پژوهشی درباره معماری و شهرسازی متناسب با اقتضائات سبک زندگی اسلامی

این پژوهش گرانسنگ نخستین اثر تحقیقیِ جامعِ بین نگاه فنی به اصول شهرسازی از یک سو و معیارهای عمران شهری اسلامی از سوی دیگر است. در نتیجه‌ی این دو ویژگی ارزشمند و استثنائی، این اثر علمی گامی بلند و راهگشا در جهت بنیان‌گذاری شهر سالم اسلامی است که می‌تواند منشأ تحوّلی بزرگ در عرصه معماری شهری باشد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، کتاب «معماری و شهرسازی مطابق با سبک زندگی اسلامی» به قلم دکتر محمدمنان رئیسی عضو هیأت علمی دانشگاه قم، با مقدمه آیت‌الله شیخ محسن اراکی استاد خارج فقه نظام شهرسازی، در ۴ بخش، دوازده فصل و در ۵۱۲ صفحه چاپ و از سوی انتشارات دانشگاه قم در پاییز ۹۷ روانه بازار کتاب شده است.

آیت‌الله شیخ محسن اراکی استاد باسابقه حوزه علمیه قم در مقدمه اثر نگاشته است: این تحقیق گامی در جهت تبیین ویژگی‌های شهری است که در منابع اسلامی به عنوان شهر زنده و بینا و شنوا از آن یاد شده است. با توجه به اینکه این پژوهش در عرصه‌‌‌‌‌ای قدم نهاده که گام نهادن در آن به دلایل گوناگون بسیار دشوار و سخت است بسیار جای تقدیر و ستایش است. تا آنجا که اینجانب اطلاع دارد این پژوهش گرانسنگ نخستین اثر تحقیقیِ جامعِ بین نگاه فنی به اصول شهرسازی از یک سو و معیارهای عمران شهری اسلامی از سوی دیگر است. در نتیجه‌‌‌‌‌ی این دو ویژگی ارزشمند و استثنائی، این اثر علمی گامی بلند و راهگشا در جهت بنیان‌گذاری شهر سالم اسلامی است که می‌تواند منشأ تحوّلی بزرگ در عرصه معماری شهری باشد. امید فراوان می‌رود که دست‌اندرکاران عمران شهری و مدیران کلانِ کشور عزیز ما ایران از این دست آورد بزرگ بهره شایسته برند و این پژوهش ابتکاری و حقیقتاً ارزشمند را پایه‌‌‌‌‌ای برای ابتکارات بزرگ در عرصه شهرسازی اسلامی قرار داده و به الگوی شهر اسلامی منطبق با معیارهای اسلامی جامه عمل بپوشانند. یقین دارم چنانکه مسئولان محترم از این اثر و ابتکاراتی که در این راستا ارائه می‌شود بهره برند، نگاه جدیدی در عرصه تمدن شهری پدید خواهد آمد و الگوی نوین شهرنشینی و شهرسازی سالم به بشریت عرضه خواهد شد.

دکتر محمدمنان رئیسی نویسنده اثر، نسبت به برداشت خود از معماری و شهرسازی اسلامی، بیان دارد: منظور از معماری و شهرسازی اسلامی در این کتاب، معماری و شهرسازی برآمده از آموزه‌های اسلامی و متن دین اسلام می‌باشد و نه معماری و شهرسازی مسلمین و یا دوره‌‌‌‌‌های اسلامی. به بیان دیگر، معماری و شهرسازی اسلامی، معماری و شهرسازی است که به طور مستدل و با استناد به منابع دست اول دینی (آیات و روایات) بتوان آن را منتسب به اسلام نمود و در تطبیق آن با سبک زندگی اسلامی، تردیدی نباشد. بر این اساس، بایستی بین این تعبیر با مفاهیم مشابه (نظیر معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی، اسلامی- ایرانی، ایرانی و غیره) تمایز قائل شد؛ گرچه شباهت‌‌‌‌‌ها و اشتراکاتی نیز بین این تعابیر و مفاهیم وجود دارد؛ اما موارد متعددی از مصادیق معماری و شهرسازی موسوم به ایرانی- اسلامی وجود دارد که به‌رغم همراه داشتن پسوند اسلامی، با برخی متون دست اول دینی تناقضات آشکاری دارد.

چنانچه معماری و شهرسازی با آموزه‌‌‌‌‌های اسلامی و متون معتبر دینی همسو باشد (و یا حداقل با آن‌ها تعارض نداشته باشد) می‌توان آن را به اسلام منتسب نمود و در غیر این صورت – به‌ویژه در حالتی که تعارضات آشکار بین مصادیق معماری و شهرسازی با منابع معتبر اسلامی وجود داشته باشد – حتی اگر آن معماری و شهرسازی، پسوند اسلامی را به همراه داشته باشد و ساخته و پرداخته‌‌‌‌‌‌ی مسلمین در دوره-های تمدن اسلامی باشد، نمی‌توان و بلکه نبایست آن را به اسلام و بالتبع، سبک زندگی اسلامی منتسب نمود.

معرفی اجمالی: ساختار این کتاب به چهار بخش اصلی تقسیم شده است که بخش اول به شرح رویکرد تحقیق در این کتاب اختصاص دارد، دو بخش بعد (بخش‌‌‌‌‌های دوم و سوم) به تشریح چیستیِ وضع مطلوب در معماری و شهرسازی از منظر اسلامی اختصاص دارد (به ترتیب، بخش دوم به شهرسازی و بخش سوم به معماری مطابق با سبک زندگی اسلامی اختصاص دارد) و بخش آخر (بخش چهارم) نیز به تحلیل چراییِ وضع موجود معماری و شهرسازی معاصر ایران و علت‌‌‌‌ کاویِ انحراف آن از وضع مطلوب اختصاص دارد. هریک از این بخش‌‌‌‌‌ها متشکّل از فصول مختلفی است که در ادامه به محتوا و موضوع هر یک از این فصل‌ها اشاره می‌شود.

بخش اول با عنوان «پارادایم تحقیق در این کتاب» شامل: فصل اول: پارادایم تحقیق از منظر اسلامی؛ بخش دوم با عنوان «شهرسازی مطلوب در سبک زندگی اسلامی» شامل: فصل دوم: ماهیت شهر اسلامی، فصل سوم: اندازه افقی شهر مطابق با سبک زندگی اسلامی، فصل چهارم: حدود عمودی شهر مطابق با سبک زندگی اسلامی، فصل پنجم: ساختار کالبدی و شاخصه‌های عددی شهر مطابق با سبک زندگی اسلامی، بخش سوم با عنوان «معماری مطلوب در سبک زندگی اسلامی» شامل: فصل ششم: معماری مسجد مطابق با سبک زندگی اسلامی، فصل هفتم: معماری مسکن مطابق با سبک زندگی اسلامی، فصل هشتم: معماری بازار مطابق با سبک زندگی اسلامی و بخش چهارم با عنوان «تحلیل وضع موجود و علت کاویِ عدم تطبیق شهرسازی و معماری معاصر ایران بر سبک زندگی اسلامی» شامل: فصل نهم: تأثیرات فرهنگ لیبرال بر انحراف شهرسازی و معماری معاصر ایران از سبک زندگی اسلامی، فصل دهم: تأثیرات اقتصاد لیبرال بر انحراف شهرسازی و معماری معاصر ایران از سبک زندگی اسلامی، فصل یازدهم: تأثیرات تمدن لیبرال غرب بر بروز بحران هویت در شهرسازی و معماری معاصر ایران، فصل دوازدهم: فرایند احیاء هویت و سبک زندگی اسلامی در شهرسازی و معماری معاصر ایران.

معرفی تفصیلی: از آنجا که این کتاب با رویکردی تحلیلی-پژوهشی نگارش شده است، فصل اول کتاب به پارادایم و روش‌شناسی تحقیق از منظر اسلامی اختصاص یافته است که طی این فصل به طور مستقیم به مباحث سبک زندگی اسلامی ورود نمی‌شود، بلکه به این موضوع اختصاص یافته است که مبانی روش‌شناسی تحقیق از منظر اسلامی چیست و پارادایم تحقیق در این کتاب از چه منابع و روش‌‌‌‌‌هایی بهره برده است. لذا این فصل، به مخاطبان کمک می‌نماید تا این موضوع را بهتر درک نمایند که چرا محتوا و یافته‌های پژوهشی این کتاب را می‌توان همسو با آموزه‌‌‌‌‌های اسلامی دانست و اعتبارسنجیِ نتایج آن از منظر اسلامی به چه نحو تأمین شده است. این فصل، تنها فصل کتاب است که به تنهایی یک بخش را تشکیل داده است.

پس از تبیین پارادایم حاکم بر این پژوهش، در بخش دوم به موضوع شهرسازی مطابق با سبک زندگی اسلامی پرداخته شده است. این بخش به چهار فصل تقسیم شده است که ترتیب این فصول، بر اساس سیر از کلیات به جزئیات شهرسازی تنظیم شده است. به نحوی که در فصل اول این بخش (فصل دوم کتاب) به موضوع ماهیت شهر اسلامی پرداخته شده است؛ سپس در فصل بعد، موضوع حدود و اندازه افقی شهر مطلوب اسلامی تبیین شده است، آنگاه به حدود و اندازه‌‌‌‌‌های عمودی ابنیه مطابق با سبک زندگی اسلامی پرداخته شده است و نهایتاً در فصل آخر این بخش، به موضوع ساختار شهر مطابق با سبک زندگی اسلامی پرداخته شده است که طی این فصل، نظام کالبدیِ مطلوب شهر و شاخصه‌‌‌‌‌های عددیِ آن نظیر حداکثر جمعیت، حداکثر وسعت، تراکم و غیره با استناد به متون و آموزه‌های اسلامی ارائه شده است.

لازم به ذکر است که اغلب ایده‌‌‌‌‌های بخش دوم کتاب، برگرفته از برداشت‌‌‌‌‌های نگارنده از دروس برخی علما و فضلای حوزه علمیه قم است؛ برای مثال، ایده شکل دهنده به فصل دوم کتاب، حاصل برداشت‌‌‌‌ نگارنده از درس تفسیر قرآن آیت‌‌‌‌‌الله جوادی آملی است که سعی شده است با تدقیق در آن، نکات و آموزه‌‌‌‌‌هایی جهت کاربست در دانش شهرسازی استنباط شود. ایده محوری در فصل‌‌‌‌‌های دوم و سوم این بخش (بخش شهرسازی) نیز برگرفته از برداشت‌‌‌‌‌های نگارنده از «درس خارج فقه نظام عمران شهری» است که طی سال‌‌‌‌‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ توسط آیت‌الله محسن اراکی در مدرسه دارالشفای قم ارائه شده است.

بخش سوم کتاب به موضوع معماری مطابق با سبک زندگی اسلامی اختصاص یافته است. از آنجایی که موضوعات زیرمجموعه معماری، بسیار گسترده است و پرداختن به انواع کاربری‌‌‌‌‌های شهری، از ظرفیت یک کتاب محدود، خارج است، طی این بخش بر سه مورد از مهم‌ترین کاربری‌‌‌‌‌های شهری تمرکز شده است که عبارتنداز مسجد (به عنوان رکن معنوی و ماهوی شهر اسلامی)، بازار (به عنوان رکن اقتصادی شهر اسلامی) و مسکن (به عنوان کاربری که به طور نسبی، بیشترین اوقات شهروندان در آن سپری می‌شود و سلول پایه در گسترش شهر اسلامی است). هر یک از این کاربری‌‌‌‌‌ها، یک فصل از بخش سوم کتاب را به خود اختصاص داده است که طی آن فصل، به اهمّ مباحث کالبدی مربوط به آن کاربری (اعم از الگوی کالبدی و هندسه و رنگ و غیره) مطابق با سبک زندگی اسلامی و با استناد به متون دست اول دینی پرداخته شده است.

پس از تشریح معماری و شهرسازی مطلوب و مطابق با سبک زندگی اسلامی، بخش چهارم و آخر این کتاب به این موضوع اختصاص یافته است که چرا با وجود منابع غنی اسلامی و راهبردها و راهکارهایی که از این منابع برای نظام کالبدی، قابل استنباط است، معماری و شهرسازی معاصر ایران تا این حد از آموزه‌‌‌‌‌های اسلامی فاصله دارد و علت این همه تناقض بین معماری و شهرسازی معاصر ایران و سبک زندگی اسلامی چیست؟ طی این بخش سعی شده است علاوه بر آسیب‌شناسی معماری و شهرسازی معاصر ایران از منظر اسلامی و تحلیلِ چراییِ انحراف آن از سبک زندگی اسلامی، کم و کیف و چگونگی اصلاح وضعیت موجود و امکان تطبیق معماری و شهرسازی معاصر با سبک زندگی اسلامی نیز تحلیل شود.

لازم به ذکر است، این پژوهش همچون سامانه‌‌‌‌‌ای به هم پیوسته است که لازمه‌‌‌‌‌ی برداشت صحیح از هر بخش آن، مراجعه درست و ترتیب‌‌‌‌‌مند به آن بخش در سیر منطقیِ کل سامانه است. همچنین آنچه طی این کتاب ارائه شده است، عمدتاً از سنخ معارفِ معماری و شهرسازی اسلامی است و نه فقه معماری و شهرسازی. نویسنده قصد نداشته است که طی این کتاب به استنباط احکام مرتبط با معماری و شهرسازی بپردازد (که اساساً این مهم در حیطه صلاحیت‌‌‌‌ مجتهدین و فقهای عظام است) بلکه قصد داشته است تا با تعمّق و تدبّر در متون دینی (آیات و روایات)، برداشت‌‌‌‌‌های فنی خود از این منابع غنی را به محضر جامعه علمی (اعم از حوزوی و دانشگاهی) عرضه نماید.

یادآوری می‌شود، چاپ اول کتاب «معماری و شهرسازی مطابق با سبک زندگی اسلامی» به قلم دکتر محمدمنان رئیسی و با مقدمه آیت‌الله محسن اراکی، در ۵۱۲ صفحه و به قیمت ۳۸ هزار تومان،پاییز ۹۷ از سوی انتشارات دانشگاه قم چاپ و روانه بازار کتاب نشر شد. علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیه اثر با شماره تلفن ۰۲۵۳۲۱۰۳۳۴۴ تماس حاصل نمایند.