شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
در دهمین نشست از «تأمّلات علمی» که با محوریت کتاب «تعارض الأدله و اختلاف الحدیث» برگزار شد، پژوهشی مستند پیرامون تقریرات سه دوره درس خارج حضرت آیت‌الله سیستانی در یکی از مباحث کلیدی علم اصول ارائه گردید. حجت‌الاسلام سید مسعود مرتضوی با تحلیل تطبیقی این تقریرات، سیر تحول روشی و محتوایی آن‌ها را بررسی کرد و گزارشی تفصیلی از روند تدوین کتاب «المنهج فی علم الاصول» و پشت‌صحنه علمی آن ارائه داد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دهمین نشست از سلسله‌نشست‌های «تأمّلات علمی» با محوریت کتاب ارزشمند «تعارض الأدله و اختلاف الحدیث» با حضور اساتید و فضلای حوزه علمیه مشهد در مؤسسه «به سوی اجتهاد» برگزار شد. در این نشست، حجت‌الاسلام سید مسعود مرتضوی، محقق این اثر، به ارائه گزارشی جامع از دوره‌های تدریس و تقریرات حضرت آیت‌الله سیستانی پرداخت و اطلاعات مفیدی در اختیار حاضران قرار داد.
جایگاه محوری مباحث تعارض ادله در علم اصول
مرتضوی در ابتدای سخنان خود، با اشاره به جایگاه ممتاز مباحث تعارض ادله در علم اصول، تأکید کرد که این مباحث از کاربردی‌ترین و مؤثرترین مباحث اصولی در حوزه دانش فقه به شمار می‌رود و بسیاری از بزرگان علم اصول در این زمینه آثار مستقلی نگاشته‌اند و تقریرات متعددی از دروس علما در این موضوع منتشر شده است.
وی در ادامه، به اهتمام ویژه آیت‌الله سیستانی نسبت به این مبحث اشاره کرد و گفت: ایشان طی حدود بیست سال، سه مرتبه به تدریس موضوع «تعارض الادله و اختلاف الحدیث» پرداخته‌اند که در هر دوره، نوآوری‌های علمی و منهجی قابل‌توجهی مطرح شده است.
تبیین عنوان درسی «تعارض الادله و اختلاف الحدیث»
مرتضوی افزود: آیت‌الله سیستانی این مبحث را با عنوان دقیق «تعارض الادله و اختلاف الحدیث» تدریس کرده‌اند که شامل دو بخش مستقل است: «تعارض ادله» و «اختلاف حدیث». به این ترتیب بخش اول را به تبعیت از شیوه علما و بخش دوم را بر اساس روایات تنظیم نموده‌اند.
معرفی تقریرات سه دوره تعارض ادله و اختلاف حدیث
دوره اول تدریس: ۱۳۸۸ تا ۱۳۸۹ ق
دوره نخست تدریس این مبحث در سال ۱۳۸۸ ق آغاز شد و در جمادی‌الاولی ۱۳۸۹ ق به پایان رسید. آیت‌الله شیخ مهدی مروارید در این دوره حضور فعال داشتند و مباحث را تقریر کردند. این تقریرات مباحثی چون تعریف تعارض، تفاوت تعارض و تزاحم، علل و تاریخ اختلاف حدیث، جمع عرفی، اخبار علاجیه، انقلاب نسبت و… را دربر می‌گیرد.
پس از پایان این دوره، آیت‌الله سیستانی پیشنهاد نمودند مباحث تدریس‌شده به‌صورت منقح تدوین شود. استاد مروارید نیز تقریرات را با دقت بالا تنظیم کرد. این تقریرات تا مبحث «نفی ثالث» و اختلاف اقوال آن در دسترس است، ولی متأسفانه به‌صورت کامل تکمیل نگردید.
دوره دوم تدریس: شوال ۱۳۹۷ تا جمادی‌الاولی ۱۳۹۸ ق
دومین دوره تدریس این درس از شوال ۱۳۹۷ ق آغاز شد و تا جمادی‌الاولی ۱۳۹۸ ق ادامه یافت. در این دوره، فضلا و نخبگانی از حوزه علمیه نجف حاضر بودند که موجب شد آیت‌الله سیستانی با دقت و بسط بیشتری به تدریس مباحث بپردازند. تقریرات این دوره توسط استاد شیخ مهدی مروارید، سید مرتضی مهری، و سید هاشم هاشمی تنظیم شده است.
تقریرات استاد سید هاشم هاشمی (ره)
استاد سید هاشم هاشمی، تقریرات این دوره را در دو مرحله منتشر کرده‌اند:
مرحله اول: با عنوان «اختلاف حدیث، من محاضرات آیت‌الله السید علی السیستانی»، به‌صورت مختصر (۱۹۶ صفحه) در فضای مجازی منتشر شد و مباحثی چون تفاوت تعارض و تزاحم، ورود و حکومت، نفی ثالث، شناخت مشرّع، ناسخ و منسوخ، تفویض، احکام ولایی و علل کتمان حدیث را دربر می‌گرفت.
مرحله دوم: با عنوان «تعارض الادله و اختلاف الحدیث؛ تقریر مباحث آیت‌الله العظمی سیستانی» به‌صورت مفصل در دو جلد (منتشره در سال ۱۴۴۱ ق)، ابتدا اینترنتی و سپس چاپی منتشر شد.
نکته مهم این تقریرات، آن است که صرفاً بازتاب‌دهنده دوره دوم نبوده، بلکه تطبیقی میان دوره دوم و سوم نیز صورت گرفته است؛ چنان‌که خود مقرر در مقدمه تصریح می‌کند: «دوره جدید استاد به دستم رسید که در آن دروس تعارض ادله را مطرح کرده بودند، و کوششم این بود که بین دوره دوم که حاضر بودم و دوره جدید که حاضر نبودم مقایسه نمایم».
تقریرات استاد سید مرتضی مهری
تقریرات این استاد گرانقدر نیز در سایت ایشان منتشر شده است. این تقریرات تاکنون تکمیل نشده و تنها تا ابتدای مباحث اخبار علاجیه در دسترس است.
تقریرات استاد مهدی مروارید
تقریرات استاد مروارید تحت عنوان «المنهج فی علم الأصول؛ تعارض الادله و اختلاف الحدیث» منتشر شده است. این تقریرات، که به دوره دوم تدریس مربوط می‌شود، تمامی مباحث مطرح‌شده در آن دوره را پوشش می‌دهد.
با توجه به جایگاه علمی استاد مروارید، دقت بالا در تقریر، کیفیت ممتاز ارائه مباحث توسط آیت‌الله سیستانی در آن دوره، و نیز عدم تکمیل سایر تقریرات، این اثر از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
دوره سوم تدریس: شعبان ۱۴۰۶ تا ربیع‌الاول ۱۴۰۷ ق
سومین و آخرین دوره تدریس مباحث تعارض الادله در شعبان ۱۴۰۶ ق آغاز و در ربیع‌الاول ۱۴۰۷ ق پایان یافت. این دوره نیز توسط جمعی از فضلا تقریر شده است.
در این نشست، حجت‌الاسلام سید مسعود مرتضوی با اشاره به مراحل تحقیق، مقابله، تخریج منابع، حروف‌چینی و تقویم نص و فهرست‌سازی این اثر، آن را حاصل تلاشی گروهی دانست و به اشراف مستقیم آیت‌الله حاج شیخ مهدی مروارید بر این فرآیندها اشاره کرد و این تقریر را از «متقن‌ترین و معتبرترین تقریرات چاپ‌شده از دروس آیت‌الله سیستانی» توصیف نمود.
ارائه دهنده نشست در بخش دوم، در پاسخ به پرسش حاضرین نکاتی پیرامون وجه تسمیه المنهج فی علم الاصول، بخش فوائد و قواعد پایان کتاب، نهضت ایده‌های علمی و پژوهشی مبتنی بر تقریرات تعارض الادله مطالبی را بیان نمود که به صورت تفصیلی منتشر می‌گردد.
«اجتهاد» یادآور می‌شود، مؤسسه «الاجتهاد للبحوث و الدراسات» به‌تازگی اقدام به انتشار تقریرات علمی و درس‌نامه‌های اصولی حضرت آیت‌الله سیستانی به قلم استاد ارجمند آیت‌الله حاج شیخ مهدی مروارید (از شاگردان معظم‌له) نموده است.
این تقریرات گران‌سنگ، در قالب موسوعه‌ای با عنوان «المنهج فی علم الأصول» منتشر می‌شود که نخستین مجلد از این مجموعه، کتاب «تعارض الأدله و اختلاف الحدیث» است. این اثر در دو جلد و مجموعاً در ۷۵۰ صفحه سامان یافته است.
کتاب یادشده، بازتابی از سلسله‌درس‌های دوره دوم مباحث «تعادل و تراجیح» آیت‌الله سیستانی است که با دقت و استواری علمی، توسط حجت‌الاسلام سید مسعود مرتضوی تحقیق و تنظیم شده و به همت انتشارات «دار الکتاب الحکیم» منتشر گردیده است.
گفتنی است، تقریر مباحث «تعارض الأدله و اختلاف الحدیث» نه‌تنها بازتاب‌دهنده دقت علمی و روش‌مندی اجتهادی آیت‌الله سیستانی در تحلیل یکی از کلیدی‌ترین مباحث علم اصول است، بلکه نشانگر نوعی تطور در تلقی اصولی نسبت به ادله تعارضی و احادیث مختلف نیز به شمار می‌آید. انتشار این مباحث در قالب کتاب «المنهج فی علم الأصول» گامی مهم در جهت مستندسازی، نظام‌مندسازی و بهره‌برداری پژوهشی از گنجینه علمی حوزه نجف است؛ گنجینه‌ای که می‌تواند الهام‌بخش نسل جدیدی از اصول‌پژوهان باشد.
