ترکاشوند: در فقه سنتی، خانم‌ها حق حضور در هیچ جلسه‌ای ندارند!/ بسیاری از همسران امامان (ع) حجاب نداشتند!/ وطن‌دوست: همسران ائمه(ع) چون ام‌ولد بودند، حجاب داشتند/ امر رایج در زمان پیامبر(ص)، پوشش بود نه برهنگی

نویسنده کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص) گفت: اگر به حجاب سنتی تن دهیم در این جلسه خانمی نباید حضور داشته باشد چون طبق رأی سنتی زنان حق حضور در هیچ جلسه‌ای ندارند و پرده‌نشینی جزو لاینفک رأی سنتی مشهور است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، مناظره و گفتگوی علمی با موضوع حجاب از سلسله نشست‌های تخصصی حجاب با حضور محمدعلی وطن‌دوست عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی و امیرحسین ترکاشوند، نویسنده کتاب «حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص)»، با حضور دانشجویان و اساتید دانشگاه فردوسی ظهر ۱۱ آذرماه ۱۳۹۸ در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.

در این جلسه که با موضوع حدود شرعی حجاب از طریق ابزارهای سنتی و روش درون‌متنی برگزار شد؛ امیر ترکاشوند با اشاره به مبحث حجاب حداقلی که در کتاب منتشر شده خود به آن پرداخته است؛ بیان کرد: در این جلسه می‌خواهیم کف مطالبات شرع از مؤمنین در حوزه حجاب و آن حداقلی که مؤمنان در اندازه پوشش باید رعایت کنند را بیان ‌کنم.

نویسنده کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص) افزود: حجاب فراتر از حداقل، هر چه که باشد اگر بخواهد آن حجاب حداقل مبنا قرار گیرد در واقع آن حجاب یا مربوط به شرایط به کلی متفاوت عصر پیامبر(ص) است و یا حاصل بدفهمی از متن است.

وی با تأکید بر اینکه بحث در مورد حجابِ حداقل است؛ گفت: آن حجاب حداقل ممکن است در جامعه وجود داشته باشد اما انتظار نداریم دانشجویان رشته الهیات مقید به حداقل حجاب باشند؛ ما با استفاده از ظرفیت‌های موجود در فقه سنتی توضیحاتی بدهیم تا کمی به حجاب حداقل نزدیک شویم و آن را بعید ندانیم.

این پژوهشگر اظهار داشت: اولین توضیح در خصوص این مبحث این است از حساسیت‌ها بکاهیم و به ارتباط تنگاتنگ میان حجاب و عفاف قائل باشیم؛ یعنی آن حجاب حداکثری که به عنوان حجاب رسمی تلقی می‌شود با عفاف رابطه‌ای تنگاتنگ دارد؛ اما این رابطه تنگاتنگ کاملاً لرزان است لذا ما باید کمی از حساسیت‌ها بکاهیم.

وی در خصوص چگونگی کاهش حساسیت‌ها گفت: در جامعه عصر پیامبر(ص) در خانه ایشان و تک‌تک امامان ما و سطح جامعه، زنانی وجود داشتند که غیرآزاد، غیرمسلمان و تحت حکومت اسلامی بودند که به آن‌ها کنیز می‌گفتند. در آن زمان، زنان یا آزاد و یا غیرآزاد بودند و تعداد زنان غیرآزاد بسیار زیاد بود و مرتب اضافه می‌شدند.

ترکاشوند با طرح این پرسش که حجاب زنان غیرآزاد مسلمان نمازخوان از نظر شرعی چگونه بوده است، عنوان کرد: هیچ یک از فقهای ما در طول تاریخ، حجاب روسری، جوراب و آستین غیر بلند برای آن‌ها قائل نبودند. آن‌ها می‎توانستند و بلکه مجبور بودند روسری نداشته باشند و بدون روسری و جوراب در سطح جامعه تردد کنند.

وی افزود: این زنان غیرآزاد مسلمان در خانه امامان ما حضور داشتند و برخی از آن‌ها منکوحه امامان ما بودند، نماز می‌خواندند و روزه می‌گرفتند، اما امروزه در عتبات عالیات و در حرم حضرت معصومه(س)، بانوان اجازه ورود بدون چادر به حرم را ندارند در حالی که زنان غیرآزاد در خانه ائمه(ع)، بدون روسری بودند.

نویسنده کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص) ادامه داد: آیا ما حق داریم به زنان نمازخوان غیرآزاد در زمان پیامبر و ائمه در خانه ائمه که فاقد روسری، جوراب و آستین بلند بودند بگوییم این‌ها عفاف ندارند و بی‌عفت هستند؟ خوشبختانه امروز درجه رشد جامعه در سطح بالایی قرار دارد. قبل از انقلاب افرادی که چادری نبود و یا روسری نداشت را به عنوان خیابانی می‌دانستند.

وی گفت: این موارد مطرح شده برای کاستن از حساسیت‌هایی است که ذهن و روان ما مذهبی‌ها را به خود مشغول کرده است. برخی از کنیزان سر برهنه، مادر امامان ما شدند. این زنان تردد کننده در سطح اجتماع و خانه ائمه، خود گواه گویایی است که ارتباط تنگاتنگی در زمان پیامبر(ص) بین حجاب حداکثری با عفاف برقرار نبوده است چه بسیار اوقات که کنیزان بدون روسری همراه امام به بازار می‌رفتند.

پژوهشگر بیان کرد: در حالی که آن زمان این گونه بوده است اما اکنون بر زنان آزاد ما در مبحث حجاب سخت‌گیری می‌شود و آن بخش متمایز از حیث حجابشان نسبت به زنان غیرآزاد را حکمی کاملاً مرتبط با عفاف و صد درصد تشریحی برای همه زمان‌ها و مکان‌ها در نظر گرفته‌ایم.

وی در خصوص دیگر نکات برای کاستن از حساسیت‌ها؛ اظهار داشت: حتی اگر زنان غیرآزاد تحت حکومت اسلامی را زمان پیامبر حذف کنیم و فقط به زنان آزاد بپردازیم و قائل به درستی رأی سنتی در مورد آن زمان باشیم، ما می‌توانیم قبول کنیم و بپذیریم این حجاب متعلق به شرایط حاکم بر آن زمان و شرایط اخلاقی و رفاهی آن دوره بوده است.

ترکاشوند بیان کرد: این تعریف از حجاب که زنان پیامبر(ص) این میزان حجاب را که بعضاً فقهای سنتی ما در کتاب‌های خود نوشتند که یا قائل به پرده‌نشینی صد درصد هستند و یا اضطرار به بیرون رفتن با نمایان بودن وجه و کفینی بودند را قبول ندارم اما اکنون با این مبنا حرکت می‌کنیم.

وی افزود: این تعریف از حجاب اگر هم درست باشد مربوط به واقعیات آن موقع است. به عنوان مثال، حجاب حداقلی مردان در متون فقهی به ویژه فقهای شیعیان عبارت‌اند از ستر عورتین. ما اگر بپذیریم ابن رأی برخاسته از احکامی است که از صدر اسلام توسط پیامبران و ائمه(ع) به ما رسیده است در این صورت باید پیگیری کنیم چرا این حکم صادر شده است؟ چرا که امروز ما این را نمی‌پذیریم که حجاب حداقلی مرد مسلمان تنها پوشش عورتین باشد و هیچ‌کس این را نمی‌پذیرد؛ در واقع این مربوط به واقعیات آن زمان بوده است. آن موقع مردم عادت به برهنگی داشتند ولی اکنون متفاوت است.

این پژوهشگر با بیان اینکه حجاب با ویژگی‌ها و عللی که امروز در ذهن ما نقش بسته است آن موقع وجود نداشت لذا این نوع حجاب امری عادی بود؛ بیان کرد: اگر حد حجاب حداقلی، بسیار ناچیز در مورد مردان مطرح شده است به دلیل وجود این پیشینه در تاریخ مانند محدودیت‌ها، داشتن انگیزه و عادت به برهنه بودن است.

وی با بیان اینکه تملیک و مملوک بودن کنیزان موجب محرمیت و جواز نکاح می‌شود؛ گفت: زنان غیرآزاد که در بازار بدون روسری بودند همان زنان در بستر امامان ما قرار می‌گرفتند، بلکه اُم ولد نیز جایز است و می‌تواند روسری سر کند یا سر نکند. روسری یک پوشش تشریفاتی و مخصوص زنان آزاد جامعه بود و زنان غیرآزاد وقتی با مردی آزاد هم خوابِ می‌شدند از بطن آن‌ها مولودی متولد می‌شد به احترام اینکه مادر یک فرزند آزاد شدند می‌توانستند روسری سر کنند و می‌توانستند روسری سر نکنند.

ترکاشوند بیان کرد: با فرض اینکه هیچ‌گونه برداشت و قرائت جدیدی از موضوع حجاب توسط نواندیشان بیان نشده است، آیا با رأی سنتی می‌توان زندگی کرد؟ این رأی فقهای سنتی به قدری دور از واقعیت است که در طول تاریخ اسلامی فرصت این را برای پیاده‌سازی تمام احکام خود پیدا نکرده است. اگر به حجاب سنتی تن دهیم در این جلسه خانمی نباید حضور داشته باشد چون طبق رأی سنتی زنان حق حضور در هیچ جلسه‌ای ندارند. پرده‌نشینی جزو لاینفک رأی سنتی مشهور است.

این پژوهشگر اظهار داشت: از حجاب وجه و کفین که امروزه جا افتاده است بد برداشت شده است. زن در رأی سنتی حق بیرون آمدن از منزل و حتی رفتن به مسجد را ندارد.

وی با بیان اینکه کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص) از سه بخش مباحث تاریخی، آیات قران و فقهی تشکیل شده است؛ گفت: پرداختن به تاریخ نباید نمره منفی باشد. من برای درک واقعی از نزول آیات باید به تاریخ مراجعه کردم. من به قرآن به عنوان بسته کامل نگاه کردم و حتی مطالب تاریخی این کتاب از دل قرآن استخراج شده است.

ترکاشوند بیان کرد: در این کتاب هم تاریخ به‌عنوان مبنای بحث مطرح شده است و با استفاده از قرآن، تاریخ استخراج شده است. در واقع واقعیات منجر به نزول آیات حجاب، از درون خود آیات قرآن استخراج شده است.

وی بیان کرد: اینکه در این کتاب مطرح شده که مردم خود را با پارچه خود را می‌پوشاندند و لباسشان دوخته نبوده است، به این معنا است که بسیاری لباسشان دوخته نبوده است و عده کمی لباس‌هایشان دوخته بوده است.

ترکاشوند در خصوص علت اینکه چرا فقهای سنتی ما قائل به پرده‌نشینی زن بودند؛ بیان کرد: در آن زمان آلودگی جنسی و زنا، همسایه دیوار به دیوار مردم بوده و قرآن برای اصلاح این رویه دستوراتی داده که زن‌ها از منزل بیرون نروند و اگر بیرون می‌روند پوشیده باشند.

اصالت مباحث در کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر (ص) به بحث‌های تاریخی داده شده است

در ادامه علی وطن‌دوست عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی در این مناظره بیان کرد: اینکه ما در اثبات محدوده حجاب شرعی صرفاً به حجاب کنیز در آن عصر استناد کنیم، چون مسئله عبد و کنیز در زمان حاضر منسوخ شده است لذا استناد به محدوده حجاب شرعی در زمان ما با آنچه که منسوخ شده از نظر علمی و فقاهتی صحیح نیست.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی افزود: دو نوع زن در صحبت‌های آقای ترکاشوند مطرح شد که زنان آزاد حجاب داشتند و زنان کنیز روسری نداشتند لذا ما با دو موضوع زنان کنیز و زنان آزاد در ارتباط هستیم، در مباحث فقهی، تعدد موضوعات، تعدد احکام را به دنبال دارد و بین اینکه زن آزاد با حجاب است یا بی‌حجاب یا حجابش اندازه دارد با زن کنیز فرق است.

وی با طرح این پرسش گفت: آیا از حیث فقهی کسی می‌تواند حکمی که مختص زنان کنیز است که موضوع حکم آن متفاوت است را در مورد زنان آزاد که موضوع دیگری است مطرح کند؟ با توجه به اظهارات شما، زنان آزاد دارای روسری و حجاب بودند لذا چرا از آن برای تعیین محدوده حجاب شرعی استناد نمی‌کنید؟ وقتی موضوع متعدد باشد حکم متعدد است؛ همچنین اکنون زمان ما زنان، آزاد و نه کنیز هستند.

وطن‌دوست اظهار داشت: اینکه مطرح شده که کنیزان نزد ائمه(ع) حجاب نداشتند باید پاسخ داد که در اولویات فقه عامل محرمیت یا عقد و یا کنیز بودن است و کسی که کنیز دیگری باشد صرف کنیز بودن سبب محرمیت می‌شود لذا امام همسر کنیز بودند و لذا کنیزان می‌توانستند در برابر امام حجاب نداشته باشند.

وی با اشاره به برخی از روایات که حجاب را برای کنیزان منع نکرده است؛ عنوان کرد: برخی فقها وقتی به این گونه روایات برخورد می‌کنند روایاتی که در آن‌ها منع از پوشیدن روسری شده است را حمل بر تقیه می‌کنند لذا شما به عنوان پژوهشگر باید هر دو دست از روایات را در نظر بگیرید.

وطن‌دوست در خصوص این مطلب مطرح شده که “مادر امامان کنیز سربرهنه بودند” بیان کرد: مادر امام، ابتدا همسر پدر امام می‌شدند و بعد سر برهنه می‌شود و دوم اینکه وقتی کنیز أم ولد شود حجاب بر او واجب می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی افزود: این را می‌پذیریم که آن اندازه حجاب که برای زنان آزاد بوده است برای کنیز نبوده است و این جزو ابتداییات تاریخی است.

این استاد دانشگاه فردوسی بیان کرد: وقتی حجاب حداقلی را مطرح می‌کنیم تنها حجاب حداقلی مردان را مطرح نکنیم در حالی که دو موضوع مستقل است.

وی افزود: نظریه حجاب حداقلی یک ادعا و چند دلیل دارد، روح دلایل نظریه حجاب حداقلی بر پایه برخی برداشت‌های تاریخی صورت گرفته است، اگر این ادعا که برهنگی در زمان پیامبر امر رایج بود نقد شود بنیان همه ادله دیگر و برداشت‌هایی که تحمیل آیات حجاب سوره نور و سوره احزاب شده است و برداشت‌هایی که تحمیل بر دیدگاه فقها شده از اساس فرومی‌ریزد لذا ما به دلایل، ادعاها و نقد دلایل می‌پردازیم.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی افزود: در زمان پیامبر(ص) برهنگی نه تنها امری رایج نبود بلکه پوشش امر رایج بود، آنچه که در کتاب حجاب شرعی عصر پیامبر مطرح شده است “در آن زمان برای پوشاندن از دو قطعه پارچه نادوخته استفاده می‌کردند و در واقع ستر اندام توسط پارچه صورت می‌گرفت لذا پیامبر می‌توانست از آن‌ها بخواهد برهنه راه نروند و یا مراقب استتار شرمگاهشان باشند” ادله‌ای که این ادعا را از اساس فرومی‌ریزد خود اشعار زمان جاهلیت است، اشعار در یک زمان خاص یکی از منابعی است که می‌تواند فرهنگ، آداب و رسم را نشان دهد.

وی یکی از دلایل نظریه‌پردازان برای برهنگی را طواف عریان دانست و گفت: طواف عریانی که رخ داد بدعتی بود که قریش بعد از جریان حمله ابرهه به کعبه ایجاد کرد لذا این قانون را بر اساس اهداف اقتصادی وضع کردند که هر کس اهل غیر مکه است و برای طواف به مکه می‌آید یا عریان طواف کند و یا برای طواف از لباس‌های اهل مکه استفاده کنند.

وطن‌دوست ادامه داد: کسی که به واسطه دوست، خویشاوند و غیره لباسی از اهل مکه بگیرد دیگر لزومی بر برهنه طواف کردن نداشت، دوم اینکه اهل مکه طواف عریان را در شمار مناسک حج ایجاد کردند و بدان رنگ و بوی دینی دادند ولی از آنجا که مسئله با حیا و عفت فطری سازگار نداشت زنان فقیر شب‌ها طواف می‌کردند. این نشان دهنده این است که برهنه بودن در طواف برای زنان قبح داشته است و سوم اینکه هر کس یک بار به صورت عریان طواف می‌کرد دیگر نیازی به عریان شدن برای دفعات بعد نبود و این یعنی اصل بر پوشش بوده است.

وی افزود:  وقتی با استفاده از نداشتن حجاب زنان غیرآزاد در زمان پیامبر جهت‌گیری شود که اثبات کند امروز می‌توانیم آن حساسیت را نداشته باشیم نیاز به دلایل خاص خود دارد.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی ادامه داد: احکام فقهی همیشه تابع شرایط زمانی و مکانی نیستند، احکام فقهی تابع مصالح است و اوامر وجوبی و امر استحبابی مبتنی بر مصالح شارع هستند لذا این ادعا در زمینه حجاب حداقلی باید با استفاده از آیات و روایات اثبات شود.

وطن‌دوست در پایان گفت: در این کتاب به جای اینکه به خود آیات و روایات نظر استقلالی داشته باشد اصالت را به بحث‌های تاریخی داده شده است و بر اساس پیش‌فرض تاریخی به سمت تفسیر قرآن پیش رفته است، در حالی که پیش‌فرض‌های تاریخی این کتاب جدا از اینکه معارض دارد صلاحیت مقدمه شدن در تفسیر آیات و روایات را ندارد.