شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: هفتم ذی‌حجه سالروز شهادت امام پنجم شیعیان باقر علم النبیین است. آن حضرت در سال ۱۱۴ قمری به شهادت رسید. (شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۱۷۹). آن امام همام شاگردان فراوانی داشت که علوم را از ایشان اخذ کرده و به نسل‌های بعدی منتقل کردند. در این نوشتار کوتاه مروری بر احوالات ۹ تربیت یافته مکتب امام باقر (ع) می‌شود.
۱. جابر بن یزید جعفی (م ۱۲۸ ق)
ذهبی او را از بزرگترین علمای شیعه برشمرده است. (الکاشف، ج ۱، ص ۱۳۱) وکیع بن الجراح که دانشمند معروف اهل سنت است درباره شخصیت جابر میگوید: اگر جابر جعفی نبود، حدیثی برای اهل کوفه باقی نمی‌ماند. (تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۴۶۵).
شخصی به نام جرّاح بن الملیح نقل می‌کند که گفت: از جابر شنیدم که گفت: هفتاد هزار حدیث نزد من است که تمام آنها را از ابی جعفر امام باقر علیه‌السلام شنیده‌ام و ایشان از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل نموده است. (صحیح مسلم، ج ۱، ص ۲۰). مرحوم شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) جابر جعفی را از شاگردان امام باقر علیه‌السلام ذکر کرده است. (رجال شیخ طوسی، ص ۲۹، رجال نجاشی، ص ۱۲۸).
۲. حبیب بن أبی ثابت (م ۱۱۹ ق)
او حبیب بن أبی ثابت قرشی أسدی است که نامش قیس بن دینار بوده است. ذهبی او را امام و حافظ و فقیه کوفه شمرده است. (سیر أعلام النبلاء، ج ۵، ص ۲۸۸) ابوبکر بن عیاش از ابی یحیی قتّات نقل کرده که من با حبیب بن أبی ثابت به طائف رفتم. [رفتار مردم آن دیار با او به گونهای بود] که گویی یک پیامبر الهی به سوی آنها آمده است. (تهذیب الکمال، ج ۵، ص ۳۶۱؛ طبقات الحفاظ، ج ۲، ص ۱۱۶). صاحبان صحاح سته احادیث حبیب بن ابی ثابت را نقل کرده‌‌اند و مرحوم شیخ طوسی او را در ردیف اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام ذکر کرده است. (رجال شیخ طوسی، ص ۶۱).
۳. حکم بن عتیبه (م ۱۱۳ق)
او کندی و کوفی است. ابن سعد در کتابش او را با عناوین ثقه، فقیه، عالم و کثیر الحدیث توصیف کرده است. (الطبقات الکبری، ج ۶، ص ۳۳۲). همه صاحبان صحاح سته احادیث او را نقل کرده اند.
شایان ذکر است که برخی از طرفداران مکتب خلفا، سعی در بی اعتبار کردن حکم بن عتیبه دارند و علت اصلی آن، این است که او قائل به افضلیت امیرمؤمنان علی علیه‌السلام بر سایر خلفا بوه است. شعبه در این زمینه گفته است: حکم بن عتیبه، علی علیه‌السلام را برتر از ابی بکر و عمر میدانست. (ذهبی، تاریخ الإسلام، حوادث سال ۱۰۱، ص ۳۴۶؛ تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۱۳۴؛ الکاشف، ج ۱، ص ۲۰۱). شیخ طوسی (ره) حکم بن عتیبه را در ردیف اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام ذکر کرده است. (رجال شیخ طوسی، ص ۱۱۲).
۴. عبدالملک بن أعین (م ۱۴۸ ق)
عبدالملک برادر بلال بن أعین و حمران بن أعین و زراره بن أعین است. أبوحاتم رازی درباره او گفته: وی راستگو است و احادیثش صحیح و معتبر است. (الجرح و التعدیل، ج ۵، ص ۳۴۳).
عقیلی او را شیعه رافضی و صاحب رأی معرفی کرده است. (الضعفاء الکبیر، ج ۳، ص ۳۴). عقیلی که یکی از رجال شناسان اهل سنت است، نسبت به عبدالملک بن أعین از انصاف و ادب و نزاکت در سخن خارج شده و نوشته است: عبدالملک و زراره و حمران سه برادرند که همگی از روافض بوده‌‌اند و خبیث ترین آنها در سخن، عبدالملک بوده است.
مرحوم مظفر در ردّ این بیان سخیف میگوید: این شخص (عبدالملک بن أعین) پاک و متمسک به اهل بیت پیامبر صلوات الله علیهم اجمعین بوده است و مقامش بالاتر از آن است که کلمات «عتاه» (سرکشان) را درباره او نقل کنم اما برای اینکه عداوت آنها نسبت به موالیان اهل بیت را گوشزد کنم کلمات آنها را نقل کردم. آنها وقتی به امثال چنین شخصیت پاک و طاهری می‌رسند، با وجود اینکه از وثاقت و صداقت او آگاهند، از الفاظی نامناسب درباره وی استفاده می‌کنند. (الإفصاح، ج ۳، ص ۲۰۳).
۵. عطیه بن سعد (م ۱۱۱ ق)
عطیه بن سعد کوفی از مشاهیر تابعین شمرده شده است. (ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج ۵، ص ۳۲۵). ابن عدی او را از شیعیان کوفه می‌داند. (الکامل، ج ۵، ص ۲۰۰۷). شیخ طوسی (ره) او را در ردیف یاران امام باقر علیه‌السلام ذکر کرده است. (رجال شیخ طوسی، ص ۱۴۰).
نامگذاری او به عطیه از این جهت است که وقتی متولد شد، پدرش او را نزد علی علیه‌السلام آورد و گفت: خداوند این فرزند را به من ارزانی داشته است. حضرت فرمود: «هذا عطیّه»؛ و لذا اسم او عطیه شد. (قاموس الرجال، ج ۷، ص ۲۱۰). حجاج بن یوسف ثقفی برای محمد بن قاسم ثقفی نامه ای نوشت و در آن متذکر شد که عطیه را احضار کن و چنانچه او علی بن ابیطالب را لعن نکرد، ۴۰۰ ضربه تازیانه بر او بزن و تمام موهای سر و صورتش را بتراش. محمد بن قاسم ثقفی، عطیه را احضار کرد. عطیه از لعن امیر مؤمنان علی علیه‌السلام خودداری کرد و بر این امتناع خود پای فشرد و ۴۰۰ ضربه شلاق را تحمل کرد. (قاموس الرجال، ج ۷، ص ۲۱۰). عطیه سه سال پیش از شهادت امام باقر علیه‌السلام از دنیا رحلت کرد.
۶. محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ ق)
او محمد بن سائب بن عمرو بن حارث کلبی و کوفی است. (تهذیب الکمال، ج ۲۵، ص ۲۴۶). ابن عدی میگوید: کلبی احادیث درستی دارد و در تفسیر معروف است. (الکامل، ج ۶، ص ۲۱۳۲). ذهبی او را در علم انساب سرآمد شمرده است. (سیر أعلام النبلاء، ج ۶، ص ۲۴۸) اما در جایی دیگر او را شیعه و متروک الحدیث ذکر کرده است. (همان). واضح است که این گفته وی با گفته ابن عدی که احادیث او را درست خوانده، قابل جمع نیست.
یحیی بن یعلی محاربی میگوید: به زائده گفته شد که چرا از این سه نفر یعنی ابی لیلی و جابر جعفی و کلبی روایت نمیکنی؟ پاسخ داد: ابن ابی لیلی را اصلاً ذکر نکردم؛ اما جابر به خدا سوگند که دروغگو است و به رجعت ایمان دارد؛ اما کلبی گاهی به حضورش میرفتم و از او شنیدم که گفت: روزی بیمار شدم و تمام حافظه‌ام را از دست دادم. نزد آل محمد رفتم. آب دهان خود را در دهانم ریختند و همه حافظه‌ام برگشت. (تهذیب التهذیب، ج ۹، ص ۱۷۹).
باید دانست که حقیقت امر این نیست زیرا رجال شناس معروف مرحوم نجاشی (م ۴۶۰ ق) داستان را اینگونه بیان کرده که کلبی میگوید: بیماری شدیدی بر من عارض شد به طوری که تمام حافظه‌ام را از دست دادم. نزد امام باقر علیه‌السلام نشستم و ایشان کاسه ای از علم را به من داد و تمام حافظه و علومم بازگشت. (رجال نجاشی، ص ۴۳۴). در اینجا باید گفت که چقدر بین این دو نقل فاصله است! و برخی در صددند که حقایق تاریخی را وارونه جلوه دهند تا افراد معتبر را از درجه اعتبار ساقط کنند.
۷. بریده بن معاویه (م ۱۵۰ ق)
مرحوم نجاشی، نام او را در ردیف یاران و تربیت یافتگان امام باقر علیه‌السلام ثبت کرده و وفات او را در زمان امام صادق علیه‌السلام ذکر کرده است. نجاشی (ره) او را فقیه و مورد توجه ائمه اطهار علیهم‌السلام دانسته است. (رجال نجاشی، ص ۱۲۴).
جمیل بن درّاج میگوید: از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که فرمود: اوتاد زمین و اعلام دین چهار نفرند … و بریده بن معاویه. مرحوم کشی با سندی از جمیل نقل کرده که برید بن معاویه عجلی و ابو بصیر و محمد بن مسلم و زراره، نجباء اربعه هستند و امناء الهی بر حلال و حرام هستند و اگر اینها نبودند، آثار نبوت قطع میشد و از بین میرفت. (رجال کشی، ص ۲۴۰).
۸. فُضَیل بن یسار
مرحوم شیخ طوسی وی را در ردیف یاران و اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما‌السلام ذکر کرده است. او کوفی الاصل و ساکن بصره بوده و در زمان امام صادق علیه‌السلام وفات یافته است. (رجال شیخ طوسی، ص ۲۶۹). مرحوم شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) او را در زمره فقهایی ذکر کرده که هیچ نقطه ضعفی در حیات آنها وجود ندارد. (قاموس الرجال، ج ۸، ص ۴۴۸). مرحوم شیخ صدوق، در کتاب من لایحضره الفقیه (ج ۴، ص ۴۴۱) نقل کرده که امام صادق علیه‌السلام فرمود: «رحمت خدا بر فضیل بن یسار او از ما اهل بیت بود».
۹. زراره بن أعین (م ۱۵۰ ق)
مرحوم نجاشی درباره او می‌نویسد: او بزرگ اصحاب در زمان خود بود و نسبت به سایرین پیشتاز بود؛ او قاری، فقیه، متکلم، شاعر و ادیب بود و در کنار فضل و دین، از صداقت در نقل روایات برخوردار بود. (رجال نجاشی، ص ۱۷۵). مرحوم کشی از داوود بن سرحان نقل کرده که امام باقر علیه‌السلام فرمود: «یاران پدرم در زمان حیات و در زمان مماتشان زینت بودند منظورم زراره و محمد بن مسلم و لیث مرادی و برید عجلی است؛ چرا که اینها به عدالت و صداقت قیام کردند و مصداق السابقون السابقون اولئک المقرّبون هستند». (رجال کشی، ص ۱۷۰).
