شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام نهاوندی با بیان اینکه لازم است مولفههای کلید الگوی حکمرانی مطلوب فقهی در متاورس، توسط حوزه با کمک مسئولین متولی نظام ترسیم شود و پیش‌دستی در بررسی ضوابط و مباحث متاورس تا حدودی سیطره مخالفان را می‌کاهد، اظهار کرد: حل مسائل فقهی متاورس به صورت نگاه خرد و جزءنگر که تکلیف فردی را مشخص می‌کند، پاسخگوی همه ابعاد فقهی متاورس نخواهد بود و به دلیل تاثیرات زیاد این فناوری، و سرعت زیاد ترویج آن، دروس خارج باید به این مبحث بپردازند.
به گزارش شبکه اجتهاد، انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزههای علمیه، هشتمی کرسی علمی ترویجی خود را با همکاری پژوهشگاه فقه معاصر، با عنوان «بررسی شبکه مسائل فقهی فن آوری متاورس» به صورت حضوری و مجازی برگزار کرد. حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر علی نهاوندی، استاد سطوح عالی حوزه و دانشگاه به عنوان ارائه کننده و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مسعود اسماعیلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندشه اسلامی و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محسن اکبری، رئیس کمیته علمی ارتباطات انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزههای علمیه» به عنوان ناقد در این نشست حضور داشتند. آنچه می‌خوانید گزارشی از این کرسی علمی ترویجی است.
اقتصاد متاورسی بر «تمرکز زدایی» تاکید دارد!
نهاوندی: متاورس یک مطالعه میان رشته‌ای است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «العالم بزمانه لا تهجم علیه الوابس». این روایت در مورد همه ابعاد سیاسی فرهنگی و اجتماعی مورد استفاده باید قرار بگیرد.
ما نمی‌توانیم به نگاه سلبی و مانع زا، در مورد یک فناوری بحث کنیم. لذا برای شروع بحث لازم است چند مقدمه را مطرح کنیم:
الف) خاستگاه تمدنی غرب چون دارای مبانی ماتریالیستی و اومانیستی است و اهداف دموکراسی و لیبرالی را در توسعه تکنولوژی‌‌های خودش مورد دقت قرار می‌دهد، ما می‌توانیم این تلقی را داشته باشیم که این جهت به سمت جهان مدیا و جهان متا در حال پیشروی است.
ب) انتقال قدرت به سمت جهان متا، ناچارا تغییراتی را در ابعاد فرهنگی و هویتی و اقتصادی به همراه دارد.
ج) این فناوری هنوز ابعاد میدانی روشنی ندارد؛ یعنی در حد یک فرضیه است و حتا تئوری هم نشده است، لذا نمی‌توان تحلیل دقیقی را از آن ارائه کرد.
ممکن است کسی بگوید ابتدا اجازه دهید این فناوری، واقعیت عینی پیدا کند، آنگاه در مورد آن سخن بگویید. در پاسخ می‌گوییم: سنت فقهای سلف ما چنین بوده که موضوعاتی را مطرح می‌کردند که هنوز واقعیت نداشته و صرف یک فرضیه و احتمال بوده است. مانند طرح سفر به کرات دیگر و نحوه انجام عبادات در آنجا، آن هم در زمانی که هنوز چنین سفری ممکن نبوده. مرحوم آیت‌الله محمد صدر در کتاب فقه الفضا، این موضوعات را مطرح کرده و از اسلاف مطالبی را نقل می‌کنند. همچنین مرحوم شیخ بهایی، کتاب سرائر، غنیه و… چنین مطابی دارند.
روش مطالعه در این موضوع، «توصیفی تحلیلی با ابزار گردآوری کتابخانه‌ای و نرم افزاری» است. سخنرانی‌‌ها، مقالات، دستاورد‌‌هایی که به نوعی مربوط به آینده این فناوری باشد، مصاحبه با کارشناسان، مطالعاتی که در فضای مجازی به عنوان وب یک و دو مطرح بوده و موضوعات مورد پرسش از فقها و… اینها منابعی بوده که در این زمینه مورد استفاده قرار گرفته است.
چیستی متاورس
در فلسفه خواندیم که وجود به ذهنی و خارجی تقسیم میشود. شاید بتوان گفت که متاورس، نه به عنوان جهان سوم، بلکه پل ارتباط بین این دو وجود است.
می‌توان گفت متاورس، اولین فرضیه برای ایجاد زیست بوم سایبری است و این یعنی زندگی در فضای مجازی و نه صرفا فعالیت‌‌هایی همچون اشتراک گزاری اطلاعات است. این جهان مجازی قرار است از طریق هدست‌‌های واقعیت مجازی به صورت سه بعدی، در اختیار کاربران قرار گیرد.
سوال اصلی و فرعی
سوال اصلی در این بحث این است که «شبکه مسائل فقهی فناوری متاورس چیست؟»
سوالات فرعی:
متاورس چیست؟
چه مولفههای کلیدی دارد؟
ابعاد فقهی متاورس چیست؟
رویکردهای فقه امامیه درباره مولفههای کلیدی متاورس چیست؟
الگوی مواجهه مطلوب با متاورس از نظر فقه امامیه چیست؟
موضوعاتی چون حکمرانی در متاورس، اقتصاد متاورس، مدیریت افکار عمومی در متاورس، و… مسائلی هستند که در فقه متاورس باید بررسی شود.
ضرورت مطالعه در ابعاد مختلف متاورس
توسعه متاورس و ابزارهای پیرامونی آن، موضوعاتی را در فقه ایجاد خواهد کرد و ما باید در فقه، الگوی حکمرانی صحیحی را برای آن تعریف کنیم.
ما باید به صورت شبکه مسائل به موضوع متاورس نگاه کنیم. و بررسی به صورت تک موضوع و تک بعدی، مشکل را حل نمی‌کند. چرا به شبکه مسائل نیاز داریم؟ زیرا:
* برای طبقه‌بندی و شناسایی نسبت‌‌های کمی و کیفی مولفههای فقهی متاورس
*تسهیل در روند پژوهش و اولویت بندی مسائل فقهی متاورس
*شناسایی خلأها و نیاز‌‌ها و کاستی‌‌های این فناوری
*ما به دنبال حکم شناسی نیستیم ما می‌خواهیم مسائل متاورس را بررسی کنیم.
پیشینه بحث
هیچ کتاب فقهی وجود ندارد. در بین مقالات، فقط دو مقاله پیرامون مباحث اقتصادی و حقوقی متاورس نوشته شده که تخصصا از موضوع ما خارج است. و هیچ پایان نامه‌ای هم در این باره نوشته نشده است.
مفهوم متاورس
متا: یونانی است به معنی فراسو و فراتر
ورس: جهان و عالَم و کیهان. پس متاورس یعنی فراجهان.
این اصطلاح برای اولین بار در یک رمان علمی تخلی به کار رفته است. در سال ۱۹۹۹ در آمریکا نوشته شده است.
مارک زاکربرگ، مدیر عامل فیسبوک، در سال ۲۰۲۱ به فکر تحقق ایده متاورس افتاد. و نام فیسبوک را به متا، تغییر داد.
ماهیت متاورس
یک فضای مجازی است که چهار فناوری در آن به کار رفته است: فناوری واقعیت مجازی، واقعیت افزوده، واقعیت‌‌های ترکیبی و واقعیت‌‌های تعمیم یافته. پس متاورس جهانی است که فراتر از فیزیک است و به جهان واقعی شباهت دارد.
در متاورس به جای اینکه صرفا صوت و تصویر و متن به اشتراک گذاشته شود، از طریق هولوگرام‌‌ها به افراد در ارتباط هستیم. و ابزار تحقق این هدف، عینک‌‌های هوشمند، گوشی‌‌های هوشمند، رایانه‌‌های شخصی و کنسول‌‌های بازی است.
در بحث «واقعیت مجازی»: متاورس کمک می‌کند که رابطه‌‌ها به صورت دو طرفه در قالب فعالیت‌‌های اقتصادی و تجاری و… امکان پذیر شود.
در بحث «واقعیت افزوده»: یک سری داده پردازی‌‌های دیدنی، شنیدنی و حس کردنی انجام میشود. یعنی ظرفیت‌‌های حسی جدیدی برای این فناوری تعریف و ایجاد خواهد شد.
از تفاوت‌‌های مهم دو مورد فوق این است که در واقعیت مجازی، شخص اولا وارد دنیای جدید دیجیتالی میشود و ثانیا اختیارش به دست ابزارهای موجود در آن فضاست و خودش مختار نیست. بر عکس واقعیت مجازی. حال ترکیب این دو مولفه، ویژگی‌‌هایی ایجاد می‌کند که به آنها اشاره می‌کنم:
* ما غرق در مجازی شده و بیشتر کارهای دنیای واقعی در آنجا قابل انجام است.
* ترکیبی بین دنیای تمام دیجیتال و دنیای فیزیکی بدون محدودیت زمان و مکان
* تحقق جهان ایده آل با آواتارهای شخصی
* فضای بدون محدودیت و آزاد
* ایجاد تغییرات جدی در قدرت و نظام حکمرانی
* ایجاد تحولات جدی در نظام اقتصادی. که گفته‌‌‌اند ۱۰ هزار فرصت شغلی جدید که تا کنون تعریف نشده است! تا سال ۲۰۲۵
* ۱۵۰۰ میلیارد دلار بازار بیت کویین ایجاد شده است.
* تغییرات گسترده در سبک زندگی
* بحث لذت در متاورس از طریق حواس پنجگانه!
نظام فقهی در متاورس
در این موضوع یازده بعد فقهی را تبیین کرده‌‌‌اند که هر کدام زیرشاخه دارد. مثلا بعد فقهی فرهنگی. در بحث فرهنگی، با یکی تخریب هویت دینی و فرهنگی مواجه خواهید شد. در بعد اقتصادی، سیاسی، هنری، امنیتی، زیرساختی، بین المللی، اجتماعی، تمدنی، تربیتی، مذهبی هم مباحث فقهی گسترده‌ای مطرح میشود.
در بحث فقه متاورس، دو مقیاس خرد و کلان یا فردی و اجتماعی وجود دارد.
محورهای فقهی متاورس
* محورهای ناظر به جوهره و اصل متاورس. در خصوص اینکه از نظر شرعی تولید و گسترش این فناوری چه حکمی دارد؟
* محدوده مجاز پدیده متاورس.
* محورهای فقهی مخاطبان و کاربران: استفاده بدون محدودیت از متاورس مجزی است یا خیر؟
* مباحثی که درباره زیست بوم متاورس مطرح میشود. احکام نگاه و لمس و شنیدن و… .
* محورهای ناظر به اقتصاد و تجارت متاورس: که حوزه در این زمینه ورود داشته است. اقتصاد متاورسی بر «تمرکز زدایی» تاکید دارد. مالکیت، سرمایه گزاری، بازاریابی، مالیت اشیا، بورس، قراردادها
* محورهای ناظر به حکمرانی: معیارهای قانون گزاری، راهکارهای حمایتی، راهبردهای نظارتی، فیلترینگ، ممیزی، مالیات، دسترسی بدون نیاز به کسب مجوز، مقاومت در برابر سانسور.
* محورهای ناظر به نسبت حاکمیت و متاورس و مسائل امنیتی: مثلا فیسبوک چیزی مانند کره زمین طراحی کرده است و الان زمینهای و مغازه‌‌های نزدیک حرم حضرت معصومه سلام الله علیها در حال فروش است (مغازه‌‌هایی که در جهان متاورس در مجاورت حرم هستند). همچنین بحث سیاست، اخلاق، تزاحم‌‌هایی در آزادی بیان و مصالح نظام و… .
* محورهای ناظر به مدیریت فناوری ماورس: در رابطه با نهادهای متولی متاورس.
* قواعد فقهی متاورس: قواعد ایجابی مانند مسئولیت ضمان آور بودن، حرمت اهانت محترمات دین، قواعد سلبی نفی ضرر، نفی حرج و نفی سبیل و تقیه.
* محورهای ناظر به زیرصاخت‌‌های فنی متاورس: تجهیزات، هدست‌‌ها، تراشه‌‌ها و… .
* محورهای ناظر به معاملات متاورس: قراردادهایی که انجام میشود.
* محورهای ناظر به کارگزاران و خدمات دهندگان متاورس
* محورهای ناظر به آفرینندگان متاورس: در حوزه پیام، منبع پیام، محتوای پیام و… .
موضوعات و مسائل متاورس
* احکام مساله تاسیس، تولید و گسترش متاورس: در همینجا این نکته مطرح است که نباید در مورد ورود به متاورس تاخیر داشت؛ به گونه‌ای که فرضا به ضرورت متاورس برسیم ولی به جهت اشغال فضای آن لازم باشد که از دیگر دولت‌‌ها، فضای متاورس مثلا اجاره کنیم و متاورس بومی نداشته باشیم. مانند مشکلی که در فضای مجازی به آن دچار شدیم.
* احکام فقهی حریم خصوصی و نقض حریم خصوصی: اطلاعات زیادی از کاربران هم اکنون در دسترس نهادهای اصلی و مادر است که با ترویج متاورس، به این حجم اضافه هم خواهد شد. همچنین نصب تراشه در بدن کاربر که بتوانند از طریق آن تحرکات حسی و عصبی و… در کاربر ایجاد کنند.
* حضور دستیاران در فضای متا و مدل عصبی خودیادگیری: مانند دستیاران غیر انسانی که در کنار شخص حاضر شده و خدماتی به او می‌دهد. مثلا در کنکور، این دستیار می‌تواند سرقت علمی کند.
* حکمرانی جهان متاورس: که در این فضا چیزی به نام حکمرانی بیرونی نداریم. زیرا مجموعه به هم پیوسته از اطلاعات است که هسته مرکزی ندارد.
* قراردادهای هوشمند: تعهداتی که در جهان متا تحقق می‌یابد.
* جاسوسی در متا
* هکرها
* ضوابط فقهی داده پردازی و نشر اطلاعات
* حق مالکیت و مالیت در متا
* ارز دیجیتال: ان اف تی، بیت کویین و…
* تجارت و کسب و کار
* شبیه سازی معصومان در جهان متا که بحثی جدی است. تا کنون عکس و تصویر معصومین مطرح بود ولی اکنون آواتار معصوم ساخته میشود و شخص در جهان متا، با آن ارتباط و انس می‌گیرد.
* اختلاس و کلاهبرداری
* مشارکت در تولید میان کاربرها و کارفرماها
* هوش مصنوعی
* ایجاد اماکن مذهبی و اجرای شعارئر در جهان متا: مثلا وقف یک مکان در جهان متا چه حکمی دارد؟
* تزاحم حقوق
* ازدواج و طلاق و حریم محرم و نامحرم: تحریکات جنسی، مدلینگ و… .
* ارتباطات متاورس: احراز هویت افراد و نبود هیچ محدودیتی در ارتباط آواتار هر شخص با آواتار دیگر افراد (که البته این آواتارها یک پایشان در بیرون از متاورس است)
* احکام صله رحم: مثلا صله رحم در متاورس جایگزین واقعیت میشود یا خیر؟
* امر به معروف و نهی از منکر
* خانواده و فرزند خواندگی: در متاورس تشکیل خانواده می‌دهد یا کسی را به فرزندی می‌گیرد و جایگزین واقعیت می‌کند.
* محتوای مستهجن
* خطرات فیزیکی و فیزیولوژیکی: اعتیاد‌‌های مفرط به این فضا، بلوغ‌های زودرس، روان پریشی و… . و کسی که این خطرات را برای کاربر ایجاد کرده از نظر جرائم حقوقی چه حکمی پیدا می‌کند؟
چند نتیجه
نتایجی که از ارائه مطالب فوق به دست می‌آید از این قرار است:
* پیش دستی در بررسی ضوابط و مباحث متاورس تا حدودی سیطره مخالفان را می‌کاهد.
* ترسیم مولفههای کلید الگوی حکمرانی مطلوب فقهی در متاورس، توسط حوزه با کمک مسئولین متولی نظام
* مباحث مربوط به وب یک و دو، در حوزه کاملا حل نشده و وب سه در حال ظهور و بروز است. البته با شناخت وب یک و دو، بسیاری از مباحث متاورس هم روشن میشود.
* موضوع شناسی دقیق قبل از ارائه هرگونه حکمی.
* رویارویی هوشمندانه با این پدیده
* حل مسائل فقهی متاورس به صورت نگاه خرد و جزءنگر که تکلیف فردی را مشخص می‌کند، پاسخگوی همه ابعاد فقهی متاورس نخواهد بود.
* شروع مطالعه بین رشته‌ای در متاورس با توجه به طرح مسائل اجتماعی و اقتصادی و امنیتی و… در متاورس
* به دلیل تاثیرات زیاد این فناوری، و سرعت زیاد ترویج آن، دروس خارج باید به این مبحث بپردازند.
جوهره متاورس، فرا فقه است!
اسماعیلی، ناقد اول: خوب بود که مباحث به صورت درختواره و شاخه‌ای به یکدیگر مرتبط می‌شدند. آنچه شما به عنوان نقشه راه برای دیگران ترسیم کردید، تا بتوانند به مبحث ورود پیدا کنند، دارای جهت خاص نبود. یعنی آیا ما باید دقیقا از کجا شروع کنیم؟ نحوه ورود به بحث با چه رویکردی باشد؟ اصولی فقهی باشد، فلسفی فقهی باشد.. .
همچنین این را اشاره کنید در ارائه‌‌هایتان که حکومت موظف است پس از برگزاری نشست‌‌ها و کرسی‌‌های متعدد، از مطالب ثابت شده استفاده کند. یعنی اشاره کنید که فقه در اینجا نباید منفعل باشد؛ چرا که رویکردهای اجرایی، تاثیر خوبی در مباحث فقهی دارد.
فضای متاورس، دیگر فضایی مجازی و دور از واقعیت نیست و کاملا در دنیای واقعی، تاثیر دارد. و شاید نتوان گفت که متاورس، دنیایی بینابینی است.
نکته دیگری که باید مورد دقت قرار گیرد این است که مسائلی که در رابطه با متاورس پیش می‌آید، آیا اساسا مسائل جدیدی در فقه به حساب می‌آید، یا اینکه همان مسائل ولی با صورتی جدید هستند؟ یعنی آیا صرفا موضوع شناسی (البته به صورت دقیق) و سپس تطبیق، کافی است؟
غفلت نکنیم که متاورس اگرچه در حد فرضیه است، ولی با سرعت زیاد به تئوری و سپس به یک عملیات تبدیل خواهد شد. و هم اکنون شرکت‌‌های مهمی در دنیا، بر روی متاورس سرمایه گزاری کرده اند. لذا لازم است که ما نیز هرچه سریعتر مباحث را به مرحله عملیات برسانیم.
توجه داشته باشیم که جوهره متاورس، فرافقه است. لذا یا در فلسفه یا اصول باید بحث شود. فرضا اگر اصولی باشد، سوال این است آیا می‌توان حکم کلی در مورد آن صادر کرد؟ آنچه از بیانات شما برداشت کردم، این بود که این موضوع را فقهی دانستید در حالی که چنین به نظر نمی‌رسد.
اگر در کنار بررسی فقهی موضوع، به جنبه‌‌های عملیاتی آن توجه نشود، رویکری منفعلانه صورت خواهد گرفت.
ضمانت اجرایی در فضا متاورس وجود ندارد!
اکبری، ناقد دوم: به نظر می‌رسد که این موضوع اگر به صورت میان رشته‌ای بررسی شود کامل‌تر است؛ یعنی علاوه بر فقه و مباحث مربوط به سایبر، پای فلسفه نیز به بحث باز شود. زیرا مباحثی از ذهن، و واقعیت‌‌های افزوده مطرح شد که به فلسفه مربوط میشود. مثلا در اینجا باید روشن شود که این افعالی که در فضای متاورس رخ می‌دهد، چگونه به مکلف و کاربر استناد داده میشود؟ چرا که این استناد، لوازم حکومتی و حقوقی و… دارد.
آنچه در مورد فضای مجازی به صورت مطلق، و متاورس به صورت خاص مطرح و قابل بحث است، این است که ضمانت اجرایی در این فضا وجود ندارد. مثلا اگر کسی در فضای واتس اپ، معامله اش را فسخ کند، و طرف مقابل انکار کند، سپس ادعا کند که مدارکی که فسخ کننده ارائه می‌کند جعلی است، هیچ را اثباتی وجود ندارد و مالک اصلی واتس اپ هم هیچگاه پاسخگوی ما نیست که بخواهد مدارک را در اختیار ما قرار دهد.
همچنین وقتی جرمی رخ می‌دهد، با توجه به اینکه اکثر کاربران فضای مجازی نابالغ هستند، به چه صورتی باید ضمانت اجرایی طراحی کرد؟! جزای نقدی باشد، یا…؟
در متاورس هم همین مشکل وجود دارد، لذا لازم است که این فناوری بومی شود. و در غیر اینصورت از راهکارهای خود کنترلی استفاده شود که خود فرد از خود مراقبت کند.
پرسش و پاسخ:
پرسش نخست (آقای فلاح): احساس می‌کنم برخی از اموری که مطرح شد، ناظر به فضای مجازی است و اختصاص به متاورس ندارد؛ مانند هکرها، اختلاس و… . سوالم این است که وقتی می‌خواهیم شبکه تعریف کنیم، آیا لازم است که فقط مباحثی که اختصاص دارد به موضوع را مطرح کنیم که امور پیرامونی را هم باید طرح کرد؟!
پرسش دوم (آقای قائمی): صحبت من سه جنبه دارد.
جنبه نخست: یکی کلیت موضوع که آیا توسعه این فناوری مبتنی بر بندگی خداست یا حجابی بر حجب ظلمانی گذشته است؟ و اینکه کدام ساحت انسان را تقویت می‌کند، حس یا خیال یا عقل؟ سوال سوم اینکه آیا متاورس همانگونه که می‌تواند ابتذال را ایجاد کند، آیا می‌تواند لذت‌‌های معنوی را هم ایجاد کند مانند طواف به دور خانه خدا و…؟
جنبه دوم: من دانشیار کامپیوتر با گرایش امنیت هستم. به نظرم آمد که برخی اموری که یادآور شدید، قابل دفاع نیست. مثلا آزادی مطلق یا عدم کنترل فرد نسبت به خودش در فضای متا.
جنبه سوم: ما چهار دسته از مسائل داریم: دسته اول مسائل فنی است. مطرح شد که در فضای واتس اپ هیچ راهی برای اثبات نیست مگر اقرار شخص، در حالی که چنین نیست. و به نظر می‌آید که در متاورس، این امکان تقویت میشود.
دسته دوم مسائل عمومی جامعه بشری است. مثلا گفته شده که در فضای متاورس چند نفر به خانمی تجاوز کرده اند. باید بگویم که این جرم در نظر خود آنها نیز قبیح تلقی شده و خودشان نیز پیگیری‌‌هایی در این زمینه داشته اند.
در اینجا باید مطلب را به سه بخش تقسیم کنیم: اخلاق عمومی، مسائل بشری و مسائل فقهی.
پاسخ‌‌های حجت‌الاسلام نهاوندی:
به نظر من فقه، مجموعه‌ای از دستورها نیست. غایت اصلی فقه، تبیین هنجارهای اجتماعی جامعه است. فقه نظام ساز است. کار فقه این است که بیان کند که این فناوری، آیا ما را به اهداف متالی می‌رساند یا خیر؟ فقه باید بتواند یک چارچوب مقتدارنه از هنجارهای اجتماعی را به ظهور برساند.
این نکته مهم است که همانطور که نگاه سلبی به فناوری‌‌ها، ضربه زننده است، نگاه ایجابی و شتابزده به موضوع هم می‌تواند خطرناک باشد. لذا این فقه است که تکلیف ما را روشن می‌کند که چگونه باید عمل کرد.
در این مسائل ما باید هم نگاه خرد داشته باشیم و هم نگاه کلان. فرض بفرمایید که کودکی در فضای مجازی فیلم مستهجن می‌بیند. از نظر عمل اخلاق، والدین می‌توانند او را نهی کنند. ولی آیا از نظر فقه و تکلیف، می‌توان او را مکلف به ترک کرد؟ اگر نگاه خرد داشته باشیم شاید بتوان گفت که لازم نیست او را نهی کنند. ولی در نگاه کلان تربیتی در جامعه، باید گفت چون موجب بلوغ زودرس و… میشود، پس لازم است نهی شود.
در پاسخ به پرسش اول می‌گوییم که بسیاری از مباحث متاورس، در فضای وب یک و دو، قابل طرح است. فقط تفاوتش این است که در متاورس، یک ترکیبی میان واقعیت و مجاز، رخ داده.
اما پیرامون مطالب دکتر قائمی عرض میشود که مباحث مبنایی مربوط میشود به شبکه مسائل فلسفه فقه متاورس. همچنین مباحث وجودشناختی، معرفت شناختی، انسان شناختی و… . که مثلا انسان آواتار در متاورس با انسان واقعی چه ارتباطی دارد؟ و… من عرض کردم که کاربر را در دنیای دیجیتال، غوطه ور می‌کند نه اینکه کنترل می‌کند.
یکی از حضار اضافه کردند که چون در داخل، سرمایه دارهای آنچنانی نداریم، لاجرم حکومت است که باید ورود کند. در غیر اینصورت، فقه و فقها به حاشیه رانده می‌شوند. در حالی که در اینجا فقه و فقیه، مقصر نیست.
