شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: چندی پیش نسخه‌ای از میراث موجود در یمن، توجه نگارنده را به خود جلب نمود. این نسخه دربردارندۀ حکمت‌های زیبایی از امیرالمؤمنین علی (علیه الصلاه و السلام) بود؛ گویی بخش تازه‌ای از حکمت‌های نهج البلاغه یافت شده است.[۱] با دیدن این اثر ارزشمند، به تصحیح و تحقیق این اثر منحصر به فرد پرداخته شد و به یاری خداوند متعال پس از مدتی، این تحقیق به بار نشست و برای نخستین بار در ماه‌های اخیر، به زیور طبع آراسته شد.
همزمان با فرا رسیدن فرخنده‌روزِ عید غدیر خم، شایسته است به معرفی این نسخه و تحقیقِ آن بپردازیم. در این یادداشت، تلاش شده است تا این اثر از نظرهای گوناگون شناسانده شود:
نخستین نکته‌ای که باید بدان توجه داشت، این است که محتوای حدیثیِ ارزشمندی در این اثر نهفته است که بیشتر به مسائل اخلاقی پرداخته است و از سویی دیگر، شماری از این احادیثِ، در هیچ منبعی دیگر از منابع فریقین یافت نمی‌شود.
علاوه بر این، سندی که برای احادیث در این نسخه آمده است، سندی قابل توجه از تعامل حدیثی امامیه و زیدیه است؛ چرا که نخستین فردی که در سلسلۀ سندِ این احادیث وجود دارد، قاضی جعفر بهلولی یمانی (درگذشتۀ ۵۷۳ق)، از بزرگترین عالمان زیدیه است و وی از طریق استادانِ خود با شش واسطه این احادیث را از حضرت عبدالعظیم (رضی الله عنه) نقل می‌کند و ناگفته پیداست که حضرت عبدالعظیم ـ جدا از آن که امامزاده‌ای عظیم الشأن هستند ـ از بزرگترین عالمان و محدثان امامیه نیز به شمار می‌روند. جالب توجه است که ایشان این احادیث را از امام جواد (ع) از پدرانشان از امیرالمؤمنین (علیه الصلاه و السلام) روایت می‌کنند. این در حالی است که به طور کلی، حضور امامانِ پس از امام رضا (ع) در اسناد زیدیه، بسیار بسیار کمرنگ است؛ از این رو، وجود امام جواد (ع) در این سند، خود یک مدرک تاریخی قابل توجه است.
۱ـ مقدمه التحقیق
در مقدمه التحقیق، سعی شده است به چند محور پرداخته شود:
۱ـ ۱ـ بررسی سندِ احادیث:
باید گفت تمامیِ احادیثِ این کتاب (۹۷ حدیث) با همان یک سندی که در آغاز آمده، نقل شده است. در مقدمه التحقیق، تلاش شده است: اولاً، آن چه در منابعِ گوناگون دربارۀ راویانِ موجود در این سند وجود داشته، به صورت گذرا، بیان شود. ثانیاً، به اثبات ملاقات و اتصالِ راویان با یکدیگر و عدم وجود ارسال و انقطاع در سند پرداخته شود و ثالثاً به این مطلب توجه شود که آیا راویان موجود در این سند، کتاب‌هایی داشته‌اند و اگر داشته‌اند، آیا ممکن است این نسخه، در واقع همان کتابِ ایشان باشد یا خیر.
۱ـ ۲ـ بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های این کتاب با احادیث امام جواد در کشف الغمه:
اربلی (درگذشتۀ ۶۹۲ق) در کشف الغمه (باب امام جواد ع)، به نقل حکمت‌هایی از امام جواد (ع) از امیرالمؤمنین (ع) پرداخته است. منبعی که اربلی این حکمت‌ها را از آن گرفته است، بابِ امام جواد از کتاب معالم العتره نوشتۀ ابن الأخضر جُنابذی (درگذشتۀ ۶۱۱ق) است. اما یا اربلی سندِ احادیثِ جنابذی را ذکر نکرده و یا خود جنابذی آنها را مُرسل نقل نموده است. از آن جا که حجم زیادی از احادیث موجود در این نسخه، در فصل احادیثِ امام جواد (ع) در کتاب کشف الغمۀ اربلی نیز آمده است؛ به طور تفصیلی به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود میان این دو پرداخته شد و با بررسی دقیق، روشن شد که تمام احادیث کشف الغمه (باب امام جواد ع) در این نسخه وجود دارد، اما در لابلای آنها برخی از احادیث هستند که در این نسخه آمده‌اند ولی در کشف الغمه نیامده‌اند؛ از آن جا که احادیثِ مشترکِ بین این دو، کاملا با ترتیب یکسانی آمده است؛ به نظر می‌رسد که یا جنابذی از همین نسخه (این کتاب املایِ قاضی جعفر بهلولی) اخذ نموده و احادیثِ آن را گلچین کرده است و یا جنابذی و بهلولی هر دو از منبعی واحد اخذ نموده‌اند با این تفاوت که بهلولی احادیثِ بیشتری از آن نقل کرده و جنابذی احادیث کمتری.
۱ـ ۳ـ معرفی تفصیلیِ نسخۀ خطی
در ادامه، موشکافانه به شناسایی و تحلیل مشخصات نسخۀ خطی پرداخته شده که گزیدۀ آن، چنین است:
این نسخه در سال ۹۶۶ق و ظاهرا در یمن کتابت شده است. نسخه در اختیار مؤسسه الإمام زید بن علی الثقافیه در صنعاء یمن است،[۲] اما تصویر آن در سایت وزارت اوقاف عُمّان قابل دسترس عموم است.[۳]
تحقیق این اثر تنها بر مبنای همین یک نسخه انجام شده است؛ چرا که در هنگام تحقیق، نگارنده با وجود جستجوی فراوان، به نسخه‌ای دیگر از آن دست نیافت.[۴]
۱ـ ۴ـ گزارشی از تصحیفات و تحلیلِ تفصیلیِ آنها
در پایان مقدمه التحقیق نیز، برخی از نمونه‌‌های قابل توجه از تصحیف‌‌هایی رخ‌داده در این نسخه و یا منابع مرتبط با آن، ذکر شده و تحلیلِ آنها به تفصیل ذکر شده است؛ از آن جا که حجم این تحلیل‌ها بالا بوده است، ذکرِ آنها در پاورقی‌های کتاب نمی‌گنجیده است و به مقدمه التحقیق منتقل شده است.
مطالب دیگری نیز در مقدمه التحقیق آمده است که در این جا به همین مقدار بسنده شد.
۲ـ تحقیق متن نسخه
در تحقیق متنِ نسخه نیز به مطالب گوناگونی پرداخته شده است، از جمله:
* تحلیل و بیان معنای واژه‌ها و عبارت‌های احادیث (در موارد لزوم) با تکیه بر منابع کهن
* مراجعه و مقایسۀ متن احادیثِ با متون کهن
در پایان نیز، بخشی با عنوان «محلق» در نظر گرفته شده است که در آن، شماری از احادیث مشابه از حضرت عبدالعظیم (ع) آورده شده است. با توجه به این که مرحوم استاد عطاردی در مسند عبدالعظیم (ع) زحمت گردآوری احادیث آن حضرت را کشیده‌اند، نیازی به گردآوری دوباره آنها نبود؛ از این رو، تنها برخی از احادیثی که از نظر متنی یا سندی، شباهت‌هایی با احادیث این نسخه داشت، آورده شده و به تحلیل آنها پرداخته شد.
امید که انتشار این نسخۀ ارزشمند از سخنان منسوب به ساحت قدسی مولانا امیر المؤمنین و سید الوصیین (سلام الله علیه)، گام کوچکی در حفظ میراث خاندان پاکِ پیامبر (ص) باشد.
یادآوری می‌شود، چاپ اول کتاب «احادیث امیر المومنین علی علیه‌السلام بروایه عبدالعظیم الحسنی رحمه الله و باملاء القاضی جعفر بن احمد الیمانی (ت ۵۷۳ ه) من مخطوطات الزیدیه» به تحقیق محمد عافی خراسانی در ۱۳۲ صفحه از سوی موسسه دارالحدیث در قطع وزیری و به زبان عربی به زیور طبع آراسته شده است.
———————————–
[۱] به نظر می‌رسد فصاحت و بلاغتِ حکمت‌های نهج البلاغه بالاتر از این حکمتهاست که این مطلب، در جای دیگری شایستۀ پژوهش است.
[۲] القُرص ۳۵، المجموع ۱ (ZA 035-01).
[۳] https://elibrary.mara.gov.om/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/mktbtt-muosstt-aliemam-zed-bn-ale-althqafett/ktab/?id=9389#book/68
[۴] مدتی پیش، به یاری خداوند، نسخه‌ای دیگر از این اثر ـ که ظاهرا متأخرتر است ـ یافت شد. ان شاء الله تعالی، تحقیق این نسخه نیز مدتی دیگر به وسیلۀ راقم این سطور انجام و منتشر خواهد شد.
