شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
موضوع امر به معروف و نهی از منکر از اهمّ مباحث فقهی و کتاب علّامه فانی جزء بهترین آثاری است که دارای دیدگاه‌های قابل توجّهی در این موضوع است. این کتاب از جمله رساله‌های فقهی مؤلّف است که به تازگی با مقدّمه، تحقیق و تعلیق حجتالاسلام سیّدمحمّدمهدی رفیع‌پور به چاپ رسیده است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، علّامه فانی اصفهانی متوفّی ۱۴۰۹ قمری از فقهای معاصر و در علوم مختلف صاحب آثار متعدّدی است. رساله «الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر» که تقریر درس ایشان در نجف اشرف (۱۳۷۹ قمری) است، مباحث حول محور امر به معروف و نهی از منکر در چند فصل ارائه شده است.
عناوین فصول کتاب از این قرار است: فصل اول: مراد از دو اصطلاح «معروف» و «منکر»، فصل دوم: دلیل وجوب امر به معروف و نهی از منکر، فصل سوم: بحث وجوب عینی یا کفایی و مطلق یا مشروط و شرایط وجوب، فصل چهارم: اقسام امر به معروف و نهی از منکر، فصل پنجم: برخی تنبیهات، فصل ششم: مراتب امر به معروف و نهی از منکر.
محقّق کتاب حجتالاسلام رفیع‌پور در مقدمۀ مفصّل و جامع خود، در سه بخش مطالب مفیدی ارائه کرده است. وی در بخش اول مقدّمه، به اهمّیت و جایگاه امر به معروف در آیات و روایت و تفاوت دو رویکرد فقهی و کلامی به موضوع پرداخته است. در این بخش ضمن بیان آراء برخی معتزلیان، دو دیدگاه اساسی در تفسیر اصطلاح «معروف» و «منکر» مطرح شده است. بررسی آثار اسلامی مربوط به موضوع، از جمله مباحث این بخش است که در آن جمع‌آوری کاملی از تألیفات مستقل (رسائل مفرده) و غیرمستقل (تفاسیر قرآن و موسوعات فقهی) از منابع سنّی و شیعی صورت گرفته است.
محقّق با نگاهی نقّادانه، به برخی ملاحظات در باب آثار موجود، از جمله کم بودن آثار مستقل، اختصار شدید در آثار موجود و عدم تعمّق فقهی اشاره کرده و دربارۀ کم بودن تراث شیعه در موضوع امر به معروف و نهی از منکر، عواملی مانند دور بودن شیعه از فضای حکومت و دشواری تحقّق شروط شرعی را مطرح نموده است. همچنین در بحث شرایط امر به معروف و نهی از منکر بر مسائل تزاحم (مانند وهن شیعه) تأکید شده و به کلمات فقهایی مانند امام خمینی اشاره شده است.
یکی از شروطی که در مقدّمه بر آن تأکید شده است، معذور نبودن فاعل در فعل و عدم جریان أصاله الصحه است که در عالَم واقع احراز عدم عذر و عدم جریان اصل، بسیار دشوار دانسته شده است. محقّق همچنین به این نکته اشاره کرده که همانطور که برخی فقها گفته‌اند در زمان تشکیل حکومت اسلامی تفویض این فریضه به عالِم به معروف و منکر از سوی حکومت لازم است که البته این مسئله هرگز موجب کمرنگ شدن مباحثات فقهی نخواهد بود، زیرا حکومت نیاز به این بحث‌ها در نسبت آن با مقام اجرا دارد.
در بخش دیگری از مقدّمه بحث عینی یا کفایی بودن امر به معروف و نهی از منکر و اختلاف دیدگاه‌ها در شک بین عینی یا کفایی بودن مطرح شده است. محقّق متذکّر شده است که علّامه فانی در کتاب به این موضوع نپرداخته است و شاید به دلیل وضوح حکم نزد او بوده است.
رفیع‌پور همچنین بحث اصولی مفصلی در مقتضای اصل لفظی و اصل عملی ایفاد کرده و ضمن نقل دیدگاه اصولیان بزرگی مانند آخوند خراسانی و آقا ضیاء عراقی، به نقد آن‌ها پرداخته است. ایشان درنهایت جریان اصل برائت را که موجب نفی عینیت می‌شود، ترجیح می‌دهد.
بخش دوم مقدّمۀ کتاب به زندگی علّامه سیّدعلی فانی اختصاص یافته است. در این بخش با استفاده از منابعی مانند بلوغ الأمانی و درّه الصدف به بیان مقاطعی از حیات ایشان پرداخته شده است، از جمله از اساتید ایشان در حوزۀ اصفهان مانند شیخ محمّد حکیم خراسانی، سیّدمرتضی خراسانی و سیّدعلی نجف‌آبادی که بیشتر از سایران (۱۳ سال) از ایشان استفاده کرده است و اساتید ایشان در حوزۀ نجف مانند سیّدابوالحسن اصفهانی و عبدالهادی شیرازی و نیز از مشایخ ایشان مانند آقا بزرگ تهرانی و سیّدصدرالدین صدر و سیّدمحمّدتقی خوانساری نام برده شده است. علّامه فانی به مدت ۳۰ سال در نجف اقامت داشته است و بعد به اصفهان برمی‌گردد و به تدریس مشغول می‌شود و افراد زیادی در محضر ایشان شاگردی می‌کنند که نام برخی شاگردان ایشان در مقدّمه آورده شده است. نقل کلمات برخی علما دربارۀ علّامه، از جمله شاگرد مبرّز ایشان سیّدمحمدعلی صادقی که اجازۀ اجتهاد مطلق از ایشان داشته است، از جمله مباحث این بخش است، کلماتی که حاکی از برجستگی شخصیت این عالِم بزرگ و تعمیق او در مباحث فقهی اصولی است. همچنین در این بخش عناوین آثار متعدد علّامه فانی در علوم مختلف که حاکی از جامعیت ایشان است، نام برده شده است، آثاری مانند آراء حول القرآن، آراء حول مبحث الإراده، تعلیقه علی العروه الوثقی، تعلیقه علی سفینه النجاه، تفسیر سوره الجمعه، دیوان اشعار، رساله فی علم الإمام، الفوائد الرجالیه، آراء الأصول، زن از دیدگاه شریعت اسلام و رساله فی العرفان و سیر إلی الله.
محقّق در بخش سوم و پایانی مقدّمه، به مباحثی دربارۀ کتاب امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است، از جمله به این نکته اشاره می‌کند که ظاهراً مباحث کتاب مطابق با متن کتاب الشرائع است، چرا که الشرائع متن درسی ایشان در نجف بوده است.
از جمله ویژگی‌های چاپ جدید کتاب که ممتاز به تحقیق و تعلیق است، حاشیه‌های مفید و قابل تأمّل محقّق است، مانند بحث از ثمره داشتن یا نداشتن و بیان اقوال مختلف در این باره (به‌طور مثال در بحث شرعی یا عقلی بودن وجوب امر به معروف در فصل دوم، ص۹۵)، ارجاع به تفاسیر ذیل بحث‌های قرآنی علّامه (به‌طور مثال در ص۹۳ و ۹۷)، بیان برخی نکات اجتهادی رجالی و نیز ارجاع به منابع معتبر (به‌طور مثال در ص۱۰۰، ۱۰۴، ۱۰۸، ۱۱۰ و ۱۴۸) و جمع‌بندی بین اقوال و بیان دیدگاه مختار (به‌طور مثال در ص۱۳۸، ۱۴۳، ۱۵۳، ۱۷۲ و ۱۸۷).
همچنین یکی دیگر از امتیازات مقدّمه و تحقیق کتاب، بحث‌های مقارنه‌ای است. در مواضع متعدّدی بین دیدگاه علمای اهل‌سنّت مانند غزالی و ابن‌خلدون و علمای شیعه تطبیق صورت گرفته است، از جمله در بحث مراتب امر به معروف و نهی از منکر در مقدمۀ کتاب، که حاکی از نگاه مقارنه‌ای محقّق و تسلّط او بر منابع اهل‌سنّت است.
از دیگر ویژگی‌های چاپ جدید کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: بیان متن کتاب الشرائع در ابتدای رساله برای تسهیل خواننده، مشخص شدن ابتدای بحث و تنظیم و پارگراف‌بندی درست مطالب، استخراج آیات و روایاتی که در کتاب استفاده شده است، ارجاع اقوال به منابع در حد امکان، اضافه کردن عناوین مناسب برای فصول و بخش‌ها، تنظیم فهرست مطالب کتاب و بیان مختصری از احوالات برخی بزرگانی که در متن کتاب نام برده شده‌اند.
اجتهاد یادآور می‌کند، کتاب «الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر» تألیف علّامه فانی اصفهانی با مقدّمه، تحقیق و تعلیق حجتالاسلام والمسلمین سیّدمحمّدمهدی رفیع‌پور تهرانی به‌تازگی در ۲۰۶ صفحه و به قیمت ۷۰ هزار تومان از سوی انتشارات الخویی در قم به زیور طبع آراسته شده است. علاقه‌مندان برای تهیه اثر می‌توانند با شماره تلفن ۰۹۱۲۸۱۲۵۱۲۷ تماس حاصل نمایند.
گزارش: حجتالاسلام احمد سلامی
