شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: آیت‌الله میرزا مهدی غروی اصفهانی در ماه محرم سال ۱۳۰۳ هق در محله بیدآباد اصفهان در بیت علم و معنویت متولد شد. میرزا ابتدا تحصیل را در مکتب آغاز کرد و سپس به حوزه اصفهان راه یافت و زیر نظر حجت‌الاسلام والمسلمین آقا اسماعیل غروی به فراگیری علوم اسلامی پرداخت.
بعد از فوت پدر، حاج آقا رحیم ارباب هدایت تحصیلی میرزا را عهده‌دار شد و با توجه به تمایلات فلسفی حاج آقا رحیم ارباب، نزد اساتید فلسفه و عرفان حوزه اصفهان مانند حضرات آیات آخوند ملا محمد کاشانی و جهانگیرخان قشقایی و… به تحصیل معقول پرداخت. پس از تکمیل ادبیات عرب و سطوح فقه و اصول و معقول، در درس خارج فقه و اصول اساتید اصفهان شرکت نمود.
سیر تحصیلی میرزا مهدی اصفهانی
میرزا مهدی اصفهانی پس از چند سال تحصیل جدی در فقه و اصول، به قول فرزند ارشدش حاج شیخ علیرضا غروی سطوح عالیه فقه و اصول را تمام کرد و به تعبیر مرحوم حاج شیخ علی نمازی شاهرودی به جایی می‌رسد که: “مرتبه کامله فی الفقه و الاصول”، به نظر می‌رسد در هنگام حرکت به نجف حداکثر حدود ۲۰ سال داشته باشد. حاج آقا رحیم ارباب نیز به ایشان توصیه می‌نماید در عراق به محضر آیت‌الله سید اسماعیل صدر برسد و تحت سرپرستی علمی و معنوی ایشان قرار گرفته و از راهنمایی و مساعدت ایشان بهره جوید. نامهای در توصیه میرزا به آقا سید اسماعیل صدر نوشته همراه میرزا می‌نماید. میرزا نیز به قصد اقامت در نجف حرکت نموده، نامه را به جناب سید اسماعیل صدر داده و مورد لطف و عنایت خاص ایشان قرار گرفته و مرحوم سید اسماعیل صدر -من جمیع الجهات امور مالی و علمی و معنوی – وی را عهدار می‌گردد.
آیت‌الله سید اسماعیل صدر در فقه و اصول از شاگردان برجسته میرزای شیرازی بوده و در زمره فقهای بزرگ شیعه در آن عصر قرار داشت. مرحوم میرزا فرصت را غنیمت دانسته در نزد وی به فراگیری فقه و اصول پرداخت؛ و چون آقا سید اسماعیل صدر از خواص اصحاب و شاگردان اخلاقی مرحوم ملافتحعلی سلطان آبادی بود در امور معنوی نیز از ایشان بهره برد و به تهذیب نفس و کسب کمالات اخلاقی و معنوی و سیر و سلوک شرعی پرداخت تا به مقام تجرید و خلع بدن رسید. مدت زمان شاگردی نزد آیت‌الله سید اسماعیل صدر دقیقاً معلوم نیست اما به نظر می‌رسد حدود یکی دو سال یا کمتر باشد.
آیت‌الله سید اسماعیل صدر که سرپرستی علمی و معنوی میرزا را برعهده داشت به ایشان امر کرد که در درس خارج اصول آخوند خراسانی و درس خارج فقه علامه سید محمدکاظم یزدی صاحب عروه حاضر شود. مرحوم میرزا نیز تبعیت نمود.
آیت‌الله سید اسماعیل صدر استاد میرزای نائینی در فقه و اصول بود. برای تقویت بنیه فقهی و اصولی میرزا از شاگرد خود میرزای نائینی در خواست نمود که به طور خصوصی برای میرزا مهدی اصفهانی کلاسی برگزار نماید. ایشان نیز قبول نمود. به این ترتیب میرزا مهدی اصفهانی علاوه بر شرکت در درس فقه علامه یزدی و اصول آخوند خراسانی در درس خصوصی میرزای نائینی نیز شرکت نمود.
آغاز درس خصوصی میرزای نائینی برای میرزا مهدی اصفهانی سال ۱۳۲۴ هق بود؛ یعنی همان سال انقلاب مشروطیت. این درس خصوصی میرزای نائینی تا زمان فوت آخوند خراسانی یعنی سال ذی‌حجه سال ۱۳۲۹ هق نیز ادامه داشت. در این مدت حداقل یک دور کامل اصول آخوند خراسانی را درک کرده بود و به مبانی اصولی آخوند اشراف کامل پیدا نمود. با فوت آخوند از ادامه شرکت در درس آخوند محروم شد؛ اما درس دو استاد دیگرش هنوز ادامه یافت.
در سال ۱۳۳۸ هق مرحوم علامه سید کاظم یزدی صاحب عروه فوت نمود. همچنین آیت‌الله سید اسماعیل صدر نیز وفات یافت. از ابتدای شرکت در درس خارج فقه علامه یزدی توسط میرزا مهدی اصفهانی سالیان بسیاری گذشته بود و در این مدت ابواب مختلف فقهی به صورت اجتهادی توسط استاد تدریس شده و مرحوم میرزا با جدیت و تحقیق فرا گرفته بود. حضور میرزا در درس صاحب عروه چه از نظر مدت و چه از نظر جدیت در امر تحصیل آن‌قدر شایان اهمیت بود که نام ایشان را در زمره برترین شاگردان فقهی علامه سید محمدکاظم یزدی ذکر نموده‌اند.
ارتباط علمی میرزا مهدی اصفهانی با محقق نائینی
از سال ۱۳۲۴ هق مرحوم میرزا مهدی اصفهانی در درس خصوصی میرزای نائینی یک نفره شرکت میکند؛ و از درس خارج فقه و اصول میرزای نائینی بهره می‌برد. این درس خصوصی حدود ۶ سال طول کشید. در سال ۱۳۳۰ هق مرحوم آیت‌الله سید جمال‌الدین گلپایگانی در درس خصوصی میرزای نائینی اضافه می‌شود. آیت‌الله سیدکاظم مدرسی از قول آیت‌الله سید جمال‌الدین گلپایگانی نقل میکند “مرحوم میرزا مهدی اصفهانی من را در درس میرزای نائینی برد و من نیز از این درس استفاده نمودم”. بعد از مدتی آیت‌الله سید محمود شاهرودی نیز به این درس اضافه می‌شود. بعد از مدتی آیت‌الله شیخ موسی خوانساری و پس از مدتی دونفر دیگر از بزرگان که به حسب قراین و شواهد حضرات آیات: شیخ حسین حلی و سید علی مدد قاینی هستند. در حدود ۵ سال میرزای نائینی مباحث مهم فقه و اصول را برای این چند نفر بیان می‌نماید و مبانی خود را با آن پخته میکند. میرزای نائینی مبانی شیخ انصاری را که توسط میرزای شیرازی تهذیب شده بود و توسط سید محمد فشارکی به او رسیده بود برای این شاگردان تدریس نمود. مرحوم میرزای نائینی آن‌قدر به میرزا مهدی اصفهانی عنایت داشت که در بین این شاگردان بیشترین شهریه را به میرزا مهدی اصفهانی می‌داد. طبعاً این شاگردان با یکدیگر مباحثه درسی نیز داشتند و میرزا مهدی اصفهانی به خاطر تقدم شاگردی و آشنایی با مبانی میرزای نائینی مسلط‌تر از دیگران بوده است. در شرح حال میرزا مهدی اصفهانی نوشته‌اند که مقرر درس‌های میرزای نائینی در نجف در میان شاگردان ایشان بوده است.
آیت‌الله سید محمد حسینی همدانی از شاگردان برجسته میرزای نائینی که داماد ایشان نیز بوده است مرحوم میرزا مهدی اصفهانی را از عیون و شاگردان برجسته میرزای نائینی معرفی کرده است.
میرزای نائینی علاوه بر فقه و اصول در معقول نیز ید طولایی داشت. همچنین در امور تهذیب نفس و سیر و سلوک شرعی و اخلاقی نیز از محضر ملاحسینقلی همدانی و ملافتحعلی سلطان آبادی بهره گرفته بود. لذا در این جهات نیز بهره برده بود. میرزای نائینی همدرس و رفیق و وصی عارف شهیر آیت‌الله سید احمد کربلایی بود. سید احمد کربلایی از شاگردان درس خارج فقه و اصول آخوند خراسانی بود. اسفار را نزد آخوند خراسانی تحصیل کرده بود؛ و از شاگردان اخلاقی ملاحسینقلی همدانی و ملافتحعلی سلطان آبادی بود. سید احمد کربلایی را بهترین شاگرد اخلاقی ملاحسینقلی همدانی و وصی ایشان ذکر نموده‌اند.
در سال ۱۳۳۸ هق درس میرزا مهدی اصفهانی نزد میرزای نائینی نیز به اتمام رسید؛ و در حالی که مرحوم میرزا مهدی اصفهانی جوانی ۳۵ ساله است در عید فطر شوال ۱۳۳۸ هق میرزای نائینی اجازه کتبی اجتهاد مطلق برای میرزا مهدی اصفهانی می‌نویسد؛ و در آن اجازه اجتهاد کم نظیر از استعداد و هوش عالی میرزا تجلیل نموده و می‌نویسد: “در درس فقه و اصول من سال‌های زیادی در نجف با جدیت حاضر شده و درس را فهمیده و تحقیق و تدقیق می‌نموده و اکثر مطالب درس فقه و اصول را که شرکت می‌نموده نوشته و تقریر نموده و خوب و دقیق تقریر نموده: .. .واحسن و اجاد و ادی حق المراد و بلغ رتبه الاجتهاد”. این اجازه اجتهاد مطلق است؛ و در آن اجازه تقریرات فقه و اصول میرزا مهدی اصفهانی را صراحتاً تائید نموده است. کمتر کسی است از شاگردان میرزای نائینی که این‌گونه اجازه اجتهادی داشته باشد که ضمن تصریح به اجتهاد مطلق تقریراتش را نیز تائید نموده باشد.
هنگامی که سید احمد کربلایی در سال ۱۳۳۲ ه ق فوت نمود. میرزای نائینی وصیِ ایشان بود با نظارت ایشان بر پیکر وی نماز خوانده شد و دفن شد. مقصود آنکه مرحوم میرزا مهدی اصفهانی علاوه بر فقه و اصول از اطلاعات معقول و اخلاقی و معنوی میرزای نائینی نیز بهره می‌برد. مرحوم میرزا مهدی اصفهانی در سال ۱۳۳۸ هق به اشاره استاد خود و صلاحدید ایشان شهر مشهد را برای اقامت و تدریس خارج فقه و اصول خود انتخاب نمود؛ و پس از اقامت در مشهد نیز با میرزای نائینی مکاتبه می‌کرد.
موقعیت میرزا در میان شاگردان محقق نائینی
با توجه به آنچه گفته شد که میرزا مهدی اصفهانی از سال ۱۳۲۴ هق در درس خصوصی میرزای نائینی تا سال ۱۳۳۰ هق یک نفره شرکت می‌کرده و از سال ۱۳۳۰ هق به بعد حضرات آیات عظام سید جمال‌الدین گلپایگانی، سید محمود شاهرودی و شیخ موسی خوانساری و… شرکت نموده‌اند و سال ۱۳۳۸ هق سال اتمام درس میرزا مهدی اصفهانی نزد میرزای نائینی است و با توجه به اجازه کتبی اجتهاد مطلق برای میرزا و تائید تقریرات فقه و اصولی ایشان موقعیت علمی ایشان در میان شاگردان برجسته میرزای نائینی مشخص می‌شود. حضرات آیات عظام شیخ محمدعلی کاظمینی، حاج شیخ محمدتقی املی، حاج سید ابوالقاسم خویی. حاج سید‌‌هادی میلانی، علامه طباطبایی، سید مرتضی مرتضوی لنگرودی، سید صدرالدین جزایری، سید محمد حسینی همدانی و… شاگردان دوره‌‌های بعدی میرزای نائینی هستند؛ یعنی زمانی که تحصیلات میرزا مهدی اصفهانی در نجف به مدت ۱۴ سال نزد میرزای نائینی تمام شده و اجتهاد مطلق و تقریرات ایشان توسط میرزای نائینی تائید شده و به اشاره استاد در مشهد تقریرات میرزای نائینی را در مشهد به فضلای برجسته حوزه تدریس می‌نموده است. تازه آن‌ها به نجف آمده و در همان سال‌ها یا سال‌های بعد شاگردی خود را نزد میرزای نائینی آغاز می‌نمایند. بنا به فرمایش مرحوم استاد محمد واعظ زاده خراسانی: “ظاهراً مرحوم میرزا مهدی اصفهانی اولین کسی است که تقریرات میرزای نائینی و مبانی ایشان را به ایران و بخصوص مشهد می‌آورد و همه فضلای حوزه مشهد از درس ایشان استفاده می‌نمایند”.
آیت‌الله سید عباس صدر از استاد خود آیت‌الله میلانی نقل کردند: “میرزای نائینی از نظر علمی به میرزا مهدی اصفهانی از نظر علمی اعتقاد و عنایت خاصی داشت، به‌گونه‌ای که بعضی اوقات برای حل مشکلات عمیق و دقیق علمی قصد داشت نظر ایشان را نیز جویا شود و از کمک وی نیز بهره ببرد، در حالی که میرزا مهدی اصفهانی در مشهد بود و میرزای نائینی در نجف؛ و من در جریان آن هستم”.
تدریس مبانی اصولی محقق نائینی در مشهد
همانطور که گفته شد، مرحوم آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی در شوال ۱۳۳۸ هق از استاد خود میرزای نائینی اجازه اجتهاد گرفته که ضمن آن میرزای نائینی اجتهاد و تقریرات وی را تائید می‌نماید و به ایشان توصیه می‌نماید در مشهد اقامت و تدریس نماید. مرحوم میرزا مهدی اصفهانی در سال ۱۳۴۰ هق به مشهد آمده و تدریس خارج فقه و اصول خود را آغاز می‌نماید. فضای اصول فقه در مشهد، فضای اصول آخوند خراسانی است که در کتاب اصولی آخوند به نام «کفایه الاصول» منعکس شده است. شاگردان اصولی آخوند خراسانی که عبارتند از حاج آقا حسین قمی و دو فرزند آخوند خراسانی به نامهای حاج میرزا محمد آقازاده خراسانی و حاج میرزا احمد کفایی به تدریس خارج کفایه الاصول اشتغال دارند و از مبانی اصولی آخوند دفاع و ترویج می‌نمایند. در این میان درس خارج اصول حاج میرزا محمد آقازاده وجهه خاصی داشته و به نظر در اشراف و احاطه و دفاع از مبانی آخوند خراسانی مهم‌تر بوده است؛ و جمعیت شاگردان وی نیز زیادتر و فضلای بیشتری داشته که اکثراً هم فلسفه خوانده بودند.
در چنین فضایی که چند تن از برجسته‌ترین شاگردان آخوند در مشهد به تدریس اشتغال داشتند مرحوم میرزای جوان نیز که ۳۷ سال داشته درس خارج شروع می‌نماید. وی که خود از شاگردان آخوند خراسانی بوده است به مبانی اصولی آخوند اشراف داشته و علاوه بر آن به مبانی اصولی میرزای نائینی نیز اشراف و احاطه کامل داشته است. نظرات اصولی میرزای نائینی نقدهایی بر اصول آخوند خراسانی دارد و ابتکارات جدیدی نیز دارد؛ بنابراین میرزا مهدی اصفهانی در درس خارج اصول ابتدا نظرات آخوند را مطرح و سپس اشکالات میرزای نائینی را مطرح می‌نماید؛ که به خاطر تازگی و بکر بودن که فضلای مشهد برای اولین بار می‌شنوند آن‌ها را به خود متوجه نموده و جذب درس میرزا می‌شوند. بنا به فرمایش استاد واعظ زاده خراسانی: “اکثر شاگردان آقازاده به‌جز یکی دونفر در درس میرزا هم حاضر می‌شوند. سبه تعبیر آیت‌الله وحید خراسانی دامت برکاته اشکالات به آخوند توسط میرزا و پاسخ آن در درس آقازاده، نشاط و بحث علمی را در حوزه مشهد به اوج می‌رساند”.
مرحوم میرزا مهدی اصفهانی سه دوره اصول فقه تدریس میکند. دوره اول، اصول مفصل و مبسوط که نقل اقوال بزرگان اصول پرداخته مانند اصول آخوند خراسانی، میرزای نائینی و نظرات خود میرزا به نقلی ۱۲ سال طول می‌کشد. دوره دوم مبانی اصولی خویش را با استدلال ثابت میکند؛ و در دوره سوم مبانی اصولی خود میرزا که دخیل در اجتهاد هستند که به صورت خلاصه و مختصرتر از دوره‌‌های گذشته است.
فضلای حوزه مشهد که در آن زمان زیاد و اکثر درس خارج آقازاده می‌رفتند و اکثراً فلسفه خوانده بودند در درس خارج اصول میرزا شرکت می‌کنند. برخی فضلا خود فارغ‌التحصیل درس حاج آقا حسین قمی و آقازاده بودند و در خود حوزه تدریس فقه و اصول داشتند مانند حضرات آیات حاج شیخ هاشم قزوینی.
آیت‌الله شیخ هاشم قزوینی فرموده بود مدتی بود که خود را مستغنی از درس حاج آقا حسین قمی و آقازاده می‌دانستم، مدت‌ها درس سطوح عالیه و از جمله کفایه داده بود و اخیراً درس خارجی هم برای فضلا در مدرسه پریزاد شروع کرده بود. مرحوم میرزا ابتدا به درس خارج وی حاضر شده و اشکالاتی در درس ایشان گرفته بود. شیخ هاشم قزوینی متوجه شده بود که میرزا از خودش اعلم است و مطالب قابل استفاده زیادی دارد که نشنیده است لذا متواضعانه درس خارج خود را به میرزا واگذار نموده با شاگردان در درس خارج میرزا حاضر می‌گردد. شیخ هاشم قزوینی علاوه بر آنکه خود شرکت نمود سایر فضلا را نیز به درس ایشان تشویق نمود. به این‌گونه فضلای برجسته و صاحب نام مشهد نیز در دروس خارج میرزا شرکت می‌نمایند. فضلایی چون حضرات آیات حاج شیخ مجتبی قزوینی، حاج میرزاعلی اکبر نوقانی، حاج شیخ غلامحسین محامی بادکوبه‌ای، حاج شیخ کاظم دامغانی و حاج شیخ محمدحسن بروجردی، حاج سید محمدرضا علم‌الهدی بروجردی و… . به تدریج و مرور سال‌ها فضلای دیگری چون حضرات حاج شیخ حسینعلی راشد تربتی، حاج شیخ محمود حلب، حاج میرزا حسنعلی مروارید، حاج آقا جلال مروارید، حاج میرزا جواد آقا تهرانی، حاج سید زین‌العابدین غیاثی تنکابنی، حاج شیخ محمدرضا محقق تهرانی، حاج شیخ علی نمازی شاهرودی، حاج سید کاظم مدرسی، حاج میرزا محمد باقرملکی میانجی، حاج شیخ مرتضی علم الهدی، حاج سید باقر نجفی یزدی؛ و…
مرحوم میرزامهدی اصفهانی علاوه بر درس خارج اصول، درس خارج فقه نیز داشت و همزمان ابواب مختلف فقهی را به صورت اجتهادی تدریس می‌نمود. فضلای نام برده شده بعضی فقط در درس خارج اصول و برخی در هردو درس شرکت می‌نمودند؛ که اکثراً در هر دو درس شرکت می‌نمودند. برخی فضلای درس تقریرات درس خارج میرزا در فقه و اصول می‌نوشتند که به یادگار مانده است. از جمله این فضلا حضرات آیات: شیخ هاشم قزوینی، حاج شیخ مجتبی قزوینی، حاج شیخ محمود حلبی، حاج شیخ محمدحسن بروجردی، حاج میرزا حسنعلی مروارید و… هستند. اکثر این شاگردان فاضل و جدی در درس و بحث که سال‌ها شرکت نمودند به درجه اجتهاد نایل آمدند؛ که کتبی یا شفاهی مرحوم میرزا اجتهاد آن‌ها را مستقیم یا غیر مستقیم تصریح کرده است؛ مانند حضرات آیات شیخ هاشم قزوینی، حاج شیخ مجتبی قزوینی، حاج میرزا محمدباقر ملکی میانجی، حاج شیخ کاظم مهدوی دامغانی؛ و… که به صورت کتبی بر اجتهاد ایشان گواهی نموده است؛ و بزرگانی چون حضرات آیات میرزا جواد آقا تهرانیف شیخ علی نمازی شاهرودی؛ و…که به صورت شفاهی تصریح نموده است.
مرحوم آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی درس معارف اسلامی نیز تشکیل داد و به صورت اجتهادی تدریس می‌نمود. آیت‌الله شیخ علی نمازی شاهرودی راجع به اکثر شاگردان میرزا که در درس خارج فقه و اصول و معارف ایشان سال‌ها به طور جدی شرکت نموده‌اند می‌فرماید: “این شاگردان در فروع و اصول دین به درجه اجتهاد رسیده و صاحب نظر شدند”.
علاوه بر آثار متعدد کلامی، قرآنی و معارفی، تقریراتی از درس خارج فقه و اصول و معارف ایشان که توسط فضلای شاگردان ایشان مانند حضرات آیات: حاج شیخ هاشم قزوینی، حاج شیخ مجتبی قزوینی، حاج شیخ محمود حلبی، حاج شیخ محمدحسن بروجردیف حاج میرزا حسنعلی مروارید، حاج میرزا محمدباقر ملکی میانجی و …به یادگار مانده است.
پیشنهاد مرجعیت
با توجه به سوابق تحصیلی میرزا مهدی اصفهانی در نجف اشرف نزد اساتید بزرگ و تدریس خارج فقه و اصول ایشان در مشهد و تألیف کتب فقهی و اصولی و مباحثه علمی با میرزا و مقایسه آن با سایر اساتید و مجتهدین برجسته، برخی از اساتید فقه و اصول و مجتهدین حوزه مشهد که خود از شاگردان میرزا مهدی اصفهانی بوده و درس خارج فقه و اصول آیات عظام حاج آقا حسین قمی و بعضاً حاج آقا حسین بروجردی و… را دیده بودند پس از فوت مرحوم آیت‌الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی. مرحوم میرزا مهدی اصفهانی را بهترین گزینه برای مرجعیت شیعه تشخیص داده و از ایشان درخواست نمودند که مرجعیت شیعه را بپذیرد. به عنوان نمونه حضرات آیات عظام حاج شیخ هاشم قزوینی، حاج شیخ مجتبی قزوینی، حاج میرزاعلی اکبر نوقانیف حاج شیخ محمود حلبی از طرف اساتید حوزه علمیه و آیت‌الله شیخ رجبعلی وفایی بجنوردی به نمایندگی از طلاب حوزه مشهد؛ این مطلب را از آیت‌الله شیخ رجبعلی وفایی بجنوردی از شاگردان درس معارف میرزا شنیدم. همچنان که از حجت‌الاسلام والمسلین حاج شیخ محمود انصاری از شاگردان درس معارف میرزا در مشهد شنیدم که آقا شیخ هاشم قزوینی و آقا شیخ مجتبی قزوینی ایشان را برای مرجعیت معرفی می‌کردند اما مرحوم میرزا مهدی اصفهانی نپذیرفت و به سایر فقهای عظام مانند حاج آقا حسین بروجردی، حاج آقا حسین قمی و سید محمود شاهرودی ارجاع می‌داد.
وفات
مرحوم میرزا مهدی اصفهانی پس از یک عمر تلاش خالصانه برای تدریس معارف قران و عترت؛ و تربیت مجتهدان و عالمان ربانی در روز پنج‌شنبه ۱۹ ذی‌الحجه سال ۱۳۶۵ هق در مشهد به علت سکته قلبی درگذشت و پس از تشییع جنازه باشکوه در میان علما و اساتید حوزه و طلاب و فضلای حوزه مشهد در حرم مطهر رضوی در رواق دارالضیافه و زیر گنبد الله‌وردی خان که شاید حدود ۳۰ متری با ضریح مطهر امام رضا علیه‌السلام فاصله داشته باشد به خاک سپرده شد.
سلام علیکم
جناب استاد فاضل زاده
حتما حتما حتما بخش عرفان و فلسفه کتاب در محضر بهجت رو مطالعه بفرمایید که ایشان میفرمایند اواخر عمر مرحوم میرزا دست امام را به خاطر مطالعه کتاب گرانسنگ کشف الاسرار امام ضوان الله بوسیده بودند و کاملا از عقاید مکتب تفکیک برگشته بودند در ضمن نامه مرحوم علامه نایینی و مرحوم آیت الله سید جمال الدین گلپایگانهی در مورد انحرافات سلوکی مرحوم میرزا مطالعه شود
شرمنده بابت جسارت حقیر عفو بفرمایید
برادر بزرگوار! پاسخ اینکه ایشان در مبانی و مطالب خود تا اخر ثابت قدم بوده یا خیر را چیزی روشن نمیکند جز تدقیق در آثار ایشان که روشن میکند ایشان در اواخر کار خیلی پر انرژی تر در همان مسیر تفکیک حرکت کرده است که بر آگاهان از سیر صعودی مبانی ایشان روشن است، و البته راه دیگر مراجعه به تلامذه ایشان در این امر است که ایشان تا روز آخر با او بوده و زیسته و در دروس معارفش حاضر گشته اند که البته همگی بر همین امر گواه بوده و خود مدافع آن بوده اند و شاگردانِ شاگردان نیز اکنون چنین اند.
اما قضیه احترام به مرحوم امام نه به جهت مذاق فلسفی عرفانی ایشان بوده است بلکه بجهت تالیف کتاب کشف الاسرار در دفاع از حقانیت تشیع و ابطال مرام وهابیت بوده است، که البته از میرزایِ با آن غیرت دینی هیچ بعید نیست.
خدایش رحمت کناد.
با مطالب بالا، جای تعجبه که مرحوم سید محمد حسین طهرانی، این قدر به علمیّت ایشان می تازد!!
شاید هم خرده حسابهای عرفان و تفکیک باعث این قدر کم لطفی شده!!!