شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
دکتر عبدالعزیز ساچادینا، اسلامپژوه و استاد مطرح مطالعات اسلامی در دانشگاههای آمریکا، در سن ۸۳ سالگی درگذشت. او که شیعهای هندیتبار بود، کارشناسی مطالعات اسلامی را در دانشگاه علیگر هند گذراند و در سال ۱۹۶۷ برای تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی وارد دانشگاه فردوسی مشهد شد. ساچادینا در این دوران از مرحوم علی شریعتی بهره برد و بخشی از علوم حوزوی را در مشهد، قم و نجف فرا گرفت. وی در سال ۱۹۷۲ به کانادا رفت و دکتری مطالعات اسلامی را از دانشگاه تورنتو اخذ کرد. سپس در دانشگاههای مختلف آمریکا، کانادا و دیگر کشورها به تدریس و پژوهش پرداخت و مدتی نیز استاد مدعو دانشگاه فردوسی مشهد بود. او ریاست کرسی مؤسسه بینالمللی اندیشه اسلامی (IIIT) در دانشگاه جورج میسون را نیز بر عهده داشت. ساچادینا که چند سالی با بیماری دستوپنجه نرم میکرد، سرانجام پس از پنج دهه تلاش علمی، روز گذشته در ۸۳ سالگی چشم از جهان فروبست.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دکتر ساچدینا از معدود اندیشمندانی بود که مسیر علمی طولانی و کمنظیری را پیمود: سالها تلمذ در هند، دانشگاه فردوسی و حوزههای مشهد، قم و نجف، سپس ادامه تحصیل در دانشگاه تورنتو و دریافت مدرک دکتری و در نهایت بیش از پنج دهه تدریس و پژوهش درباره اسلام در دانشگاههای معتبر ایالات متحده. این ترکیب ارزشمندِ سنت حوزوی و آموزش دانشگاهی غرب، جایگاه علمی او را برجسته ساخته بود.
او که از شاگردان مرحوم علی شریعتی بشمار میرفت، سنت کلاسیک اسلامی را با مسائل مهم دنیای امروز در گفتوگویی جدی قرار داد. دو محور اصلی در آثارش برجسته بود: حقوق بشر و حفاظت از محیطزیست. در کتاب اسلام و چالش حقوق بشر (Islam and the Challenge of Human Rights) نشان داد که اسلام ظرفیتهای درونی برای دفاع از کرامت انسانی و عدالت دارد. در ریشههای اسلامی کثرتگرایی دموکراتیک (The Islamic Roots of Democratic Pluralism) تأکید کرد که تنوع دینی و فکری ریشهدار در سنت اسلامی است. همچنین در اخلاق زیستی در اسلام (Islamic Biomedical Ethics) رویکردی دقیق و اخلاقمحور به مسائل پیچیده پزشکی ارائه کرد.
با وجود نقدهایی از سوی سنتگرایان و برخی نواندیشان، استقلال فکری، صداقت علمی و آزاداندیشی، شجاعت اخلاقی، صراحت و شخصیت انسانیاش همواره نمایان بود و پلی میان سنت و مدرنیته و میان جهان اسلام و غرب شناخته میشد. او در جهان اسلام و غرب به عنوان پژوهشگری شناخته میشد که شیعه را وارد گفتوگوی علمی جهانی کرد، اخلاق زیستی اسلامی را بنیان و کوشید رابطهٔ اسلام با حقوق بشر و دموکراسی را بازخوانی کند.
مروری بر زیست علمی عبدالعزیز ساچادینا
عبدالعزیز عبدالحسین ساچادینا متولد ۱۹۴۲ از پژوهشگران مطرح شیعی در حوزهٔ مطالعات اسلامی تطبیقی، الهیات شیعه، بیواتیک و حقوق بشر بود. او در خانوادهای با ریشههای هندی–شیعی در شرق آفریقا به دنیا آمد و تحصیلات اولیهٔ خود را در همان منطقه گذراند. این زمینهٔ چندفرهنگی از همان آغاز، ذهن او را به روی پرسشهای هویتی، دیگرپذیری و گفتوگوی دینی گشود؛ دغدغهای که در تمام زندگی علمی او استمرار یافت.
تحصیلات و شکلگیری هویت علمی
ساچادینا در نوجوانی به هندوستان رفت و در دانشگاه اسلامی علیگر به تحصیل علوم انسانی پرداخت. سپس برای تکمیل بنیانهای دینی و آشنایی مستقیم با تشیع، به دانشگاه فردوسی مشهد آمد و دروس حوزوی–دانشگاهی را توأمان تجربه کرد. تلاش آگاهانهٔ او برای پیوند دادن «مطالعهٔ متنی» با «روش علمی» در همین سالها شکل گرفت.
او در سال ۱۹۶۷م عازم ایران شد و در رشته کارشناسی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد تحصیل کرد. او در این دوران شاگرد مرحوم علی شریعتی بود و نیز در حوزههای علمیه مشهد، قم و نجف برخی علوم حوزوی را فرا گرفت.
گام تعیینکنندهٔ بعدی، مهاجرت او به کانادا و ورود به برنامهٔ کارشناسی ارشد و سپس دکتری در دانشگاه تورنتو بود؛ جایی که رسالهٔ دکتری او دربارهٔ «سیر تحول عقیدهٔ مهدویت در امامیه» نوشته شد و بعدها هستهٔ کتاب مشهور Islamic Messianism شد. این اثر نقطهٔ عطفی در مطالعات شیعه به روش تاریخی–انتقادی در غرب به شمار میرود.
حرفهٔ دانشگاهی و رشد فکری
ساچادینا فعالیت دانشگاهی را در دههٔ ۱۹۷۰ آغاز کرد و بیش از سه دهه در دانشگاه ویرجینیا به عنوان استاد دینپژوهی به تدریس پرداخت. بعدها به دانشگاه جورج میسون رفت و «کرسی IIIT در مطالعات اسلامی» را به عهده گرفت.
حوزههای تدریس او عبارتاند از: الهیات اسلامی (شیعه و سنی)، تاریخ اندیشهٔ اسلامی، اخلاق زیستی (Islamic Bioethics)، اسلام و حقوق بشر، پلورالیسم دینی، مطالعات تطبیقی قرآن.
فعالیت او تنها به تدریس محدود نبود؛ بلکه نقشی جدی در نهادسازی فکری، گفتوگوی بینادیانی و کمیتههای اخلاق پزشکی داشت.
جهتگیری پژوهشی و تحول فکری
در پژوهشهای او دو محور اصلی همواره در هم تنیدهاند:
۱. شیعهپژوهی تاریخی – اندیشهٔ سیاسی و کلامی: او در آثاری چون Islamic Messianism و The Just Ruler in Shiʿite Islam تلاش کرد اندیشهٔ شیعی را در بستر تاریخی–اجتماعیاش تحلیل کند: «پویایی مفهوم امام و ولایت»، «پیدایش نظریهٔ حکومت عادل»، «تحولات مهدویت در قرون نخست»، «نقش انتظار در اندیشهٔ سیاسی شیعه».
ساچادینا برخلاف سنت کلامی کلاسیک، بر تحولپذیری اندیشهٔ دینی و پیوند آن با تحولات اجتماعی تأکید میکند.
۲. اخلاق، مدرنیته و علوم معاصر: از دههٔ ۱۹۹۰، او به سمت حوزههای اخلاق کاربردی رفت و یکی از نخستین کسانی شد که «بیواتیک اسلامی» را بهصورت روشمند بنیان گذاشت. کتاب Islamic Biomedical Ethics او ترکیبی است از: «فقه و اصول»، «فلسفهٔ اخلاق»، «حقوق پزشکی»، «مواجهه اسلام با فناوریهای نو».
در این دوره، دغدغهٔ اصلی او یافتن زبان مشترک میان سنت اسلامی و ارزشهای جهانی مانند حقوق بشر، کرامت انسانی و آزادی وجدان بود. کتاب Islam and the Challenge of Human Rights پاسخی نظری به همین موضوع است.
آثار شاخص
از میان آثار بسیار او، چند اثر ستونهای اندیشهاش را میسازند:
Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shi‘ism
The Just Ruler in Shiʿite Islam
Islamic Biomedical Ethics
Islamic Roots of Democratic Pluralism
Islam and the Challenge of Human Rights
او مقالات و آثار متعدد در اخلاق، فقه معاصر، الهیات تطبیقی و مطالعات بینادیانی دارد. برخی از آثار ترجمه شده او عبارت است از: جاودانگی شهادت امام حسین(ع)؛ مبانی همزیستی اجتماعی در اسلام؛ (ترجمه محمدرضا هاشمی، نشر ادیان)؛ حقوق بشر و برخورد فرهنگها؛ دیدگاه اسلام و غرب در آزادی مذهبی؛ مقدمهای با قرآن: ترجمه البیان فی التفسیر القرآن (ابوالقاسم خویی)؛ تنها قانونگذار در شیعه دوازدهامامی؛ صلاحیت گسترده فقیه در فقه امامی؛ ریشههای اسلامی پلورالیزم دموکراتیک؛ اصول اخلاق پزشکی؛ ترجمه کتاب دادگستر جهان (نوشته ابراهیم امینی) به انگلیسی؛ جهان اسلام گذشته و حال و سرانجام چالشیترین اثرش کتاب «موعودگرایی در اسلام؛ ایده مهدی در تشیع دوازدهامامی» است که در اصل پایاننامه دکتری او در دانشگاه تورنتو کانادا در رشته مطالعات اسلامی بوده است. انتشار این کتاب با واکنشهایی از سوی آیتالله سیستانی نسبت به برخی مباحث و شیوه نگارش نویسنده همراه شد. (بخوانید)
