فقه؛ کنترل و نظارت اجتماعی

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) گفت: متأسفانه به دلیل فقدان حکومت شیعی در طول تاریخ اسلام، بخش کنترلی و نظارتی فقه تحت عنوان عام «امر به معروف و نهی از منکر» در منابع فقهی غنای چندانی متناسب با انتظارات حاکمیتی و اقضائات حیات جمعی نیافته است. حتی بیانات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه که در سالهای حکومتشان مطرح شده و در مقایسه با سایر ائمه(ع) زمینه بیشتری برای طرح آن یافته است؛ نیز تا آنجا که اطلاع دارم با این نگاه خوانش نشده و انعکاس فقهی برجسته‌ای نیز نیافته است.

به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی علمی-ترویجی «فقه؛ کنترل و نظارت اجتماعی» به همت گروه فقه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام، با ارائه دکتر سیدحسین شرف‌الدین و با نقد حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسین بستان و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدباقر ربانی و دبیری حجت‌الاسلام محسن افروغ در روزهای پایانی آذرماه در سالن جلسات مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم‌السلام برگزار گردید.

دکتر شرف‌الدین در ابتدای ارائه خود به اهمیت مسئله نظارت اجتماعی پرداخت و اظهارداشت: جامعه در مقیاس افراد و گروه‌های اجتماعی به دو فرآیند مهم «جامعه پذیری و کنترل» نیازمند است و هیچ جامعه‌‌ای فارغ از این دو، قوام و استمرار نخواهد داشت.

عضو هیئت علمی موسسه امام خمینی(ره) سپس به مفهوم شناسی نظارت و کنترل پرداخت و این مفهوم را بدین شرح تعریف کرد: «نوعی فشار رسمی و غیر رسمی، آشکار و پنهان، نرم و سخت، خفیف و شدید برای الزام افراد و سازمان‌ها به رعایت حداکثری قواعد و معیارها و عدم تمرد از آنها». سپس فرآیند کنترل را در سه خرده فرایند نظارت، ارزیابی و بازخوردهی مناسب مورد بررسی قرار دادند. ایشان در ادامه به بررسی نقش کنترل و نظارت در جوامع سنتی و مدرن پرداخته و به تفاوت‌های کنترل در جوامع سنتی و مدرن اشاره کردند.

شرف الدین در ادامه به نقش فقه در موضوع کنترل و نظارت پرداخت و بیان داشت: فقه برای کنترل اجتماعی از عوامل درونی و بیرونی استفاده می‌کند. عوامل درونی همچون میزان دینداری، تأکید به لزوم حسابرسی، محاسبه اعمال خود، برانگیختن روح اخوت مومنانه، توجه دادن به ولایت متقابل مومنان. و عوامل بیرونی همچون نوع تعامل حکومت و سازمان‌های مربوطه، ضرورت اهتمام به امور مسلمین، اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر، الزام به عبادات و بندگی به معنای خاص، توصیه به حفظ و تقویت همبستگی اجتماعی حول باورها و ارزش‌های مشترک(و اعتصموا بحیل الله جمیعا)، توصیه به تعاون و همکاری بر پایه نیکی‌ها.

وی در مقام آسیب شناسی ابراز داشت: متأسفانه به دلیل فقدان حکومت شیعی در طول تاریخ اسلام، بخش کنترلی و نظارتی فقه تحت عنوان عام «امر به معروف و نهی از منکر» در منابع فقهی غنای چندانی متناسب با انتظارات حاکمیتی و اقضائات حیات جمعی نیافته است. همچنین حتی بیانات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه که در سالهای حکومتشان مطرح شده و در مقایسه با سایر ائمه(ع) زمینه بیشتری برای طرح آن یافته است؛ نیز تا آنجا که اطلاع دارم با این نگاه خوانش نشده و انعکاس فقهی برجسته‌ای نیز نیافته است.

سخنان ناقدین

حجت‌الاسلام دکتر بستان در مقام نقد و بررسی مطالب فوق گفت: در ارائه این بحث بهتر بود که به بیان مسأله بیشتر پرداخته می‌شد و به صورت دقیق معلوم می‌شد انتظار و هدف از پرداختن به این مسئله چیست؟ آیا این بحث صرفا موضوع شناسی کنترل اجتماعی است و یا می‌خواهد یک مسأله از کنترل اجتماعی را مطرح کند.

وی در مورد دو مفهوم اصلی جامعه پذیری و نظارت اجتماعی بیان کرد: در نسبت دقیق این دو مفهوم، جامعه پذیری تقدم رتبی نسبت به کنترل دارد. هر چند در ارائه بدان اشاره شد اما می‌تواند بسط بیشتری پیدا کند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ادامه افزود: ورود فقه در اینگونه مسائل به دو شکل است. گاهی تأثیر محتوایی دارد و در کنترل و نظارت اجتماعی محتوای فقهی به ما ارائه می‌کند همانند مطالبی که ارائه دهنده محترم فرمودند. اما گاهی ورود فقه عملی است و طبق تفکر و بینشی که به انسان می‌دهد باعث کنترل و نظارت اجتماعی می‌شود. یعنی زمانی که به فقه عمل شود رفتار ما را منسجم و از تخلفات جلوگیری می‌کند.

بستان در پایان اشاره‌‌ای به عاملان کنترل داشت: هرچند در ارائه به عامل‌ها و فاعلان کنترل اجتماعی اشاره‌ای شد مانند دولت‌ها و حکومت‌ها اما برخی از نهادها مانند نهاد خانواده در کنترل و جامعه پذیری افراد بسیار دخیل هستند.

در ادامه، ‌حجت‌الاسلام دکتر محمدباقر ربانی به عنوان ناقد بیان کرد: فقه علاوه بر بیان هنجارها و بایدها، در مقام بیان ارزش‌ها هم می‌باشد لذا در مسئله کنترل و نظارت اجتماعی می‌توانیم از ارزش‌هایی که فقه مطرح می‌کند استفاده کنیم. همچنین در نگاه فقه به کنترل اجتماعی علاوه بر مولفه‌های تنبیهی، به مولفه‌های تشویق هم اشاراتی دارد که می‌توان در کنترل اجتماعی از هر دو ابزار استفاده نمود.

مدیر گروه فقه جامعه و فرهنگ مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام افزود: یکی از مسائلی که در مسئله کنترل می‌تواند مورد پردازش قرار بگیرد مسئله ساز و کارهای اجتماعی امربه معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از ابزارهای کنترل اجتماعی است. آیا فقه الگوی خاصی برای اجرای امربه معروف و نهی از منکر در جامعه مدرن دارد؟ یا اینکه تفاوتی میان الگوی اجرای امربه معروف در جامعه مدرن و سنتی نیست.

این استاد حوزه در پایان بیان داشت: فرآیند ارزیابی در سه خرده فرآیند نظارت، ارزیابی و بازخوردهی مناسب، مورد ارزیابی قرار گرفت اما مناسب است تطبیقات مباحث فقهی بر این سه فرآیند مورد بررسی قرار بگیرد.