود را دارد. جهت احیایی وزنده کردن آثار گذشتگان شیعه خود فی حد نفسه ارزشمند است و فواید گوناگونی در شناخت آثار شیعه بر آن مترتب است وما به نتایجی در این زمینه ست یافتیم که در مقدمه رساله‌ها به آنها اشاره شده است از قبیل شناخت مؤلف برخی رساله‌ها که در منابع شناخته نشده اند ونیز رفع اشتباهات فراوان کتابشناسی‌ها وفهارس نسخه‌های خطی کتابخانه‌ها ومانند آن.
از این‌رو، در صدد گزینش رساله‌ها نبودیم و همین که مؤلف رساله‌ای فقیهی شیعی وموضوع آن غنا بود، به تصحیح و نشر آن اقدام کردیم هر چند سخن تازه ای نداشته باشد، چون تنها فایده فقهی این کار مد نظر نبوده است تا اقدام به گزینش رساله‌ها کنیم، وانگهی همه رساله‌ها ابتداء یکجا در دسترس نبود تا تعدادی از آنها را برای تصحیح برگزینیم، بلکه در طول مدت بیش از دو سال از گوشه و کنار ایران از کتابخانه‌های شخصی و عمومی بازحمت و مشقت بسیار فراهم شد و سزاوار نبود، پس از اینکه با زحمت بسیار رساله‌ای شناسایی شد و سپس بامشقت بیشتر نسخه ای از آن به چنگ آمد، به بهانه اشتمال بر تکرار یا نداشتن حرف نو آن را به یک سو نهاد.
ناگفته نماند که گرچه در رساله‌ها مطالب تکراری هم هست از قبیل ذکر معانی واژه غنا از کتب لغت یا احادیث غنا، ولی به هیچ روی روا – ونیز ممکن – نبود که به بهانه حذف مطالب تکراری، اثر بزرگان را مثله وجرح وتعدیل کنیم.
این بخش شامل رساله‌های سودمند و ممتعی است از محقق سبزواری، شیخ حر عاملی، محمد رسول کاشانی، مولی حبیب الله کاشانی، شیخ محمد‌هادی تهرانی، نواده وحید بهبهانی، شهرستانی، کشمیری و… (قدس الله اسرارهم) فهرست کامل این رساله‌ها از این پس خواهد آمد.
شایان ذکر است که معاصران و عالمان در قید حیات هم کتابها ورساله‌هایی در باب غنا تالیف کرده‌اند که در بخش سوم این مجموعه، یعنی کتابشناسی غنا، آنها را معرفی کرده‌ایم و به طور کلی (بنا به مصالحی) از عالمان در قید حیات رساله یا گفتاری در باب غنا نیاورده‌ایم.
بخش دوم: گفتارهای پراکنده در باب غنا
بجز رساله‌های مستقل ونیز بجز دوره‌های فقهی که طبعا مشتمل بر بحث غنا هم هست، عالمان شیعه در دیگر آثار خود به مناسبتی بحث غنا را مطرح کرده‌اند که بسیاری از طالبان فقه وفقه پژوهان خبری از آن مباحث ندارند ویا بر فرض اطلاع به آنها دسترسی ندارند.
از این رو علاوه بر اینکه در بخش سوم همه کتابهای دوره ای مشتمل بر بحث غنا را معرفی کرده و جای بحث غنا در آنها را نشان داده‌ایم، در بخش دوم، اصل سخنانی را که به مناسبتی در غیر کتابهای دوره‌ای فقهی راجع به غنا ذکر شده آورده‌ایم که البته برخی هم همچنان به صورت خطی بوده وپیش از این چاپ نشده است، از قبیل برخی استفتاءات حجت‌الاسلام شفتی (قدس سره) وحدیقه الشیعه رضوی.
از باب نمونه، سخنان سید مرتضی علم الهدی (طاب ثراه) در کتاب امالی راجع به غنا، ونیز مرحوم علامه شعرانی در حواشی وافی وعلامه مجلسی اول و سید شفتی در پاسخ به برخی استفتاءات و مرحوم استاد جلال الدین همائی در تعلیقات مصباح الهدایه، و نیز سخنان امام خمینی (اعلی الله مقامه) در خصوص غنا دراین بخش درج شده است و از کتابهای دوره ای فقه که معمولا به سهولت قابل دسترسی است و فقه پژوهان از جایگاه و چند و چون مبحث غنا در آنها آگاهی دارند مطلبی درج نشده است؛ فهرست کامل گفتارهای پراکنده در باب غنا از این پس خواهد آمد.
بخش سوم: کتابشناسی غنا
این بخش مشتمل بر سه فصل است: الف) آثار مستقل، ب) آثار مستقل، ج) آثار چاپ شده.
در فصل اول همه رساله‌های غنا – اعم از آنچه نسخه دارد یا ندارد – به اجمال معرفی شده است ودر پرتو این فصل، مشخص می‌شود که چه تعداد از رساله‌های غنا از بین رفته و یا به دست ما نرسیده و چه تعداد به دست آمده و در این مجموعه چاپ شده است.
در فصل دوم دوره‌های فقهی که مشتمل بر مبحث غناست معرفی و جایگاه بحث غنا در آن کتابها نشان داده شده است.
در فصل سوم رساله‌ها و کتابهایی که معاصران در باب غنا نوشته‌اند و چاپ شده به تفصیل معرفی شده است.
واضح است که آثاری در این فصل معرفی شده که در بخش اول مجموعه درج نشده است، خواه به دلیل اینکه از حد رساله خیلی فراتر بوده، وخواه به دلیل اینکه نویسنده از عالمان در قید حیات بوده است که طبعا از موضوع بخش اول مجموعه خارج بوده است.
بخش چهارم: احادیث غنا
در این بخش متن وسند همه احادیث باب غنا که در رساله‌های غنا به آنها استشهاد شده یا در منابع حدیثی مانند کتب اربعه ونیز بحار، وافی، وسائل، مستدرک ودیگر کتابها، در باب غنا آمده است به طور کامل همراه با توضیحاتی با نظم ودسته بندی خاصی درج شده است، تا برای فقه پژوهان که می‌خواهند همه احادیث غنا را – فارغ از اظهار نظر و تحلیل‌های بزرگان – یکجا پیش دید داشته باشند سودمند افتد.
روشن است که همه احادیث غنا در هیچ یک از کتابهای حدیثی این چنین منظم ویکجا گرد نیامده است والا همان مغنی از این بخش بود ودوباره کاری را بر نمی‌تابید.
بخش پنجم: اهل سنت و غنا
آنچه در بخش‌های چهارگانه پیشین درج شده آثار احادیث شیعی است، ولی از آنجا که به تعبیر آیت‌الله بروجردی(طاب ثراه) فقه شیعه به گونه حاشیه بر فقه عامه محسوب می‌شود و بدون اطلاع از فقه عامه محسوب می‌شود و بدون اطلاع از فقه عامه استنباط درست میسور نیست وبسیاری از احادیث ائمه (علیهم السلام) ناظر به مذاهب وکلمات آنان است.
از این‌رو محض نمونه در بخش پنجم، تقریبا چکیده‌ای از مباحث مشابه چهار بخش گذشته از فقه عامه را درج کرده‌ایم، یعنی برای نمونه دو رساله از رساله‌های فقهی سنیان در غنا – یکی در تحریم ویکی در تحلیل – را آورده‌ایم تا فقه پژوهان با سخنان و سبک استدلال سنیان در این مساله آشنا شوند، همچنان که در برخی از رساله‌های فقهی عالمان شیعه در همین مجموعه هم مطالبی از آثار عامه در باب غنا نقل وبه آنها استشهاد شده است.
همچنین در این بخش رساله‌های فقهی مستقل عامه در باب غنا و نیز دوره‌های فقهی مشتمل بر بحث غنا شناسانده شده است، و در پایان، احادیث غنا در کتب عامه دسته بندی ودرج شده است.
در پایان این مختصر تذکر چند نکته لازم است:
- هدف از این کار از یک سو احیاء میراث فقهی شیعه، واز سوی دیگر تسهیل کار فقه پژوهان، وابداع روشی نو در احیان میراث فقهی وتوجه به آثار سلف صالح است، بنابر این ما عرضه کننده میراث فقهی هستیم وبه هیچ روی در صدد افتاء یا ترجیح یکی از دو جانب حرمت یا حلیت غنا نبوده ایم. بنابر این، کار اعدادی کرده ایم نه افتائی، یعنی در صدد بوده ایم معد خوبی برای فقیه در کار استنباط فراهم آید، واز این رو فرقی بین رساله‌های تحریم وتحلیل نگذاشته وهمه را درج کرده ایم.
- از رساله‌های غنا تنها تعداد بسیار کمی پیش از این چاپ شده است وحدود نود در صد رساله‌ها یا پیش از این چاپ نشده یا به صورت مغلوط وسنگی چاپ شده است.
- تعدادی از این رساله‌ها بر اساس نسخه منحصر به فرد وتنها نسخه موجود تصحیح شده اند که گاهی زحمت تصحیح را دو چندان کرده است.
- در کتاب شناسیهای مهم مثل الذریعه تنها حدود یک سوم رساله‌های غنا معرفی شده وسایر رساله‌ها با فحص بلیغ در کتابها وکتابخانه‌ها ورجوع به اهل اطلاع به دست آمده است.
- در کار تصحیح وشناسایی وتهیه نسخ، دوستان بسیاری همکاری کرده اند ولی بیش از همه فاضل محترم جناب آقای محسن صادقی در این راه کوشیده اند وسهم بسزایی دارند.
طالبان آگاهی بیشتر از چند وچون کار وچگونگی‌های آن را به مقدمه میراث فقهی ارجاع می‌دهم که در آنجا توضیحات بیشتری خواهند یافت.
در اینجا برای آگاهی بیشتر خوانندگان، فهرست بخش اول و دوم «میراث فقهی / غناء و موسیقی» را می‌آوریم:
بخش اول: رساله‌های غنا
۱ – رساله‌ای از محقق سبزواری (م ۱۰۹۰) ۲ – رساله ای از شیخ علی عاملی (م ۱۱۰۳) ۳ – رساله ای از شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴) ۴ – رساله ای از میر لوحی سبزواری (م ۱۱۱۳) ۵ – رساله ای از محمد دارابی (م ح ۱۱۳۰) ۶ – رساله ای از سید ماجد بحرانی (زنده در ۱۱۵۲) ۷ – رساله ای از ملا اسماعیل خواجوئی (م ۱۱۷۳) ۸ – رساله ای از سید حسین قزوینی (م ۱۲۰۸) ۹ – رساله ای از عبد الصمد همدانی (م ۱۲۱۶) ۱۰ – رساله ای از میرزای قمی (م ۱۲۳۱) ۱۱ – رساله ای از محمد رسول کاشانی (م ۱۲۵۸) ۱۲ – رساله ای از محمد جعفر شهرستانی (م ۱۲۶۰) ۱۳ – رساله ای از آقا محمود کرمانشاهی (م ۱۲۶۹) ۱۴ – رساله ای از سید محمود خوانساری (م ۱۲۹۱) ۱۵ – رساله ای از ملا نظر علی طالقانی (م ۱۳۰۶) ۱۶ – رساله ای از سید مهدی موسوی کشمیری (م ۱۳۰۹) ۱۷ – رساله ای از میرزا عبد الغفار تویسرکانی (م ۱۳۱۹) ۱۸ – رساله ای از محمد ابراهیم انجدانی (م ح ۱۳۲۰) ۱۹ – منظومه ای از شیخ‌هادی تهرانی (م ۱۳۲۱) ۲۰ – رساله ای از شیخ‌هادی تهرانی (م ۱۳۲۱) ۲۱ – رساله ای از میرزا حسین سنقری (م ۱۳۲۲) ۲۲ – رساله ای از یوسف اردبیلی (م ۱۳۳۹) ۲۳ – رساله ای از ملا حبیب الله شریف کاشانی (م ۱۳۴۰) ۲۴ – رساله ای از سید مهدی رضوی کشمیری (م ۱۳۴۶) ۲۵ – رساله ای از محمد حسینی مرعشی (زنده در ۱۳۵۵) ۲۶ – رساله ای از شیخ محمد رضا نجفی (م ۱۳۶۲) ۲۷ – رساله ای از عرب باغی ارومیه ای (م ۱۳۶۹) ۲۸ – رساله ای از شیخ محمد علی سنقری (م ۱۳۷۸)
بخش دوم: گفتارهای پراکنده در باب غنا
۱ – گفتاری از شیخ صدوق، قدس سره (م ۳۸۱ق) ۲ – گفتاری از سید مرتضی، قدس سره (م ۴۳۶ق) ۳ – گفتاری از علامه حلی، قدس سره (م ۷۲۶ق) ۴ – گفتاری از میر صدر الدین (صغیر) محمد دشتکی، قدس سره (زنده در ۹۷۴ق) ۵ – گفتاری از علامه محمد تقی مجلسی، قدس سره (م ۱۰۷۰ق) ۶ – گفتاری از ملا محمد علی سبزواری، قدس سره (م ۱۰۷۸ق) ۷ – گفتاری از سید محمد میر لوحی، قدس سره (زنده در ۱۰۸۵ق) ۸ – گفتاری از ملا خلیل قزوینی، قدس سره (م ۱۰۸۹ق) ۹ – گفتاری از محقق سبزواری، قدس سره (م ۱۰۹۰ق) ۱۰ – گفتاری از فیض کاشانی، قدس سره (م ۱۰۹۱ق) ۱۱ – گفتاری از شیخ علی عاملی، قدس سره (م ۱۰۰۳ق) ۱۲ – گفتاری از شیخ حر عاملی، قدس سره (م ۱۰۰۴ق) ۱۳ – گفتاری از علامه محمد باقر مجلسی، قدس سره (م ۱۱۱۰ق) ۱۴ – گفتاری از سید علی خان مدنی، قدس سره (م ۱۱۲۰ق) ۱۵ – گفتاری از عبد الحی رضوی کاشانی، قدس سره (زنده در ۱۱۵۲ق) ۱۶ – گفتاری از ملا اسماعیل خواجوئی، قدس سره (م ۱۱۷۳ق) ۱۷ – گفتاری از حزین لاهیجی، قدس سره (م ۱۱۸۰ق) ۱۸ – گفتاری از آقا محمد علی کرمانشاهی (م ۱۲۱۶ق) ۱۹ – گفتاری از ملا محمد مهدی استر آبادی، قدس سره (م ۱۲۵۹ق) ۲۰ – گفتاری از سید کاظم رشتی، قدس سره (م ۱۲۶۰ق) ۲۱ – گفتاری از حجه الاسلام شفتی، قدس سره (م ۱۲۶۰ق) ۲۲ – گفتاری از ملا آقا دربندی، قدس سره (م ۱۲۹۷ق) ۲۳ – گفتاری از ملا محمد نراقی، قدس سره (م ۱۲۹۷ق) ۲۴ – گفتاری ز شیخ محمد حسین اصفهانی، قدس سره (م ۱۳۰۸ق) ۲۵ – گفتاری از شیخ زین العابدین مازندارنی، قدس سره (م ۱۳۰۹ق) ۲۶ – گفتاریااز میرزا ابو الفضل کلانتری تهرانی، قدس سره (م ۱۳۱۶ق) ۲۷ – گفتاری از آیت‌الله سید عبد الحسین لاری، قدس سره (م ۱۳۴۲ق) ۲۸ – گفتاری از محمد معصوم شیرازی، قدس سره (م ۱۳۴۴ق) ۲۹ – گفتاری از آیت‌الله حائری یزدی، قدس سره (م ۱۳۵۵ق) – ۳۰ – گفتاری از فاضل گروسی، قدس سره (م ۱۳۶۵ق) ۳۱ – گفتاری از شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (م ۱۳۷۳ق)- ۳۲-گفتاری از سید هبه الدین شهرستانی، قدس سره (م ۱۳۸۶ق) ۳۳ – گفتاری از علامه شعرانی، قدس سره (م ۱۳۹۳ق) ۳۴ – گفتاری از استاد شهید مطهری، قدس سره (م ۱۳۹۹ق) – ۳۵- گفتاری از استاد جلال الدین همائی، قدس سره (م ۱۴۰۰ق) ۳۶ – گفتاری از شیخ محمد رضا طبسی، قدس سره (م ۱۴۰۵ق) ۳۷ – گفتاری از امام خمینی، قدس سره (م ۱۴۰۹ق) ۳۸ – گفتاری از آیت‌الله خوئی، قدس سره (م ۱۴۱۳ق) ۳۹ – گفتاری از آیت‌الله گلپایگانی، قدس سره (م ۱۴۱۴ق) ۴۰ – گفتاری از آیت‌الله اراکی، قدس سره (م ۱۴۱۵ق)
چنانکه گفته شد اولین موضوع از «طرح عظیم میراث فقهی» مساله غنا است که در پنج بخش تنظیم شده وبالغ بر دو هزار صفحه است. سایر موضوعات انتخاب شده نیز به همین سبک تحقیق وعرضه خواهد شد. فهرست عناوین کلی در دست تحقیق در پی می‌آید.
فهرست موضوعات طرح عظیم میراث فقهی
۱ – غنا، موسیقی ۲ – ولایت فقیه ۳ – ولایت اب وجد ۴ – ربا ۵ – ارتداد ۶ – قضاء ۷ – حدود، قصاص، دیات، تعزیر، تبعید، زندان ۸ – حق وحکم ۹ – عدالت (معتبر در قاضی ومفتی ورهبر و…) ۱۰ – پول، درهم ودینار ۱۱ – زمین (اراضی خراجیه و…) ۱۲ – مالیات ۱۳ – خمس ۱۴ – زکات ۱۵ – اهل کتاب (ذبائح، منکوحات، ماکولات) ۱۶ – بلوغ (دختر وپسر) ۱۷ – تقلید اعلم ۱۸ – تقلید میت ۱۹ – وقت ۲۰ – قبله ۲۱ – تقیه ۲۲ – ضرر، عسر وحرج ۲۳ – قاعده لاتعاد ۲۴ – قاعده ید ۲۵ – لباس مشکوک ۲۶ – نیت ۲۷ – کفارات ۲۸ – اخذ اجرت بر واجبات ۲۹ – نماز جمعه ۳۰ – نماز مسافر ۳۱ – مواسعه ومضایقه ۳۲ – مناسک حج ۳۳ – ارث ۳۴ – ارث زن ۳۵ – حبوه ۳۶ – متعه ۳۷ – منجزات مریض ۳۸ – امر به معروف ونهی از منکر ۳۹ – وقف ۴۰ – عقود وایقاعات.
مجله فقه اهل بیت فارسی، شماره ۹
