شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام سیدمحمدحسن حکیم گفت: تاکید بر احادیث فقهی مشترک و اتکای بر آن در بحث فقهی زمینه و بستر دانشی جدی و بر حقیقی را پدید می‌آورد که بر پایه آن همگرایی اندیشه‌ای فقیهان مسلمان در دسترس به نظر می‌رسد. چراکه عمده‌‌ی اختلافات فقهی یا ناشی از تفاوت و تغایر در مستند بحث است یا مرتبط با کیفیت تلقی و برداشت و قواعد مرتبط با آن؛ سد خطا و کاستی در استناد و یکسان سازی مستندات بحث فقهی نه تنها از اختلاف ناشی از تفاوت در مستندات پیشگیری می‌کند، بلکه درصد بالایی از خطای در تلقی و برداشت را نیز ممانعت خواهد کرد.
به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی علمی ترویجی «حدیث فقهی مشترک و همگرایی اندیشه فقهی مذاهب اسلامی» با ارائه حجت‌الاسلام دکتر سیدمحمدحسن حکیم، عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث و با ارتباط برخط با دکتر شیخ علاء الدین زعتری، رئیس اداره افتاء وزارت اوقاف سوریه به عنوان ناقد و با حضور دکتر مهدی نصرتیان اهور، عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث به عنوان مدیر علمی جلسه در پژوهشگاه قرآن و حدیث و به صورت دو زبانه فارسی ـ عربی برگزار شد.
در ابتدای جلسه مهدی نصرتیان اهور پس از بیان موضوع جلسه در معرفی ارائه کننده کرسی ترویجی گفت: دکتر سید محمدحسن حکیم از اعضای هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث که دارای آثاری همچون «حدیث فقهی مشترک»، «دروس فی منهجیه الاستنباط»، «مدارک فقه أهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» و «موسوعه الاحادیث الفقهیه عند المذاهب الاسلامیه»، می‌باشد.
وی در معرفی دکتر شیخ علاء الدین زعتری به عنوان ناقد جلسه گفت: دکتر شیخ علاء الدین زعتری از کشور سوریه و استاد دانشگاه الجنان طرابلس، جانشین مفتی سوریه و مدیر اداره فتوا و تدریس دینی در وزارت اوقاف سوریه است که آثار علمی بسیاری تا کنون از ایشان منتشر شده است. از جمله آثار ایشان کتاب‌های “المسلمون فی عالم التحدیات”، “الفقه الجامع مع الدلیل”، “موسوعه المعاملات المالیه المعاصره”، “التامین التکافلی” و “بیان انواع البیع من حیث الحکم الشرعی” می‌توان اشاره نمود.
حجت‌الاسلام حکیم به عنوان ارائه کننده کرسی علمی ترویجی در تشریح دیدگاه خود گفت: پیدایی اختلاف نظر و دیدگاه، به دنبال تلاش‌های دانشی عالمان امری طبیعی است. دانش فقه نیز از این واقعیت دور نبوده و بر پایه تفاوت‌های مبنائی و روشی نتایجی متفاوت را رقم زده است. تفاوت‌های میان مذاهب فقهی در اسلام نمودهای همین حقیقت در پهنه دانشی فقاهت است.
وی افزود: امروزه اما گاه دیده می‌شود برخی بدون لحاظ مبادی و مقدمات دانشی با تاکید بر تفاوت‌های فقهی، به دنبال اختلاف افکنی میان مسلمانان‌اند. حرکت‌هایی این چنین تاکید را بر نتایج اختلافی در فتاوا و نتایج تلاش‌های دانشی گذاشته اند؛ در حالی که به نظر می‌رسد در کنار احترام به تفاوت در آراء و نتایج علمی، با توجه به امکانات امروزین، زمینه‌های جدی برای همگرایی اندیشه فقهی مذاهب اسلامی وجود دارد. زمینه‌های که افزون بر دور کردن توهمات و توطئه‌ها می‌تواند اساسا پهنه دانشی مشترک برای سیر و حرکت اندیشه فقهی محسوب گردد.
ایشان اظهار داشت: یکی از زمینه‌هایی که با تاکید بر آن می‌توان همگرایی اندیشه فقهی را مورد پی جویی علمی قرار داد «احادیث فقهی مشترک میان مذاهب اسلامی» است.
حکیم در تبیین «احادیث فقهی مشترک میان مذاهب اسلامی» گفت: در میان گزاره‌های حدیث فقهی گزارش‌ها و احادیثی هست که محتوا بلکه الفاظ یکسانی را ارائه می‌کند اما هر یک از مذاهب اسلامی آن معنا یا لفظ را با تکیه بر راویان و طرق حدیثی خود نقل کرده و در منابع معتبر خویش گرد آورده اند.
وی تأکید کرد: مطالعه و تاکید بر احادیث مشترک از دیر زمان در میان محققان و پژوهندگان مسلمان وجود داشته است. دانشمندانی به جمع آوری این گونه احادیث پرداخته اند. شخصیت‌های علمی چون آیت‌الله تسخیری (ره) در همین راستا به تدوین دانشنامه‌ای با عنوان «سلسله الأحادیث المشترکه بین الشیعه والسنه» اقدام کرد. البته این منحصر در تلاش ایشان نبود بلکه دکتر محمد خضر نبها از اندیشمندان لبنانی کتابی با عنوان «أحادیث النبی المشترکه بین الشیعه والسنه را نگاشت و همچنین موسسه‌‌ی مبره الآل والأصحاب کویت نیز بخشی از منشورات خود را به این گونه از احادیث اختصاص داده که چند مجلد از آن تا به امروز منتشر شده است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث با اشاره به تلاش ویژه فقیهان امامیه در این حوزه افزود: فقیهان امامیه چون سید مرتضی علم الهدی، ابن دریس حلی، سید بن طاووس و… تا آیت‌الله بروجردی و معاصران، فراتر از جمع آوری احادیث مشترک به تحلیل مبادی، مبانی و کارکردهای این دست احادیث در حوزه بحث فقهی نیز توجه داشته و برای آن قاعده پردازی هم نموده‌اند. اما با تمام این تلاش‌ها دسترسی به این گونه احادیث همچنان دشوار می‌نومد و محاسبه‌‌ی گستره‌‌ی آن در حوزه دانشی فقهی نیز چندان آشکار نبود.
وی با اشاره به دانشنامه «مدارک فقه أهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» گفت: در ضمن پژوهش این کتاب که یک دانشنامه حدیثی است و به جمع آوری احادیث و آثار اهل سنت بر پایه کتاب شریف «وسائل الشیعه» همت گمارده است؛ فراوانی قابل توجهی از احادیث فقهی مشترک میان امامیه و اهل سنت پدیدار شده و در دسترس قرار گرفت. ایشان افزود: مقارنه میان روایات این پژوهش با روایات وسائل الشیعه فراوانی بیش از ۷۰ درصدی اشتراک میان احادیث فریقین را نمایان می‌سازد. حقیقتی که در پژوهش «موسوعه الأحادیث الفقهیه عند المذاهب الاسلامیه» مورد تاکید و توسعه قرار گرفت و نتایج همسانی را در میان همه مذاهب اسلامی آشکار ساخت.
حکیم گفت: این واقعیت یک فایده مبنایی نسبت به این دست احادیث بلکه اساسا نسبت به احادیث فقهی را در پی دارد. از آنجا که فراوانی احادیث فقهی مشترک مطان مذاهب اسلامی بالغ بر ۷۰ درصد مجموع احادیث فقهی است احتمال تصادفی بودن اشتراک منتفی می‌گردد.
وی تاکید کرد: حجم اندک و مصادیق موردی را می‌توان حمل بر تصادف نمود، اما چنین بازه‌ای از اشتراک را نمی‌توان اتفاقی و تصادفی دانست.
ایشان افزود: این مطلب آنجا سنگین تر می‌شود که توجه داشته باشیم احتمال تبانی مذاهب اسلامی بر تولید اشتراکی این چنین هم منتفی است. زیرا مذاهب اسلامی هریک تابع مبانی دانشی و شیوه‌های خود و با تاکید بر طرق و اسانید خود به گزارش سنت ـ به ویژه در حوزه‌‌ی بحث فقهی ـ پرداخته و از مذاهب دیگر هم تجنب و احتراز داشته اند.
در ادامه این جلسه حجت‌الاسلام حکیم گفت: اگر این دو مقدمه در کنار هم توجه شود و تصادف و تبانی بر کذب در مورد احادیث فقهی مشترک میان مذاهب اسلامی منتفی باشد؛ اعتبار و حجیت این گونه حدیث فقهی به امور واضح عقلائی باز می‌گردد، که نه تنها مسلمین، بلکه عقلاء آن را تصدیق می‌کنند.
وی افزود: این استدلال زمانی تمام می‌شود که در کنار نفی تصادف و تبانی به وحدت منشأ صدور حدیث میان مذاهب اسلامی نیز توجه داشته باشیم.
حکیم تأکید کرد: همه مذاهب اسلامی با تمام اختلافات و تفاوت‌های مبنائی و روشی در قبول و نقل و نقد حدیث، وجهه همت خویش را بر پاکسازی مسیر دستیابی به سنت نبی مکرم صلی الله علیه وآله و سلم گذاشته اند. در حقیقت التزام به سنت نبوی و تلاش برای دستیابی دانشی بدان بر پایه داشته‌های مذهبی زمینه ساز تفاوت مذاهب در حوزه حدیثی شده است که خود ثابت کننده التزام به مبدأ واحد میان مذاهب اسلامی است.
حکیم افزود: اگر این مقدمات را تمام بدانیم و کارکرد اشتراک را به عنوان یک مبنای عقلایی ثابت کننده صدور حدیث از مبدأ اصیل نبوت بپذیریم، فواید و ثمرات بسیاری را می‌توانیم مود بهره برداری قرار دهیم.
وی اولین ثمره این رویکرد را در نفی توطئه‌ها علیه حدیث اسلامی به ویژه در حوزه فقه دانست و گفت: در حقیقت بر پایه این مبنا و با توجه به فراوانی مصادیق آن در حدیث فقهی؛ حدیث فقهی اسلامی از انفراد خارج شده و با تعاضد یکدیگر اطمینان بخشی غیر قابل انکاری را برای مفاد سنت پدید می‌آورد و بسیاری از شبهات مستشرقان نسبت به اعتبار حدیث اسلامی با این رویکرد دفع و رفع می‌گردد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث گفت: افزون بر دفع توهمات مستشرقان نسبت به حدیث اسلامی؛ انتشار احادیث فقهی مشترک میان فریقین و توسعه آن میان مسلمین و تاکید بر آن در مقام بحث دانشی نمایانگر ابعاد جدی وحدت ویگانگی مسلمین در بحث‌های دانشی مبتنی بر شاخص‌های علمی معتبر خوادهد بود و توهم خلاف میان مسلین را تا حد بسیاری دفع می‌کند.
حکیم سومین فایده تمرکز بر اشتراک حدیثی میان مذاهب اسلامی را فراتر از دو نکته پیشین دانست و گفت: با تکیه بر فراوانی ۷۰ درصدی احادیث فقهی مشترک می‌توان یک رده بندی اعتباری جدی برای حدیث فقهی را مورد تحقیق قرار داد، که از برکات آن ارجاع موارد مشکوک به موارد مورد اعتماد است.
وی در پایان سخنان خود اظهار داشت: با توجه به این فواید و ثمرات در حقیقت تاکید بر احادیث فقهی مشترک و اتکای بر آن در بحث فقهی زمینه و بستر دانشی جدی و بر حقیقی را پدید می‌آورد که بر پایه آن همگرایی اندیشه‌ای فقیهان مسلمان در دسترس به نظر می‌رسد. چراکه عمده‌‌ی اختلافات فقهی یا ناشی از تفاوت و تغایر در مستند بحث است یا مرتبط با کیفیت تلقی و برداشت و قواعد مرتبط با آن؛ سد خطا و کاستی در استناد و یکسان سازی مستندات بحث فقهی نه تنها از اختلاف ناشی از تفاوت در مستندات پیشگیری می‌کند، بلکه درصد بالایی از خطای در تلقی و برداشت را نیز ممانعت خواهد کرد.
سخنان ناقد
در ادامه این جلسه، دکتر شیخ علاء الدین زعتری به عنوان دیگر سخنران این کرسی، به نقد و ارزیابی دیدگاه حجت‌الاسلام حکیم پرداخت.
وی گفت: باید توجه داشت ما یک امت واحده هستیم. زیرا خدا و پیامبر و دین واحد داریم و البته دشمن واحدی نیز داریم. توجه به این نکته سبب می‌شود تا با دشمن همراه نشویم و تلاش کنیم اتحاد میان امت اسلامی روز به روز قوی تر و محکم تر باشد.
شیخ علاء الدین زعتری افزود: مطالب دینی را می‌توان به سه حوزه جدی که نیازمند دقت و توجه است تقسیم کرد: ایمان به خدا، اخلاق و فقه.
وی گفت: این تقسیم بندی یکی از تقسیم بندی‌های رایج است. ایمان به خدا امری مشترک میان همه مذاهب اسلامی است، همانطور که مبانی اخلاقی نیز با توجه به عقلائی بودن آن مورد پذیرش همگان است.
زعتری با اشاره به ویژگی متمایز فقه نسبت دو گروه پیشین اظهار داشت: اگرچه در فقه تفاوت‌هایی تابع تلاش‌ها و مبانی دانشی هست اما باید توجه داشت که در تعبیر و گزارش کردن به گونه‌ای گزارش نشود که القاء کننده اختلاف و مخالفت باشد.
وی در ادامه گفت: در مورد مباحث فقهی باید میان «خلاف» و «اختلاف» فرق گذاشت. در لغت عربی وقتی «خلاف» به کار می‌رود که میان دو گروه نزاع و درگیری به قدری شدید است که هر کسی به سمتی حرکت می‌کند که خلاف جهت دیگری است و به هر میزان که در حرکت خود تشدید نمایند به همان میزان از یکدیگر دور می‌شوند؛ در حالی که «اختلاف» این گونه نیست. اختلاف نشان از یکسان نبود نظریه و آراء است ولی به معنای دشمنی و همسو نبودن حرکت آنها نیست.
رئیس اداره افتاء وزارت اوقاف سوریه در تقدیر از مطالب ارائه شده از سوی دکتر حکیم تأکید کرد: در مقام سخن گفتن از مذاهب و رویکرد‌های علمی نباید تمرکز بحث بر جنبه‌های مورد اختلاف باشد و چنان که سید حکیم اشاره کرد باید تمرکز بحث را بر نقاط مورد اتفاق و مشترکات قرار داد.
وی افزود: اهمیت این امر از آن روی است که بی دقت در تبیین نقاط مورد اختلاف و یا تمرکز بر اختلاف‌ها می‌تواند محور و دست آویز حرکت‌های ناشایست در میان مسلمانان قرار گیرد. در حالی که حقیقت ماجرای اشتراک و اتفاق حداکثری میان مذاهب اسلامی است. و در مقابل این حجم از اشتراک اختلاف اساسا جایگاه و نقش آفرینی جدی ندارد.
شیخ علاء الدین زعتری گفت: پذیرش و اعتراف به مذاهب اسلامی و منحصر نکردن اسلام در مذهب خود، اولین گام در تقریب مذاهب است و می‌تواند نقطه آغازین و سنگ زیرین تقریب مذاهب باشد. یکی از گام‌های مؤثر و جدی در کتاب‌های مورد اشاره توسط جناب حکیم و رویکرد ایشان به رسمت شناختن مذاهب هشتگانه است. امری که در بسیاری از تحقیقات دیگر و مشابه مغفول مانده است.
زعتری با اشاره به تجربه خویش در گفتگوهای میان مذاهب اسلامی که سالهای بسیاری از عمر خویش را بدان مشغول بوده است گفت: بررسی‌های من نشان می‌دهد اختلاف فقهی صرفاً در تطبیقات و جزئیات فقهی است نه در مسائل بنیادین و پایه، از همین روی است که من هم تأکید می‌کنم که به جای پافشاری بر جزئیات اختلافی باید همسانی‌ها در مسائل اصلی و بنیادین محور و مورد تاکید قرار بگیرد.
مدیر اداره فتوا و تدریس دینی در وزارت اوقاف سوریه با اشاره به ارزش همفکری دانشی میان اندیشمندان افزود: در امر تقریب و همگرایی باید توجه داشت که این مهم از حیث و جهت علمی و با منهج عالمانه باید مورد پی جویی قرار گیرد.
وی دخالت حاکمان و حکومت‌ها در همگرایی اندیشه‌ای را از اسباب محدود ماندن تلاش‌های به امور دستوری و متوقف شدن آن تابع تغییر حکومت‌ها دانست و افزود: رفتارهای حکومتی در طول تاریخ نه تنها به همگرایی اندیشه‌ای منتهی نشده بلکه گاه نوع تصلب و واگرای را در پی داشته است. تلاش برای اسقرار مشترکات و پیگیری همگرایی‌ها در حوزه اندیشه را باید عالمان فرزانه پیش ببرند و این مهم تنها از راه ارتباط مستمر عالمان و اندیشمندان قابل پیگیری است.
زعتری در پایان سخنان خود اظهار داشت: شایسته است تحقیقات صرفا بر روی احادیث مشترک صورت نگیرد بلکه تمام احادیث چه مشترک و چه غیر مشترک منعکس گردد، تا علاوه بر حفظ میرات اسلامی بتوان به مخاطب نشان داد که اختلاف‌های فقهی اندک با چه موضوعاتی و در چه محورهایی وجود دارد. این مهم موجبات همراهی جدی مخاطب را به جهت تصدیق پذیری در پی خواهد داشت.
حجت‌الاسلام حکیم پس از تشکر از نقد و نکات ارائه شده از سوی دکتر زعتری، گفت: بسیاری از نکات استاد بزرگوار تاکید بر محورهای اصلی ارائه بحث بوده و مورد اتفاق و تاکید طرفین است. در مقام بحث دانشی باید اهتمام و توجه به ضبط اصطلاحات و کاربرد دقیق آنها محفوظ بماند و نکته جناب دکتر زعتری در مورد به کارگیری واژه اختلاف و اجتناب از واژگانی چون خلاف که کج تابی معنایی دارد لازم و ضروری است.
وی با اشاره به نکات دکتر زعتری در لزوم بهره گیری از مجموع حدیث اسلامی فراتر از مشترکات گفت: در کتاب‌های مورد اشاره در بحث یعنی کتاب «مدارک فقه أهل السنه علی نهج وسائل الشیعه» و همچنین کتاب: «موسوعه الاحادیث الفقهیه عند المذاهب الاسلامیه» رویکرد پایه دقیقا همین معنا بوده و مجموع حدیث اسلامی از منابع معتبر حدیثی مذاهب اسلامی جمع آوری شده است. در حقیقت در این پژوهش‌ها تنها به مشترکات یا موافقات با امامیه اکتفا نشده و گزارش‌های متفاوت و متخالف همه جمع آمده است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث با تاکید بر اهمیت نگاه جامع نسبت به حدیث اسلامی با تمامی تفاوت‌هایی که میان مذاهب اسلامی دارد افزود: گزارش‌های غیر همسو آثار دانشی بسیاری دارد که یکی از آنها بازسازی فضای صدور روایات است. پیدایی اشتراک حدیث فقهی و نمودار شدن فراوانی بر پایه همین پژوهش جامع به دست آمده است. در حقیقت ما در ابتدا احادیث مذاهب اسلامی را جمع آوری نموده‌ایم آنگاه بر پایه تحلیل محتوا مضمون مشترک و غیر مشترک را تفکیک نموده و برپایه آن اشتراک ۷۰ درصدی را بر پایه محاسبه دقیق آماری به دست آورده ایم. همچنین تاکید می‌کنم درصد غیر مشترک الزاما به معنای اختلاف نیُت. زیرا مصادیق آماری به دست آمده از اختلاف چیزی حدود ۱۱ درصد حدیث فقهی است. چنانا که طیف دیگر را گزاره‌های منفرد مذاهب که ما به ازای مشابه ندارد تشکیل می‌دهد.
