شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مدیر حوزههای علمیه گفت: نباید در نظامات اجتهادی ساده‌انگاری شود؛ با این نگاه که باید باب اجتهاد را تسهیل کرد نباید از اصل و میراث علمی خود دوری کرده و غافل شویم.
به گزارش شبکه اجتهاد، نخستین جشنواره ادبی سید‌علی خان مدنی و سومین سمینار نقش ادبیات عربی در فرایند استنباط، ظهر امروز با حضور علما، اساتید، مدیران حوزه علمیه و دانش‌پژوهان در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد.
آیت‌الله علیرضا اعرافی مدیر حوزههای علمیه سراسر کشور، آیت‌الله رضا استادی دبیر شورای عالی حوزه و حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست استاد درس خارج حوزه علمیه قم از سخنرانان این اختتامیه بودند.
در این مراسم آیت‌الله استادی در موضوع میراث ادبی علمای امامیه، آیت‌الله اعرافی در موضوع نقش ادبیات در فرآیند استنباط و آیت‌الله علیدوست در موضوع بایسته‌های مفهوم شناسی در فرآیند استنباط به سخنرانی پرداختند.
استادی: طلبه‌ای که ادبیات عرب را جدی نگیرد توفیقی در آینده نخواهد داشت
آیت‌الله رضا استادی، در این همایش با تأکید بر این که ادبیات در فهم نصوص، آیات قرآن کریم و روایات مؤثر و لازم است، بیان داشت: در ادوار گذشته علاوه بر آن که افراد برای درک صحیح مفاهیمِ آیات و روایات باید در حد قابل قبولی با ادبیات آشنا می‌شدند، نقل معارف نیز نیازمند فراگیری ادبیات بود.
دبیرشورای عالی حوزه اظهار داشت: نوشته‌های سابق از خطوط زیبایی برخوردار نبودند و حتی برخی از آنها نقطه نیز نداشتند، از این رو در دورانی که بنا بود معارف تبدیل به متن شوند، باید کسانی در این امور دخالت می‌کردند که تخصص والایی در ادبیات داشتند.
استاد برجسته حوزه علمیه قم افزود: در این نسخه‌ها امکان تحریف واژه‌ها و عبارات بسیار بالا بود که می‌توانست مشکلات زیادی را ایجاد کند، به همین علت علمای بزرگ زحمات بسیاری کشیدند تا توانستند این معارف ناب را حفظ و منتقل نمایند.
او ابراز داشت: مرحوم طبرسی به مسأله إِعراب و لغت توجه بسیاری داشت به طوری که کتاب مجمع آن مرحوم به قدرتی خوب تدوین شده بود که اعاظم الازهر در طول ۲۰ سالی که مشغول تطبیق و تصحیح کتاب بودند، در هیچ نقطه‌ای به مشکلی برخوردند.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: کتاب‌های بسیاری در طول تاریخ نگاشته شده است، اما امروزه بسیاری از پژوهشگران ادبیات آنها را عرب پسند نمی‌دانند در حالی که مرحوم مجلسی، پدرش و مرحوم فیض کتابی منتشر کرده‌اند که کسی رنگ و بوی عجمی بودن از آن حس نمی‌کند.
آیت‌الله استادی با بیان این که این سمینار محرکی است تا طلاب یادگیری ادبیات عربی را جدی‌تر از گذشته دنبال کنند، تصریح کرد: متأسفانه طلاب در نخستین سال ورود به حوزه، آنچنان که باید ادبیات را جدی نمی‌گیرند در حالی که تجربه نشان داده است، طلابی که با چنین تفکری تحصیل می‌کنند در آینده توفق چندانی نخواهند داشت.
اعرافی: در نظامات اجتهادی ساده‌انگاری نشود
آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزههای علمیه کشور با بیان این که زبان هویت فکری، فرهنگی و اجتماعی بشر به شمار می‌آید، اظهار داشت: با فکر قبلی از انسان به عنوان حیوان ناطق تعبیر می‌شود، چرا که این نطق با قدرت اندیشه‌ورزی بشر گره خورده است.
او ابراز داشت: چه بسا این نظریه درست نباشد اما در عصر کنونی برخی از محققان ادعا می‌کنند اندیشیدن جز در قالب واژگان و ساختار‌های زبانی امکان‌پذیر نیست.
مدیر حوزههای علمیه کشور با اشاره به این که در زندگی بشر زبان به عنوان مقوله‌ای در حاشیه به شمار نمی‌آید، تصریح کرد: در حوزه لفظ و معنا نظریات متعددی وجود دارد. در سنت ما برخی به علاقه‌های ذاتی و حقیقی زبان معتقد بودند و در غرب نیز مباحثی در عرصه ساختار‌های زبان ژنتیکی مطرح شده است.
استاد حوزه علمیه قم، علوم ادبی و زبان شناختی را به عنوان فصلی تابناک و دارای پیشینه‌ای درخشان در تاریخ حوزههای علمیه معرفی و خاطرنشان کرد: در پیشینه تاریخی مدارس دینی، حوزه علوم زبان شناختی و علوم ادبی را بسیار غنی و قوی می‌یابیم.
مدیر حوزه های علمیه عنوان کرد: اصول فقه سرچشمه جوشانی است که به عرصه‌های مختلف فقه گره خورده، از این رو ضروری است تا در قالب‌ها، نظم‌ها و ترجمه‌‌های جدیدی ساماندهی و پیرایش شود.
اعرافی با تأکید بر این که در حوزه باید فرزند منطق و پایبند استدلال باشیم، گفت: همان‌طوری که دریچه ذهن علمای بزرگ و اندیشه‌ورزان حکیم در طول تاریخ به روی هیچ‌اندیشه‌ای بسته نبوده است، ما نیز نباید تحولات رقم خورده در دنیای جدید را دستِ‌کم بگیریم.
او با بیان این که نقش زبان باید در استنباط به معنای عام و خاص مورد توجه قرار گیرد، اظهار داشت: در اجتهاد به معنای خاص به علوم ادبی نیازمند هستیم و در اجتهاد به معنی عام باید به استنباطی که در حوزه گزاره‌های توصیفی، کلامی و اخلاقی فعال می‌شود، توجه وافری شود و در حوزه معانی بیان نیز زمانی که وارد تفسیر و علوم معارف غیر فقهی می‌شویم این ارتباط وسیع‌تر می‌شود.
استاد حوزه علمیه قم تصریح کرد: مهم آن است که در نظریات و تئوری‌های اجتهاد به معنای عام و خاص، قلمرو‌های دانش را تفکیک کنیم. در هر کدام از این مباحث باید زبان‌شناختی لحاظ شده و ارتباط میان آنها مشخص شود.
مدیر حوزههای علمیه کشور با بیان این که برای تعیین میزان نیاز فقه و متفکر اسلامی به علوم ادبی سه ضلع وجود دارد، ابراز داشت: در وهله نخست چیستی مبانی اصولی، فقهی و رجالی، سپس چگونگی تحلیل علوم ادبی و در نهایت بررسی مبانی اصولی مستقیم، سه ضلع تعیین میزان نیاز به علوم ادبی به شمار می‌آید.
او خاطرنشان کرد: لغت شناسی از موارد بسیار مهم در اصول است. در صورتی که مشترک معنوی و لفظی به خوبی مورد توجه قرار گیرد، در اصول مورد استفاده خواهد بود.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان این که نباید در نظامات اجتهادی ساده‌انگاری شود، عنوان کرد: با این نگاه که باید باب اجتهاد را تسهیل کرد نباید از اصل و میراث علمی خود دوری کرده و غافل شویم.
او گفت: موسسات و محققان حوزوی باید نکات خاصی را در این حوزه مدنظر قرار دهند. باید میان عنصر علوم ادبی به عنوان یک نظام عام در حوزه‌ای و میان عنصر علوم ادبی برای رشته‌های مختلف تفکیل قایل شد.
اعرافی در پایان اظهار کرد: در میان ده‌ها ایده‌ای که در قالب منشور در مدیریت حوزه مطرح شده است، ۱۰۰ پروژه کلان مطرح و چهارده حوزه دانشی در نظام جامع رشته‌ای حوزه تنظیم شده است.
علیدوست: بایسته‌های مفهوم شناسی در فرآیند استنباط
حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست از دیگر سخنرانان مراسم اختتامیه نخستین جشنواره ادبی سید‌علی خان مدنی و سومین سمینار نقش ادبیات عربی در فرایند استنباط با بیان این که مقصود از استنباط، کشف مراد خداوند متعال از اسنادی است که در اختیار داریم، اظهار داشت: استنباطی که در این بحث مطرح می‌شود، تنها فقه و کشف یک گزاره فقهی از نصوص مبین شریعت نیست بلکه منظور، معنای عامی است که هم فقیه، درگیر آن است و هم مفسر و هر کسی که با معارف اسلام سروکار دارد.
عضو انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه، ابراز داشت: هیچ‌گاه نباید تصور کرد که استنباط تنها به وسیله فقیهان انجام می‌شود. یک مفسر نیز گاهی با دو آیه به حسب ظاهر ناهمسو و یک متکلم گاهی با چند نص ناهمسو درگیر می‌شود و قطعا نیازمند استنباط خواهد بود.
استاد درس خارج حوزه علمیه با اشاره بر موضوع نجات بخش بودن محبت اهل بیت(ع)، خاطرنشان کرد: در رابطه با محبت اهل بیت(ع) ۱۰ گروه آیه و روایت مطرح است که نشان از اهمیت بالای این مسأله است.
او اضافه کرد: روایاتی وجود دارند که ولایت را صرفاً توأم با عمل می‌دانند و در مقابل نیز روایاتی وجود دارند که محبتِ بدون عمل را مطرح می‌کنند. برای نتیجه‌گیری بهتر در این قبیل موارد نیازمند استنباط علمی و دقیق هستیم.
عضو انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه با اشاره به این که عرف به معنی زمان نزول آیات و صدور روایات است، تصریح کرد: منظور از مفهوم شناسی آن است که هر عالمی زمانی که به دنبال استنباط گزاره‌ای از قرآن و روایات است باید آن را بر اساس عرف معیار انجام دهد.
او با بیان این که یکی از راه‌های بدست آوردن عرف معیار، مراجعه به لغت است، عنوان کرد: ما معتقدیم گاهی اوقات مراجعه به لغت پاسخگوی نیاز ما نیست و باید به نهاد دیگری مراجعه کنیم.
علیدوست ادامه داد: باید مفهومی که در قرآن و روایات آمده است با آنچه که در عرف معیار از آن اراده می شده، معنا شود و باید واژه‌ها را بر اساس عرف معیار معنا کنیم. این فرآیندی که یک فقیه یا یک عالم از قرآن و روایات طی می‌کند و واژه را از آنها می‌گیرد تا عرف معیار را پیدا کند که به آن مفهوم شناسی گفته می‌شود.
او با اشاره به این که در مسیر مفهوم شناسی بایسته‌ها و آسیب‌هایی نیز وجود دارد، گفت: برخی مؤلفه‌ها شرط لازم و برخی مسایل دیگر نیز آسیب‌زا هستند. هر بایسته‌ای اگر مطمح نظر قرا نگیرد آسیب می‌شود و هر آسیبی اگر مورد توجه قرار گیرد و از آن پرهیز شود به یک بایسته مبدل می‌شود.
استاد درس خارج حوزه علمیه اظهار داشت: اولین بایسته، لزوم گسست واژه‌های برآینددار(موضوع) غیر از آن است و برخی از واژه‌ها نیز در متون فقهی موضوع اثر است.
او افزود: یعنی در ادله شرعی موضوع هستند و باید آنها را شناخت ولی گاهی با مفاهیمی برخورد می‌کنیم که بر سرزبان‌ها است ولی موضوعات برآیند داری نیستند و در نصوص دینی ما نیز نیامده‌اند.
عضو انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه ابراز داشت: برخی از واژه‌ها در نصوص دینی وجود دارند ولی بنا به قرائنی موضوعیت ندارد؛ یعنی واژه‌هایی که در فقه و غیر فقه با آن سروکار داریم سه قسم است؛ نخست واژه‌های موضوع حکم، سپس واژه‌های تعلیمی و در نهایت واژه‌هایی که در نصوص آمده و مورد حکم واقع شده است ولی با القای خصوصیت، آن واژه ملغی می‌شود. حال کسی که اهل مفهوم شناسی است باید آنها را از هم تفکیک کند.
او با بیان این که بایسته دوم لزوم توجه به اختلاف هیأت‌ها و اختلاف باب‌ها در مفهوم شناسی است، تصریح کرد: گاهی ماده دو واژه یکی است ولی چون هیأت آنها یکی است، بار شرعی و معنایی آنها یکی نخواهد بود.
علیدوست خاطرنشان کرد: اختلاف هیأت ولو با اشتراک در ماده گاهی دارای اقتضائاتی است. اختلاف در باب نیز گاهی اوقات معنایی در ثلاثی مجرد دارد ولی نمی‌توانیم آن را در مزید بار کنیم.
او اضافه کرد: لزوم توجه به تاریخ پیدایش یک اصطلاح از دیگر بایسته‌های این حوزه است؛ مثلا روایتی در خصوص وجود اذان موجود است؛ ولی «وجب» در صدر اسلام به معنی ثبوت و مشروع بودن به کار برده می‌شده است.
استاد درس خارج حوزه علمیه با بیان این که ترجمه دقیق، بایسته دیگری است که در این زمینه وجود دارد، عنوان کرد: ید و رجلی که در عربی به دست و پای فارسی معنی می‌کنند دارای یک تفاوت اساسی است، چرا که عرب برای هر یک از بخش‌های دست از لغتی استفاده می‌کند.
او با تأکید بر این که محقق باید رفتار لغوی‌ها را بداند، اظهارکرد: لزوم رفتار شناسی لغوی‌ها از دیگر بایسته‌هایی است که در این حوزه باید مورد توجه قرار گیرد که شامل شش حوزه مطالعاتی است.
علیدوست د پایان سخنان خود تصریح کرد: متأثر شدن از اعتقاد، رجوع به عرف معیار، لزوم توجه به نسبت واجبات، واژگانی که بار ارزشی دارند، لزوم توجه به کار میدانی و مشاهده واژه‌ها در نظام حلقوی و هرمی در نصوص دینی از دیگر بایسته‌هایی است که باید در مفهوم شناسی مطمح نظر قرار گیرد.
گفتنی است، پژوهشکده ادیب فقه جواهری، که از سال ۱۳۹۲ در میان رشته ادبیات عربی و دانش فقه پژوهش می کند، برگزار کننده جشنواره ادبی سید‌علی خان مدنی بوده است. این پژوهشکده با الگو گرفتن از شخصیت علامه سید علی خان مدنی، شارح صحیفه سجادیه امام زین العابدین(ع) به عنوان نماد به کارگیری ادبیات عربی در فهم نصوص دینی، کوشیده است تا با برگزاری این جشنواره اندیشه‌ها و قلم‌ها را به سمت بهره‌وری بیشتر از ادبیات در دین پژوهی ترغیب کند.
آثار ارسال شده پژوهشگران از سراسر کشور در قالب‌های کتاب، مقاله، رساله دکتری و پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به دبیرخانه نخستین جشنواره ادبی سید‌علی خان مدنی و سومین سمینار نقش ادبیات عربی در فرایند استنباط مورد ارزیابی داوران قرار گرفته و آثار برتر انتخاب شدند و با تقدیر از برگزیدگان و فعالان ادبی به کار خود پایان داد.
