دیدگاه (گفت‌وگو/یاداشت)

اختصاصی شبکه اجتهاد: تقطیع روایت، به معنای برشِ بخشی از روایت است و نقلِ آن بخش که فعلاً مورد نیاز است. نویسندگان کتاب‌های روائی، پس از انتقال روایات از اصول اصلیِ آن و شروع به تبویب (باب بندی) روایات، مجبور به تقطیع روایات شدند. گاهی نقلِ تقطیع ‌شده‌ی یک روایت، موجب برداشت نادرست از معنای اصلی روایت می‌شود. هرچند روایات تقطیع‌شده از جهاتی سودمند هستند، اما از دیگر سو، می‌توانند منجر به سوء تفاهم و انتقال ناقص پیام به مخاطب شوند. از همین رو، نویسندگانی که اقدام به تقطیع روایات می‌کنند، معمولاً با عباراتی به خوانندگان هشدار می‌دهند که متن …

شبکه اجتهاد: استاد محمدحسین ملک‌زاده معتقد است که فقه مضاف ساحت خاصی از فقه است که به راحتی ساخته نمی‌شود. مجموعی از موضوعات است که قابلیت قرار گرفتن حول یک محور دارد. یک فقهی ناظر به فقه کلان تشکیل می‌شود، موضوعی کلان مثل اقتصاد که فقه الاقتصاد را تشکیل می‌دهد؛ البته فقه مضاف صرف تجمیع مسائلی در موضوعی کلان نیست؛ بلکه برای تکون فقه مضاف چهار مرحله باید طی بشود. مرحله اول و دوم با فقه رایج مشترک هستند اما مرحله سوم باعث جدائی فقه مضاف از فقه رایج می‌گردد. مرحله اول: تجمیع مسائل و مباحث مرتبط با یک موضوع …

شبکه اجتهاد: فهم اجتماعی پدیده، مملو از پیچیدگی و دشواری است. فهم اجتماعی بر خلاف فهم فردی که تحت تاثیر تجربیات و باورهای شخصی به وجود می آید، بر اساس تعاملات، تجربیات و هنجارهای اجتماعی شکل می‌گیرد. در فهم اجتماعی، نگرش‌ها، ارزش‌ها و باورهای جامعه نقش مهمی ایفا می‌کنند. افراد از طریق ارتباط با دیگران و بافت اجتماعی‌ای که در آن زندگی می‌کنند، این نوع فهم را کسب می‌کنند. در واقع، فهم اجتماعی، یک ساختار ذهنی مشترک است که افراد یک جامعه را به یکدیگر پیوند می‌دهد و به آن‌ها امکان می‌دهد تا جهان را به شیوه‌ای مشترک تفسیر کنند. …

شبکه اجنهاد: فقه مضاف چیست؟ آیا ماهیتی جداگانه از فقه موجود دارد؟ قائلین و طرفداران فقه مضاف چه ادله‌ای بر اثبات فقه مضاف اقامه می‎کنند؟ از جمله قائلین به فقه مضاف، حجت‌الاسلام والمسلمین مجید دهقان است. او معتقد است برای روشن شدن تفاوت فقه مضاف با فقه سنتی، ابتدا باید چند مفهوم را روشن و تبیین کرد. پس از روشن شدن این مفاهیم، فقه مضاف بعنوان یک ماهیت جداگانه و حتی ضرورت آن، ثابت می‌گردد. ۱. تفاوت فقه تخصصی و فقه تجزئ ۲. فقه فردی و اجتماعی ۳. فقه فردی و حاکمیتی ۴. فقه مسائل مستحدثه فقه تجزی و تخصصی: …

شبکه اجتهاد: محتوا و مدعای کتاب «پیامبری و قرارداد» مرحوم فیرحی بر پایه «نفی نظریه نصب الهی پیامبر(ص) به عنوان زعیم سیاسی» و به عبارت دیگر نفی ولایت سیاسی پیامبر(ص) است. بر این اساس ایشان ماهیت دولت پیامبر(ص) را منطبق بر قرارداد اجتماعی معرفی می‌کند. در مورد ارزیابی این کتاب اشکالات جزیی متعددی می‌توان طرح کرد، ولی عمده نقد در ناحیه روش و نگاه کلی کتاب قابل طرح است. با بررسی مفاد کتاب، روشن می‌شود که مؤلف با سوگیری بسیار روشنی به موضوع پرداخته است. این نوع سوگیری را می‌توان «تقدم نظریه بر نص» نامید. تبارشناسی مسأله ولایت سیاسی پیامبر(ص) …

شبکه اجتهاد: قانون اخیر حجاب مصوب مجلس شورای اسلامی که دولت محترم از اجرای آن استنکاف کرد، شامل سه بخش است؛ بخشی از آن مربوط به حداقل پوشش زن و مرد است. بخش دیگری از آن تکلیف عوامل موثر در ترویج بی‌حجابی را مشخص می‌کند و بخشی از آن نیز مربوط به حجاب و عفاف اسلامی است. * آنچه مربوط به بخش نخست است مربوط به حجاب اسلامی نیست، بلکه هر جامعه‌ای به حسب هنجارها و عرف غالب،‌ قوانینی را درباره ‌آن اعمال می‌کند. پیشنهاد می‌شود این بخش از قانون حجاب، از آن قانون جدا و به اسم «قانون حداقل …

شبکه اجتهاد: حوزه علمیه از جهت علمی در حساس‌ترین دوران خود به سر می‌برد. این دوران، شرایطی را ایجاد کرده است که یا علوم اسلامی، می‌تواند سربلند بیرون بیاید و به دوران اوج خود بازگردد و یا تا مرز نابودی خواهد رفت. آنچه که دوران حاضر را با تمام ۱۰قرن گذشته متفاوت می‌کند، دو عنصر اساسی است: ۱- تمدن غرب ۲- حکومت جمهوری اسلامی آنچه از دوران رنسانس به بعد در اروپا و پس از آن در آمریکا تا امروز در مغرب زمین محقق شده، یک دنیای جدید است. دنیایی است که از همه جهت با دنیایی که در دوران …

اختصاصی شبکه اجتهاد: استاد ابوالقاسم علیدوست درباره مناظره خود با دکتر عبدالکریم سروش در مهرماه ۱۴۰۳ طی یادداشتی به نکات مهمی درباره تراث‌ستیزی و تعریض بر فقه، فقیهان و حوزویان پرداخته است. ۱. سه موضع در قبال تراث روایی: دفاع متعصبانه‌ برخی از اخباریان امامیه از تراث روایی که منجر به معتبرانگاری همه احادیث موجود می‌شد، و یورش افراطی برخی روشنفکران به این تراث، چونان دو تیغه قیچی‌اند که ظاهرا متقابل هستند اما چو نیک بنگری نه تنها به یکدیگر کاری ندارند بلکه یکدیگر را تیز می‌کنند تا کاربران اعتدال‌گرای این تراث ارجمند را قیچی کنند. تراث ارجمندی که با …

الف- موضوع شناسی منظور از معاملات ارزی یا طلای فردایی، مبادلاتی است که در آن ذی‌نفعان بازار ارز در پایان یک روز معاملاتی، در رابطه با قیمت ارز در روز آینده با یکدیگر وارد معامله می‌شوند و براساس پیش‌بینی‌هایی که از نرخ ارز در روز آینده دارند، طرفین تعهداتی را بر عهده می‌گیرند. در واقع تلاش می‌کنند با پیش‌بینی صحیح نرخ ارز در آینده به سود مرتبط دست پیدا کنند و طبعا زیان ناشی از پیش‌بینی ناصحیح خود را نیز می‌پردازند. در اینگونه معاملات مجموعه‌ای از افراد دارای اعتبار نسبت به تشکیل یک گروه برای انجام معاملات فردایی اقدام می‌کنند …

شبکه اجتهاد: به قدرت رسیدن جریان تحریر الشام در سوریه، سویه‌ها و لایه‌های متنوع و متقارن درهم تنیده متعددی دارد که از برایند تاثیر و تلفیق ایدئولوژی مذهبی با قدرت و سیاست سر برآورده است. آنچه در این میان مهم است تلاش این جریان در تقابل با طیف‌های متنوع تشیع – اسلام شیعی – از طریق احیای شخصیت معاویه بن سفیان به مثابه نماد قدرت سکولار درعرصه سیاست و قدرت است تا اسلام اموی را جایگزین آن نماید. شاید شگفت انگیز باشد که پس از گذشت بیش از یک هزاره هم چنان نام و یاد معاویه و اندیشه‌های سیاسی او …

شبکه اجتهاد: مجموعه‌ درس‌گفتارهای مرحوم داود فیرحی با نام «پیامبری و قرارداد»، تلاش می‌کند با تمرکز بر سیره پیامبر اسلام (ص)، نظریه‌ای درباره ماهیت حکمرانی ایشان ارائه دهد. نویسنده با تکیه بر ایده قرارداد، ادعا می‌کند حکومت پیامبر مبتنی بر الگویی قراردادی بوده است. این کتاب، ضمن تلاش برای ارائه تحلیلی فقهی و دینی از حکمرانی پیامبر، چالش‌های متعددی از نظر روش‌شناسی، محتوا و استنتاج در بر دارد که در ادامه بررسی می‌شود. ۱. ناسازگاری روش‌شناسی فقهی با مبانی مدرن تلاش برای تلفیق روش‌های فقهی با مبانی مدرنی همچون هرمنوتیک، تکثرگرایی سیاسی، و پلورالیسم مذهبی، منجر به تضادهایی جدی شده …

شبکه اجتهاد: این یادداشت دو مقصد دارد: ۱. حضرت آیت الله خامنه‌ای درباره مرجعیت زن دقیقا چه گفتند؟ ۲. چرا ایشان در دیدار مخصوص بانوان در دوسال پیاپی یکبار وزارت زن و اینبار مرجعیت زن را مطرح می‌کنند؟ ۱. چه گفتند؟ “بنده حتی معتقدم بسیاری از مسائل زنانه که موضوعش زنان هستند و مردها درست موضوع را تشخیص نمی‌دهند، خانمها باید از مجتهد زن تقلید کنند”! (۱۴۰۳/۹/۲۷) برخی بزرگواران آن را نقض فتوای مشهور مبنی بر شرط مذکر بودن در مرجعیت -حتی در بخش زنان- ندانسته و آن‌را در حد موضوع شناسی بهتر زنان در این امور تقلیل دادند! برخی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یادداشت «سستی ایده «دولت قراردادی پیامبر» به قلم جناب آقای محمد متقیان تبریزی به‌طور محترمانه وارد بحث شده و سعی کرده است مواجهه علمی و یا به تعبیر خویش مواجهه روشمند با کتاب داشته باشد؛ که این رویکرد نویسنده قابل تقدیر است. در این یادداشت، دوگانه‌سازی‌ها و تقسیم‌بندی‌های متعددی مطرح شده است، مانند اختیار و اضطرار، متن و زمینه، اطلاق و تقیید، قرارداد در دوره سنتی و مدرن، سیره و منبع سیره و … . اساساً این یادداشت بر پایه این دوگانه‌ها سامان یافته و تلاش کرده تا با استفاده از آن‌ها، قراردادی بودن دولت پیامبر را …

اختصاصی شبکه اجتهاد: این مکتوب بر آن است که تلقی مبتنی بر تاخر زمانی و تاریخی «کتاب المکاسب» بر سایر کتاب‌های شیخ اعظم، انصاری در برخی مجامع حوزوی؛ امری چندان مقرون به صواب و مبتنی بر داده‌های متقن متنی و فرامتنی نبوده و بلکه بر پایه مطالعات متنی و فرامتنی می‌توان قریب به یقین از تقدم زمانی حداقل بخش‌های قابل توجهی از مکاسب مانند بیع آن بر سایر کتب مانند کتاب القضاء والشهادات سخن گفت. قراینی از متن مکاسب مانند عبارت «دام ظله» که محققین آن مانند پایانی و کلانتر آن را اشاره به صاحب جواهر در زمان حیات وی …

شبکه اجتهاد: در میان فقهای شیعه اختلاف است که آیا کرامتی که اسلام برای انسان قائل است، برای مطلق انسان است یا برای خصوص مومنان و مسلمانان است؟ بسیاری از فقها بر این باورند که کافر هیچ گونه حرمت و کرامتی ندارد و در خصوص غیرمسلمان، اصل بر عدم کرامت است مگر دلیل خاصی اقامه شود. در مقابل برخی از فقهای شیعه بوده‌اند که ظاهرا معتقد بوده‌اند که مطلق انسان از نظر اسلام کرامت دارد؛ و این نفی کرامت است که دلیل خاص می‌خواهد. احتمالا آنان مواردی که اسلام دستور به قتل و اسیر کردن (هرگونه هتک حرمت کافران) داده …

شبکه اجتهاد: مرحوم داوود فیرحی، یکی از نویسندگان پرکار عرصه فقه سیاست بود. از او تألیفات و نگاشته‌های متعددی در این حوزه به جای مانده است که حامل تفکر و اندیشه او در نسبت میان فقه و دنیای معاصر با نظر به سیاست و حکمرانی است. نگارنده، در مطالعاتی که از این آثار داشته، آنها را نه تنها درخور نقد و ارزیابی دانسته- که عادتِ اندیشیدن نقادانه است- بلکه به جهت وجود رویکرد «تحریف معنوی» در این آثار، نقد و تبیین خلل محتوایی آن‌ها را ضروری می‌داند. چرا که او در «آستانه تجدد» اندیشه میرزای نائینی پیرامون «ولایت فقیه» را …

اختصاصی شبکه اجتهاد: با گذشت ۴۵ سال از شهادت شهید مفتح (ره) که توسط امام راحل رضوان الله علیه به روز وحدت حوزه و دانشگاه موسوم شد، هنوز ابعاد نظری و روی کاغذ این مسأله،‌ غامض و پنهان مانده است؛ چه رسد به مقام اجرا. ۱. بعید است حضرت امام به عنوان یک عارف – که پیوسته با اصطلاع «وحدت» و توحید دم‌خورند – به هنگام گزینش واژه «وحدت» در مقام بیان نبوده باشند! بر خلاف برداشت بسیاری از بزرگان (من‌جمله مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی (ره)) اتفاقاً وحدت، پیوند نیست بلکه همان اتحاد است! شاید اگر ایشان (تغمده الله برضوانه) …

شبکه اجتهاد: قریب به ۴۵ سال است که مسأله وحدت حوزه و دانشگاه به عنوان یکی از راهبردهای مهم جمهوری اسلامی مطرح شده است. هر ساله هم به مناسب روز ۲۷ آذر، سالروز شهادت شهید مفتح، مراسم‌هایی در دانشگاه‌ها و حوزه‌‌های علمیه در این موضوع منعقد می‌شود. اما هنوز هم بعد از ۴۵ سال، حتی در این که منظور از این راهبرد دقیقا چیست، اختلاف وجود دارد. هنوز هم مهم‌ترین داده‌ها در این موضوع سخنان امامین انقلاب است. ابهام مفهومی، موجب شده است که عده‌ای نه تنها ضرورت و اهمیت آن را درک نکنند، بلکه به مخالفت با آن هم …

اختصاصی شبکه اجتهاد: لوامع صاحبقرانی از جمله‌ی کتب فقهی شیعه، اثری فارسی از محدثی امین و فقیهی متین، محمدتقی مجلسی است. او در سال ۱۰۰۳ قمری در اصفهان دیده به جهان گشود و تحت رعایت پدر دانشمندش، مقصود علی تربیت شد. از برکت خود او نیز نسلی از علماء پرورش یافته‌اند که محمدباقر مجلسی فقط یک نمونه‌ی بسیار موفق آن می‌باشد. وی نزد اساتید گران قدری تحصیل کرد که از مبرزترین آن‌ها شیخ بهایی، شیخ عبدالله تستری و مرحوم میرداماد هستند. شاگردان زیادی هم از دامن پر علم خوشه چینی کرده‌اند که از معروف ترین آن‌ها می‌توان به فرزند مذکور، …

شبکه اجتهاد: دانش فقه و اخلاق همواره به‌عنوان دو دانش مستقل در میان علوم اسلامی و انسانی مورد توجه بوده‌اند. در سال‌های اخیر اما باب فقهی «فقه اخلاق» رونمایی شده است و نگاشته‌هایی نیز پیرامون آن نوشته شده است. در اینکه مراد از فقه اخلاق چیست، توافق روشنی میان اخلاق پژوهان و فقه‌پژوهان وجود ندارد. اما آینده فقه اخلاق، چگونه است؟ هرچقدر فقه اخلاق، مبهم است، سخن از آیندۀ آن، ابهام بیشتری دارد. حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی مهریزی، زاده ۱۳۴۱ مشهد، اگرچه به پژوهش در دانش حدیث و مباحث فقه زنان شهره است؛ اما علاقه‌مندی وی به مباحث اخلاقی دانشِ فقه قابل …

شبکه اجتهاد: مسأله عفاف جنسی از مقولات بین اخلاق و فقه است، نه می‌توان گفت صد درصد اخلاقی است و نه فقهی محض است بلکه در مرز میان فقه و اخلاق حضور دارد. تنزل دادن مفهوم عفاف به سطح اخلاقی به این معنا نیست که رفتارهای فقهی کم‌اهمیت است بلکه عکس آن صادق است، اگر بپذیریم که عفاف جنسی یک مفهوم اخلاقی است، به معنای کم‌اهمیت بودن آن نیست. اگر مسأله‌ای اخلاقی است، نهادینه شدن آن در جامعه به تبیین نظری، تعلیم و رشد اخلاقی آحاد جامعه نیازمند است، همان‌طوری که نهادینه شدن یک حکم فقهی نیز به چنین فرایندی …

شبکه اجتهاد: پرسش این است که آیا راه حل نهایی برای توانمندسازی فقه جهت پاسخگویی به نیازهای انسان امروز در دیدگاه امام خمینی فرایند پیش بینی شده در دستورالعمل نهاد مجمع تشخیص مصلحت نظام بوده است یا اینکه ایشان توقع و تفکر دیگری داشته‌اند؟ با توجه به تفاوت و تعارض دیدگاه فقهای شورای نگهبان در موضوع مصوبات مجلس شورای اسلامی، قبل از سال ۱۳۶۷ و پیش از تشکیل مجمع تشخیص مصلحت، راه حل‌هایی مورد تجربه قرار گرفت که معلوم شد علاج اساسی نمی‌باشد. زندگی انسان هم در ساحت فردی و هم در ساحت جمعی و اجتماعی، از یک منظر و …

شبکه اجتهاد: خاندان حلبی از بیوتات مشهور شیعه کوفی است که بنا به گزارش نجاشی چون برای تجارت به حلب می‌رفته‌اند به حلبی شهرت یافته‌اند. (نک: رجال النجاشی، رقم: ۶۱۲) نام بسیاری از افراد این خاندان در مصادر رجالی ذکر شده است، مثل: أبو شعبه و پسرانش علی و عمر، ونوادگانش عبید الله، عبد الأعلی، عمران، محمّد، احمد. (نک: رجال النجاشی، رقم: ۲۴۵؛ ۶۱۲؛ ۸۸۵) نجاشی می‌گوید: تمامی افراد این خاندان مورد وثوق و مراجعه شیعیان بوده‌اند، اما شاخص ترین آنها ـ و به تعبیر نجاشی: «کبیرهم و وجههم» ـ عبید الله بن علی بن أبی شعبه است. (نک: رجال …

شبکه اجتهاد: در نوشته‌ کوتاهی که دوباره در فضای مجازی با عنوان «فقیه قرن هشتم! اولین قائل به پوشش مو» و به نام امیرحسین ترکاشوند منتشر شده، آمده است که پیشینه بحث از موی سر زنان و وجوب پوشش آن به قرن هشتم برمی‌گردد و سابقه بیشتری ندارد. نخستین فقیهی که نوآوری کرده و به آن پرداخته و به پوشش آن، به تعبیر این نویسنده محترم «نگاه مثبتی» داشته شهید اول است که سال ۷۸۶ق به شهادت رسیده است. فقهای پس از او نیز تا نزدیک قرن سیزدهم به این موضوع نپرداخته‌اند و اگر هم درباره آن بحث کرده‌اند، گاه …

شبکه اجتهاد: با نظر به منابع تاریخی، پیرامون واقعه «فدک» چهار مرحله قابل تصور است: اعطاء فدک (ارثاً أو نحلهً)، غصب فدک، مطالبه فدک، ایراد خطبه. هر چهار مرحله از نظر اعتبار در غایت اتقان است. هم منابع اهل سنت و هم منابع امامیه از آنها پشتیبانی می‌کند. در این نوشتار توجهی مختصر به ایراد خطبه از سوی حضرت صدیقه طاهره (سلام الله علیها) و بستر تکوّن آن پرداخته می‌شود. اعتبار خطبه فدکیه همانطور که گذشت، مطالبه فدک از سوی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) هم در منابع اهل تسنن و هم در منابع امامیه گزارش شده است. در …

شبکه اجتهاد: روایات معتبر عایشه بنت ابی بکر در مسائل و موضوعات مربوط به سبک زندگی و تعاملات خانوادگی رسول خدا (ص) به دلیل نقش همسری او و ارتباط نزدیک با پیامبر (ص) از اهمیت ویژه‌ای در بازنمایی رویکرد و نگرش رسول خدا (ص) دارد. تصویر عایشه از شخصیت و منزلت فاطمه (س) آینه‌ای گویا و بی‌نیاز از هرگونه توضیح از واقعیت این شخصیت است. روایت شبیه پدر از جمله تصاویر ناب و دقیقی است که در روایتی از عایشه در منابع کهن حدیثی اهل سنّت گزارش و بر اساس آن فرع فقهی در کتاب‌های السنن تاسیس شده است. سلیمان …

شبکه اجتهاد: زهرای مرضیه سلام الله علیها، در واپسین روزهای حیات مبارک خود و در ضمن عیادتی که زنان مدینه از او داشتند، فرصت را غنمیت شمرد و در ادامه دو ماه روشنگری و تلاش شبانه‌روزی خود برای آگاه‌سازی مردم از خطای بزرگی که انجام دادند و انحرافی عظیم که در اسلام ایجاد کردند، در جمع زنان مهاجرین و انصار مدینه به «توصیف شخصیت» امیرمؤمنان علیه‌السلام و همچنین تبیین «شیوه حکمرانی» او پرداخت تا همه مسلمانان تا همیشه تاریخ بدانند که اهل مدینه، بعد از پیامبر اکرم (ص) چه حق‌کشی و ظلم و انحرافی عظیم ایجاد کردند. به منظور توصیف …

شبکه اجتهاد: مدیریت دانش به چگونگی تولید، گردآوری، ذخیره‌سازی، بازیابی، نشر و بکارگیری اطلاعات، اطلاق می‌شود. به‌تعبیر دیگر، مدیریت دانش، فرایند خلق، گردآوری، ذخیره، بازیابی و بکارگیری دانش و اطلاعات است. مدیریت دانش، رشته‌ای است که رویکردی یکپارچه را برای شناسایی، جمع‌آوری، ارزیابی، بازیابی و اشتراک‌گذاری تمام دارایی‌های اطلاعاتی، تجویز می‌کند. ضرورت استفاده از علم مدیریّت دانش، در دانش اصول در روش متداول تبیین دانش اصول و تعلیم آن، نوعی مدیریّت، میان داده‌های اصولی وجود دارد که در گذر زمان، دچار تحوّل اساسی نشده است و در گذر زمان، براساس همان روش پیشنیان، روند تکامل این دانش، طیّ شده است. …

شبکه اجتهاد: ما در انقلاب و نظام اسلامی، با محوریت فقه و کارگزاری فقیه عادل در مسیر اداره کشور در سطوح و ساحات گوناگون، دارای نیازهای مختلفی هستیم. به‌عنوان مثال در سطح «فقه دولت» به‌عنوان شاخه‌‏ای مهم از فقه نظام سیاسی، در سه حوزه فقه تقنین، فقه تشکیلات و فقه کارگزار نیازمند تولید محتوا، طراحی ساختار و تربیت نیرو هستیم. روشن است که بخش مربوط به فقه کارگزار از اهمیت بالایی برخوردار است و چنانکه مشهور است، بهترین قوانین در صورت فقدان کارگزار صالح، کاری از پیش نبرده، دردی را دوا نمی‏‌کند! این بخش از فقه دولت، متولی «پردازش نظریه …

شبکه اجتهاد: رضوان‌مقام، آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس‌، از علما و رجال‌ بزرگ‌ تاریخ‌ معاصر ایران است‌ که‌ جامع‌ جهات‌ دین‌ و سیاست‌ و جهاد و اجتهاد بود و تدریس‌ علم‌ دین‌ را با اهتمام‌ به‌ اصلاح‌ امور مسلمین‌، به‌‌نحوی‌ پخته‌ و مطلوب‌، یکجا جمع‌ کرده‌ بود. در علوم حوزوی، فقیهی صاحب‌نظر بود که در حوزه‌های نجف و اصفهان، رحل اقامت افکند و با استفاده از محضر سی‌تن از اساتید برجسته زمان خویش، بالیده شد. فی‌المثل در ادبیات عرب، از میرزا عبدالعلی هرندی(ره) و در معقول از میرزا جهان‌گیرخان قشقایی و آخوند ملامحمد کاشی(ره) بهره وافر گرفت. در وادی فقه و …