شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: روز مجلس فرصتی دوباره برای تأمل در نقش مهم این نهاد در ساختار حکمرانی و بازاندیشی در مناسبات میان مردم و صاحبان قدرت است. در میان متفکران معاصر، شهید آیتالله سیدمحمدباقر صدر جایگاهی ممتاز در تبیین مسئولیت متقابل مردم و حاکمیت دارد. او با رویکردی اجتهادی و اجتماعی، قدرت را نه ملک شخصی حاکمان، بلکه «امانتی الهی» معرفی میکند که مشروعیت و کارآمدی آن تنها در سایه قانون الهی، مشارکت مردم، و احساس مسئولیت متقابل تحقق مییابد.
۱. نظریه امانت در قدرت سیاسی
شهید صدر بر این باور است که قدرت سیاسی در ذات خود «حق» نیست، بلکه «تکلیف» است. این مفهوم، ریشه در آموزههای قرآنی دارد؛ آنجا که خداوند میفرماید: «اِنَّ اللهَ یَأمُرُکُم أن تُؤدّوا الأماناتِ إِلى أهلِها…» (نساء: ۵۸) «خداوند به شما فرمان میدهد که امانتها را به صاحبانش بدهید! »
این آیه که به صراحت به ضرورت ادای امانت اشاره دارد، از نظر شهید صدر شامل همه شئون اجتماعی نیز میشود؛ از امانتهای مالی گرفته تا امانتهای سیاسی و مدیریتی. قدرت، از نگاه او، بزرگترین امانتی است که انسان بر دوش دارد، زیرا با سرنوشت جمعی جامعه گره خورده است.
در کتاب اسلام راهبر زندگی، شهید صدر تأکید میکند که صاحبان قدرت باید همواره بدانند که «منبع حقیقی قدرت خداوند متعال است» و هر نوع قدرتورزی، تنها زمانی مشروعیت دارد که از چارچوب «حق الهی» و «حق مردم» بیرون نرود. این نگاه، ماهیتی اخلاقی و الهی به سیاست میدهد و نمایندگان مجلس را در تراز «امانتداران اجتماعی» قرار میدهد؛ افرادی که به نیابت از مردم و با رعایت اصول الهی موظف به مدیریت و قانونگذاری هستند.
۲. مردم؛ شرکای مسئول در ساخت قدرت
از منظر شهید صدر، مردم نه تنها مخاطب حکومت، بلکه «شریک در تولید و کنترل قدرت» هستند. او مشارکت سیاسی مردم را امری اعتباری یا تزئینی نمیداند، بلکه آن را یکی از پایههای مشروعیت حکومت معرفی میکند. این نگاه با آموزههای دینی و روایی نیز همخوان است؛
الإمامُ الصّادقُ علیه السلام: مَن تَوَلّى أمرا مِن اُمورِ النّاسِ فعَدَلَ و فَتَحَ بابَهُ و رَفَعَ شَرَّهُ و نَظَرَ فی اُمورِ النّاسِ ، کانَ حَقّا علَى اللّه عَزَّ و جلَّ أن یُؤمِنَ رَوعَتَهُ یَومَ القِیامَهِ و یُدخِلَهُ الجَنَّهَ .[بحار الأنوار : ۷۵/۳۴۰/۱۸.]
امام صادق علیه السلام: هر کس زمام امرى از امور مردم را به دست گیرد و عدالت پیشه کند و درِ خانه خود را به روى مردم بگشاید و شرّ نرساند و به امور مردم رسیدگى کند، بر خداوند عزّ و جلّ است که در روز قیامت او را از ترس و هراس ایمن گرداند و به بهشتش بَرَد.
گرفتن زمام امور مردم برای آن است که مسئولیتپذیری اجتماعی شکل گیرد و جامعه در رکود و استبداد فرو نرود.
در این چارچوب، انتخابات، نظارت اجتماعی و مطالبهگری مدنی نه مصادیق مدرن بیپشتوانه، بلکه جلوههای اعمال «حق دخالت مردم» در امور عمومی است؛ حقی که شهید صدر تأکید میکند از «سنخ حق عمومی برای حفظ عدالت» است. از همین رو، مردم در انتخاب نمایندگان شایسته، همانقدر مسئولیت دارند که نمایندگان در ایفای وظیفه نمایندگی مسئولیت دارند.
قرآن در آیهی معروف «إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّى یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم» « (امّا) خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملّتی) را تغییر نمیدهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند! »(رعد: ۱۱) این حقیقت را بیان میکند که تغییر اجتماعی بدون تغییر اراده و مسئولیتپذیری مردم محقق نمیشود. شهید صدر نیز با استناد به این مضمون، باور دارد که صلاح و فساد حکومتها در گرو صلاح و فساد مشارکت مردم است.
۳. مجلس؛ میدان تجلی دو حق
شهید صدر با تفکیک میان «حق سرپرستی» و «حق دخالت مردم»، مجلس را نقطه تلاقی این دو حق معرفی میکند. او در تحلیل ساختارهای حکومتی، بر این نکته تأکید دارد که هر نظام سیاسی اگر نتواند میان «هدایت الهی» و «اراده مردم» توازن برقرار کند، دیر یا زود دچار بحران مشروعیت میشود.
مجلس در این منشور فکری، نهادی است که: قانونگذاری را نه به عنوان تولید قواعد قدرت، بلکه به عنوان تبیین حقوق الهی و انسانی جامعه بر عهده دارد؛ نظارت را از موضع انحصارطلبانه انجام نمیدهد، بلکه بر اساس اصل قرآنی «وَلْتَکُن مِنکُم أُمَّهٌ یَدعونَ إِلَى الخَیرِ وَ یَأمُرونَ بِالمَعروفِ وَ یَنهَونَ عَنِ المُنکَر» «باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند! » (آلعمران: ۱۰۴) بهعنوان وظیفهای اخلاقی و اجتماعی اعمال میکند؛ نمایندگان را در جایگاه پاسداران حق مردم و نه مالکان قدرت قرار میدهد.
با چنین فهمی، مجلس در نظام مطلوب شهید صدر تنها مجموعهای از کرسیها و ساختارهای سیاسی نیست؛ بلکه رکن رکین نهاد عدالت است. جایگاهی برای تجلی حکم خدا، اراده مردم، و اخلاق اجتماعی.
۴. مسئولیت دوگانه نمایندگان و مردم
شهید صدر در آثار خود بارها تأکید میکند که «اعمال قدرت، اوج مسئولیتپذیری است». او معتقد است هرکس به میزان قدرتی که در اختیار دارد، باید احساس مسئولیت و پاسخگویی بیشتری داشته باشد. این نگاه، بر آیه شریفه «کُلُّکُم راعٍ وَ کُلُّکُم مَسؤولٌ عَن رَعِیَّتِهِ» بدانید که همه شما مسئولید و همه شما نسبت به زیردستانش بازخواست مى شوید . (إرشاد القلوب ج ۱، ص ۱۸۴) (حدیث نبوی مطابق با آموزههای قرآن)، منطبق است.
در نتیجه نمایندگان مجلس باید رفتار سیاسی خود را نه بر اساس منافع حزبی یا گروهی، بلکه بر محور عدالت، امانتداری و رعایت حقوق مردم تنظیم کنند.
مردم نیز باید بهعنوان سپردن امانت، در انتخاب و نظارت بر نمایندگان دقت و جدیت داشته باشند. هر رأی، امانتی است که طبق آیه ۵۸ نساء باید «به اهل آن» سپرده شود.
جمعبندی
روز مجلس، تنها یک یادآوری تاریخی نیست، بلکه فرصتی است برای بازگشت به ریشههای فکری و الهی حکمرانی. اندیشه شهید صدر با تکیه بر آیات قرآن، سیاست را عرصه ادای امانت معرفی میکند؛ امانتی که در دو سطح «اعمال قدرت توسط نمایندگان» و «انتخاب مسئولانه توسط مردم» تحقق مییابد.
با این نگاه، مجلس زمانی به رسالت واقعی خود خواهد رسید که:
الف: نمایندگان در برابر خدا و مردم پاسخگو باشند،
ب: مردم با آگاهی و مسئولیتپذیری نقش خود را ایفا کنند،
ج: و قدرت سیاسی همواره در پرتو اخلاق، قانون و عدالت به کار گرفته شود.
چنین مجلسی میتواند نماد پیشرفت، عدالت و تحقق آرمانهای الهی و انسانی باشد؛ همان الگویی که شهید صدر برای جامعه اسلامی ترسیم میکرد.
نویسنده: حجتالاسلام حامد میرزاخان، پژوهشگر و مدیر میز فرهنگی و اجتماعی مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی
