شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
برنامه تلویزیونی زاویه، هفته گذشته از شبکه چهار و با حضور حجت‌الاسلام محسن مهاجرنیا، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و حجت‌الاسلام احمد رهدار، رییس مؤسسه فتوح اندیشه، پخش شد. موضوع این برنامه «حوزه علمیه، نظاره‌گر یا تصمیم‌ساز» بود.
به گزارش شبکه اجتهاد، مهاجرنیا در ابتدا فهرستی از وظایف حوزه علمیه را برشمرد و آنها را توضیح داد. او به وظیفه تبیین و تفسیر دین اشاره کرد و دفاع در مقابل شبهات، تبلیغ و ترویج دین و حراست از آموزه‌های دینی در بین توده مردم را جزو وظایف ذاتی حوزه برشمرد.
در دهه اول انقلاب خوب عمل کردیم
او با اشاره به وظیفه دیگری که در شرایط تاریخی پس از انقلاب متوجه حوزه شده است، گفت: حوزه برای نخستین‌بار، یک نظام تمام‌عیار سیاسی را هم باید حمایت و پشتیبانی کند. این نظام برخاسته از تفکر دینی است، به‌تبع مسوولیت نظریه‌پردازی، تئوری‌پردازی و پشتیبانی تئوریک از آن بر عهده حوزه‌های علمیه است.
همان طوری که امام راحل، بنیان‌گذار این تفکر و این اندیشه بود قاعدتاً حوزه باید این مسوولیت را به دوش بگیرد و به لحاظ تئوری از این نظام اسلامی پشتیبانی کند. دین باید در عرصه عمل تبدیل به نظریه شود. تبدیل به مدل شود که بر اساس آن بشود حرکت کرد.
مهاجرنیا تولید علم، اسلامی‌سازی معرفت‌های بشری و تحول و تولید سبک زندگی جدید را هم از وظایف حوزه و البته دانشگاه دانست و گفت: ما در مقابل یک تهاجم فکری، اندیشه‌ای و فرهنگی هستیم. کار حوزه کار نرم‌افزاری، فکری و اندیشگی است. وقتی مورد تهاجم فرهنگی واقع می‌شوید، نخستین نهادی که باید در مقابل این تهاجم خودش را نشان دهد و خط مقدم دفاع از دستاوردهای انقلاب اسلامی، از اندیشه دینی و تفکر انقلاب اسلامی باشد قاعدتاً حوزه است. انقلاب اسلامی از روزی که به وجود آمد خودش یک تهاجم علیه کلیت نظام حاکم بر دوقطبی آن روز و در مقابل دو قطب، هجومی به بنیادهای فکری شرق و غرب، انقلاب اسلامی ایجاد کرد. در یک برهه‌ای از تاریخ انقلاب تهاجم خیلی زیبا پیش رفت و هم حوزه‌های فکری و علمیه ما خیلی خوب توانستند مواجهه پیدا کنند. امروزه ما باید به این سمت برویم که پاسخگوی وضعیت موجود باشیم و مخصوصاً آن ژست تهاجمی فکری را بگیریم.
فقه، در کشور کاره‌ای نیست!
رهدار در ادامه سخنانی از بزرگان حوزه علمیه نقل کرد. از جمله اینکه امام خمینی(ره) می‌گوید: اسلام از روز اول این‌گونه نبوده است که ما به غلط آن را در کتاب‌ها خلاصه کردیم و فقط قرار است کتاب بخوانیم. پیغمبر خاتم به خاطر اسلام، دندان مبارکشان شکسته است. بزرگان دین به خاطر اسلام تبعید شدند.
امام(ره) می‌فرمایند، بزرگواران (که ظاهراً خطاب به آقایان مراجع است که در کتاب «ولایت‌فقیه» خود می‌فرمایند) درکی مناسب از اقتضائات حکومت دینی ندارد.
او به پروژه‌ای اشاره کرد که در مؤسسه تحت مدیریت خودش درباره میزان ورود فقه در بدنه اجرایی و مدیریتی کشور انجام داده است که نتیجه‌اش را این‌گونه توضیح داد: ما با یک فقه بسیار حداقلی در بدنه اجرایی کشور روبه‌رو هستیم.
ما در بعضی از ساختارهای نهادی کشور در آن پژوهش متوجه شدیم که اسناد بالادستی آن نهاد، فقهی تنظیم شده یا لااقل تا اندازه‌ای فقهی تنظیم شده است اما مکانیزم اجرا، اصلاً گذاشته نشده. ضمانت اجرا بر آن اسناد بالادستی گذاشته نشده است. به‌عنوان‌مثال اسناد بالادستی نهاد شهرداری تقریباً فقهی تنظیم شده است اما همچنان مسائل شهرداری ما را کارشناسانی که کاملاً عرفی شهرداری دارند، تنظیم می‌کنند. اساساً چیزی به‌نام شورای فقهی تعلیم و تربیت نداریم. ما در بانک مرکزی شورای عالی فقهی داریم در قانون این شورا آمده رییس این شورا رییس بانک مرکزی است. معاون این شورا، معاون بانک مرکزی است. مصداقاً الآن در شورای عالی فقهی بانک مرکزی ۱۲نفر عضو هستند که چهار نفر روحانی هستند.
از این چهار نفر، ۲ نفر فقیه هستند ۲ نفر دیگر طلبه‌هایی هستند که در دانشگاه اقتصاد خواندند. در وزارت نفت الآن به ما گفته می‌شود شورای فقهی داریم، وقتی رفتیم تحقیق کردیم دیدیم یک نفر طلبه پایه هفت هست! اسم آن را شورای فقهی گذاشتند.
حوزه منزوی خواهد شد
رهدار گفت: تعارف را برداریم، مردم دیر وقتی است که ایمانشان را به کارآمدی حوزه از دست دادند. اینکه فلان مرجع بزرگوار تقلید می‌فرمایند. مردم نزدیک است و حق دارند که وضع اگر این‌طوری جلو برود بیایند و روحانیت را در دریا بریزند، این‌ها شواهد است؛ که حضرت آقا می‌فرمایند اگر با روند جلو بروید یا منزوی یا حذف می‌شوید. اگر حوزه به همین روندی که جلو می‌رود، جلو برود در آینده نه چندان دور، امکان دیالوگ و صحبت خود را با لایه متدین جامعه از دست می‌دهد نه با لایه خاکستری. به این علت که نتوانستیم کارآمدی دین را ثابت کنیم.
دلیل آن این است که همه ما داخل قم هستیم ما اصلاً در سیستم نیامدیم. او با تأکید بر ضرورت راه‌اندازی درس‌های خارج فقه درباره مسائل روز تحت عنوان «فقه مضاف» گفت: عیب کار آنجاست که حوزه علمیه قم یک جزوه ۵۰ صفحه‌ای تاکنون به نام فقه توریسم تولید نکرده است. الآن دعواها و شورش‌های مدنی که در کشور ما و گوشه و کنار هست بر سر آب و خیلی چیزهای دیگر است.
۵۰ صفحه چیزی به نام فقه منابع طبیعی در داخل قم نداریم. ۵۰ صفحه چیزی به نام فقه شهرسازی نداریم. ما در قم چیزی به نام فقه فضای مجازی نداریم. این یعنی حوزه با حوزه نظام اسلامی بیگانه است.
توقعات زیاد از حوزه مشکوک است
مهاجرنیا توقعات را از حوزه علمیه غیرواقعی و بیش از اندازه دانست و با تأکید بر اینکه عزل و نصب‌ها در اختیار حوزه علمیه نیست گفت: مراجع همه فریاد زدند سیستم بهره بانکی رباست.
همین آیت‌الله جوادی آملی حفظه‌الله فرمودند، بر اساس روایت جنگ با خداست و آن تعابیر شفافی که داشتند چه کسی به حرف ایشان گوش داد؟ این روزها حس می‌کنم دارد به توقعاتی که از حوزه است دامن زده می‌شود. من قدری اصل مسأله را مشکوک می‌بینم.
او با این استدلال، جنجال‌های اخیر بر سر برگزاری جلسه‌ای با حضور آقای رحیم‌پور ازغدی را مورد نقد قرار داد و با تأکید بر بیانات آیت‌الله مکارم، حاشیه‌سازی‌ها و بالا بردن توقعات از حوزه علمیه را ناصحیح دانست و گفت: گویا یک اراده‌ای هست که همه مشکلات نظام را به پای حوزه می‌خواهد بنویسد.
مهاجرنیا با بیان اینکه «نظام» باید «فرصت» را در اختیار حوزه بگذارد، گفت: فقه یک دانش متأخر است فقه مثل فلسفه نیست که بخواهد نظریه‌پردازی پیشاپیش کند.
یک مشکلی باید پیش آید سؤالی مطرح شود، مسأله‌ای به وجود آید بعد فقه حکمش را بدهد. فقه یک دانش حکمی است حکم هم متأخر از موضوع است. شما ببینید بحث هسته‌ای در کشور ما شکل گرفت، الآن چندین درس خارج در مورد فقه انرژی هسته‌ای داریم. بحث محیط‌زیست را فرمودند، الآن چند درس خارج راجع به فقه محیط‌زیست داریم. راجع به فقه ارتباطات در همین دانشکده صداوسیمای قم، درس خارج فقه ارتباطات دارند و همین‌طور فقه حکومت و فقه سیاست داریم. وقتی نظام در یک مسأله‌ای از حوزه هیچ تقاضایی ندارد به‌صورت طبیعی یعنی هنوز موضوع آماده نیست تا حکمش گفته شود. الآن من سراغ دارم نزدیک به ۷۰۰، ۸۰۰ درس تخصصی خارج فقه داریم.
گرفتار سکولاریسم فقهی شدیم
رهدار با تأکید بر اینکه موضوع بحث ارزیابی عملکرد دستگاه‌های نظام در قبال حوزه نیست گفت: بحث ما الآن این است که حوزه علمیه رابطه‌اش با نظام اسلامی چه بوده است؟ اینکه حوزه برای حل مسأله اجرایی کشور نیامده است ربطی به عزل و نصب ندارد. الآن اگر حوزه علمیه داخل قم بخواهد درس خارج فقه هنر بگذارد، وزارت ارشاد به آن گیر می‌دهد؟ اگر درس خارج فقه فضای مجازی بگذارد شورای عالی مجازی به او گیر می‌دهد، اگر فقه ورزش و توریسم بگذارد گیر می‌دهد؟!
او با تأکید بر تجربه شخصی خودش درباره راه‌اندازی فقه ورزش و استقبال خوب معاون وزیر ورزش گفت: ما قرار است طبیب دوار باشیم، قرار نیست در قم بنشینیم که اگر کسی از ما چیزی بپرسد ما جواب دهیم. اینکه آقای دکتر مهاجرنیا می‌فرمایند، این درس‌ها آن‌جا هست، من که با این کثرتی که آقای دکتر فرمودند حسب تحقیق ما که شاید ناقص بوده است، چند سال است در قم دنبال این‌ها می‌گردیم، نیست.
رهدار بحث سکولار بودن حوزه را که این روزها بیشتر به گوش می‌خورد مطرح کرد و گفت: بین کارشناس دین و کارشناسی دین خلط نکنید. اگر همه حوزه‌های علمیه بیایند و مسوولیت بگیرند مادامی‌که نرم‌افزار اداره، دینی و فقهی نباشند، همچنان جامعه سکولار خواهد بود. من الآن معتقد هستم گرفتار نوعی سکولاریسم حوزوی شدیم. سکولاریسم تشکیکی است یعنی به هر میزانی که حوزه در حل مسائل اجتماع و حکومت ناکارآمد بشود یا از اساس ورود نکند به همان میزان سکولار است. من حتی معتقد به‌نوعی سکولاریسم فقهی هستم. معنی سکولاریسم فقهی این است عرصه‌ای را که پیش از این فقه و فقیهان و عالمان دین در آن عرصه حضور داشتند و مشکلات را حل می‌کردند، آن عرصه را فقه و فقاهت ما در یک بستر تاریخی، کم‌کم به دیسیپلین‌های دیگر واگذار می‌کند. من معتقدم در همین فقه موجود ما، ظرفیت حل بسیاری از مسائل و مشکلات اجتماع را داریم. مشکل اینجاست که ما در مهندسی علم در داخل حوزه، ضعیف عمل کردیم، در الگوی ارتباط حوزه با نظام اسلامی ضعیف عمل کردیم، در الگوی ارتباط حوزه با جامعه اسلامی ضعیف عمل کردیم.
مهاجرنیا در نتیجه‌گیری پایانی بحث خودش این موضوع که در شرایط خاص کنونی، تقصیر همه مشکلات را به گردن حوزه بیندازیم بی‌انصافی دانست و گفت: ما بگوییم حوزه دارد مراجع سکولار تولید می‌کند، حرف تندی است.
حوزه مقدس نیست
رهدار هم در خاتمه گفت: معتقدم حوزه گرفتار نوعی سکولاریسم شده است. من حوزه را مقدس نمی‌دانم، محترم می‌دانم حوزه دین نیست مجرا و بستر دین است و محترم است. اگر در کلام بزرگان ما احیاناً آمده است حوزه مقدس است برداشت من این است که محترم است. محترم معنایش این نیست که اجازه نقدش را نداشته باشیم، ۴۰سال است ما مردم را در این برهه حساس زمانه گذاشتیم. این برهه حساس کی غیر حساس می‌شود، ما کی اجازه داشته باشیم که حوزه را مطالبه کنیم که حوزه برای حل مسائل اجتماعی کشور بیاید. وقتی می‌گویم حوزه سکولار است یعنی در روش دارد سکولار می‌شود نه در محتوا. هیچ‌کسی تاکنون نگفته است محتوایی که حوزه تولید می‌کند سکولار است. این سکولار بودن حوزه در روش است. حوزه در روش بین محتوای خودش و حوزه اجتماعی و امتداد اجتماعی تأمل و ورود نکرده است، اینکه ورود نکرده است یعنی سکولار شده است. الآن حوزه جوامع امروزی و مدرن، پیچیدگی‌هایی پیدا کردند که اگر روحانیت خودش در متن عرصه عمل نیاید به راحتی می‌توانند از طریق گزارش‌هایی که امروز به مدد نرم‌افزارهای ویژه دارند تنظیم می‌کنند و یک واقعیت حداقلی و ناقص را بسیار پررنگ و حداکثری نشان می‌دهند به راحتی می‌توانند سر حوزه کلاه بگذارند.
او همچنین با بیان اینکه هم حکم‌شناسی و هم موضوع‌شناسی کار شخص فقیه است، افزود: خود فقیه باید بتواند موضوع‌شناسی کند ولو از طریق به کار گرفتن کارشناسان متخصص فن. مثلاً در تراث فقهی موجود ما هنر یعنی رقص، غنا، نقاشی، مجسمه‌سازی و تصویرگری. هنری که الآن بیرون است این است؟ قطعاً این نیست.
ما باید یک حوزوی‌های فضلایی داشته باشیم که تک‌وتوک هم داریم که واقعاً بیایند وارد این ساحت هنر موجود شوند، موضوع‌شناسی هنر موجود را درست درک کنند، حکمش هم هر چه دادند سمعاً و طاعتاً می‌پذیریم. صبح‌نو
