شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: خاندان حلبی از بیوتات مشهور شیعه کوفی است که بنا به گزارش نجاشی چون برای تجارت به حلب می‌رفته‌اند به حلبی شهرت یافته‌اند. (نک: رجال النجاشی، رقم: ۶۱۲)
نام بسیاری از افراد این خاندان در مصادر رجالی ذکر شده است، مثل: أبو شعبه و پسرانش علی و عمر، ونوادگانش عبید الله، عبد الأعلی، عمران، محمّد، احمد. (نک: رجال النجاشی، رقم: ۲۴۵؛ ۶۱۲؛ ۸۸۵)
نجاشی می‌گوید: تمامی افراد این خاندان مورد وثوق و مراجعه شیعیان بوده‌اند، اما شاخص ترین آنها ـ و به تعبیر نجاشی: «کبیرهم و وجههم» ـ عبید الله بن علی بن أبی شعبه است. (نک: رجال النجاشی، رقم: ۶۱۲)
عبید الله حلبی مؤلف کتابی مشهور است، کتابی که بسیاری از اصحاب امامیه آن را روایت کرده‌اند، و شاید مبالغه نباشد اگر بگوییم: منقولات آن در تمامی کتب روائی و أبواب فقهی به چشم می‌خورد. شیخ طوسی و نجاشی نقل کرده‌اند که عبید الله حلبی، کتابش را به امام صادق علیه السلام عرضه کرد، و مورد پسند ایشان واقع شد و صحّت آن را تأیید کردند. (نک: الفهرست، رقم: ۴۶۷؛ رجال النجاشی، رقم: ۶۱۲)
عبید الله برادری به نام محمّد دارد که او هم کتابی شبیه به کتاب برادرش دارد: «له کتاب مبوّب فی الحلال و الحرام». (نک: رجال النجاشی، رقم: ۸۸۵) نکته قابل توجه این که در موارد متعدّدی، روایات این دو برادر حتی در الفاظ و عبارات هم مثل هم است.
روایات عبید الله حلبی در نمونه‌های زیر به طریق معروف کتاب حلبی (یعنی: ابن أبی عمیر عن حمّاد عن الحلبی) که شیخ طوسی و نجاشی گزارش کرده‌اند، نقل شده است. (نک: الفهرست، رقم: ۴۶۷؛ رجال النجاشی، رقم: ۶۱۲)
اما روایات محمّد بن علی حلبی:
۱. بیشتر به واسطه ابن مسکان ـ یعنی همان طریقی که نجاشی گزارش کرده است (نک: رجال النجاشی، رقم: ۸۸۵) ـ نقل شده است. (برای نمونه نک: وسائل الشیعه، ح ۱۶۵۱۸ و مقایسه کنید با ح ۱۶۵۱۹؛ ح ۲۲۷۰۶ = ح۲۲۷۰۷؛ ح ۲۳۱۶۴ و ذیل آن؛ ح ۲۳۱۵۷ = ح۲۳۱۶۵؛ ح ۲۳۲۰۴ = ح۲۳۲۰۵؛ ح ۲۳۲۶۴ و ذیل آن؛ ح ۲۳۵۶۸ و ذیل آن؛ ح ۲۴۱۱۳ و ذیل آن؛ ح ۲۴۱۵۷ و ذیل آن؛ ح ۲۴۳۷۷ = ح ۲۴۳۷۸؛ ح ۲۵۵۸۵ = ح ۲۵۵۹۰؛ ح ۲۸۰۸۷ = ح ۲۸۰۸۹ و ۲۸۰۹۰؛ ح ۲۸۱۸۲ = ح ۲۸۱۸۵؛ ح ۲۹۴۴۷ = ح ۲۹۴۴۸؛ ح ۳۲۹۳۲ = ح ۳۲۹۳۳)
۲. گاه به طریق أبان بن عثمان از او روایت شده است (برای نمونه نک: وسائل الشیعه، ح ۱۸۷۵۴ و مقایسه کنید با ح ۱۸۷۵۶؛ ح ۲۲۷۸۶ = ح ۲۲۷۸۷؛ ح ۲۳۱۵۷ = ذیل ح ۲۳۱۶۵؛ ح ۲۴۱۱۳ و ذیل آن)
۳. در یک مورد هم به واسطه عبد الرحمن بن حجاج است. ( نک: وسائل الشیعه، ح ۲۷۲۲۲ و مقایسه کنید با ح ۲۷۲۲۳)
در مورد این شباهت‌های تام و تمام دو وجه محتمل است:
۱. محمّد حلبی روایات کتاب برادرش عبید الله را در کتاب خودش آورده، و یا بالعکس عبید الله، روایات کتاب برادرش محمّد را در کتاب خودش آورده است. در مورد این احتمال، در یادداشت «شیوه‌ای ویژه در نظام تحدیث شیعی» نکاتی ذکر کرده ام.
۲. همه این روایات مشابه (و چه بسا برخی دیگر از روایات محمّد حلبی) از کتاب عبید الله حلبی است، اما به اشتباه به محمّد حلبی هم نسبت داده شده است. توضیح آن که گاه تحمّل حدیث بدون سماع و قرائت و داد و ستد کتاب بوده است، به این معنا که ابن مسکان یا ابان (که هر دو راویان کتاب محمّد بن علی حلبی‌اند) کتاب محمّد حلبی را بدون سماع و قرائت و یا دادن نسخه به طبقه بعدی اجازه داده‌اند، و این طبقه (یعنی شاگردان شاگردان محمّد حلبی و یا طبقات بعدی) به اشتباه روایات کتاب عبید الله را با سندی که به محمّد حلبی داشته‌اند، نقل کرده‌اند. شاید عبارت نجاشی در ترجمه عبید الله حلبی که می‌گوید: «صنّف الکتاب المنسوب إلیه» تعریضی به این افراد و تصحیح این اشتباه باشد، یعنی کتابی که در حوزه‌های حدیثی به کتاب حلبی شناخته می‌شده (یعنی روی جلدش نوشته شده: «کتاب الحلبی»، اما اشاره‌ای به اسم کوچک حلبی نشده) از آنِ عبید الله است نه محمّد، بنابراین آن روایات نقل شده از کتاب حلبی، با سندی که به محمّد حلبی منتهی می‌شود، در حقیقت از کتاب عبید الله حلبی است.
البته از نگاه رجالی، که اعتبار روایات تنها حول وثاقت افراد است، بین عبید الله و محمّد تفاوتی از این جهت نیست.
نکته آخر این که گاه بعضی از روایات عبید الله حلبی ـ بعینه ـ از عمران حلبی هم نقل شده است. (برای نمونه نک: وسائل الشیعه، ح ۱۷۴۰۳ و مقایسه کنید با ح ۱۷۴۰۷؛ ح ۱۷۶۰۸ = ح ۱۷۶۱۹؛ ح ۱۸۰۰۷ = ح ۱۸۰۱۳؛ ح ۱۸۵۵۰ و ذیل آن) البته تعداد این روایات بسیار کمتر از روایات مشابه محمّد و عبید الله است. در مورد این روایات هم دو وجه گفته شده محتمل است؛ والله أعلم.
