یادداشت فقهی و اصولی

اختصاصی شبکه اجتهاد: مطالعه‌ی میان رشته‌ای در فقه و حقوق بین‌الملل، روابط دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، نیازمند تنظیم مقرراتی است که از منظر فقه باید در منابع جستجو گردد. هرچند درگذشته در کتب فقهی موضوعات بین‌المللی مورد بررسی قرار گرفته است، اما گسترش روابط میان کشورها سبب پیدایش موضوعات جدیدی در این عرصه شده است. در این مکتوب با تکیه …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در حالی که از عمر مصوّبه‌ی جدید مجلس شورای اسلامی مبنی بر کاهش سقف اجرای حکم حبس برای مهریه از ۱۱۰ به ۱۴ سکه، چند ساعتی بیشتر نمی‌گذرد، این اقدام مجلس مناقشات بسیاری را در محافل حقوقی و اجتماعی برانگیخته است. مخالفان با تمسک به اصل «حاکمیّت اراده» و «لزوم وفای به عهد»، دخالت دولت در توافقات …

شبکه اجتهاد: اخیر استفتاء و فتوایی از آیت‌الله سیستانی منتشر شده است که ایشان توصیه فرموده پشت سر ائمه جماعتی که حقوق ماهانه از دولت دریافت می‌کنند، نماز نخوانند. این پاسخ سبب شده برخی به این گزاره دامن بزنند که عمده ائمه جماعات که در شرکت‌ها و موسسات نماز می‌خوانند اینگونه‌اند و نباید پشت سر آن‌ها نماز خواند. لذا نکاتی …

شبکه اجتهاد: فقه شیعه در طول تاریخ توانسته است پاسخگوی بسیاری از نیازهای جوامع اسلامی باشد؛ اما پیچیدگی‌های دنیای جدید، ظهور علوم انسانی مدرن و نیازهای گسترده انسانی در ساحت‌های مختلف فردی تا اجتماعی و تمدنی، ضرورت تحول در روش اجتهاد و تولید فقه مطلوب معاصر را دوچندان کرده است. آنچه امروز بیش از هر چیز لازم است، عبور از …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در روزهای گذشته یکی از محققان حوزوی به بررسی انتقادی مبنای شهید صدر در «قاعده اطلاق» پرداخته و شتابان «ناتمامی استدلال در ناحیه متعلق و محمول» را نتیجه گرفته است. بی‌شک ابتنای سنت سدید فقاهت بر حرّیت و بررسی انتقادی دیدگاه‌ها از مهم‌ترین ارکان حیات و پویایی فقه در تاریخ این دانش بوده است، اما خوانش شتابزدهٔ …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اعتبارسنجی روایات در روش‌‏های سنتی مسلمان معطوف به کشف اجزای درونی متن است و آن را با نگاهی بیرونی به اصالت و اعتبار تاریخی روایات نسنجیده و و میزان صحت و سقم متن را از روی تحوّلات و تطوّرات تاریخی و آمیزش با فرهنگ‏‌های وارداتی نمی‏‌کاود و علل پیدایش متن‌‏های متناقض، متضادّ و مخالف، و بستر وقوع …

اختصاصی شبکه اجتهاد: از منظر شریعت مطهر، که سعادت دنیوی و اُخروی بشر را در گرو حرکت در مدار بندگی می‌داند، همواره هر پدیده نوظهوری که با جوهره‌ی خلقت و مصالح نوع انسانی در تعارض باشد، مورد تأمل و بررسی دقیق قرار گرفته است. در عصر حاضر، پیشرفت‌های شگرف در حوزه علم ژنتیک و فنّاوری‌های تولید مثل، مسائلی را در …

شبکه اجتهاد: در سپهر اندیشه فقهی، نام مرحوم محقق اردبیلی با درخشش عقل قرین است. با تأمل در آثار گرانسنگ او، مشاهده می‌کنیم که در موارد بسیار، عقل و نقل را هم‌دوش و هم‌جوار و هم‌عنان و هم‌زبان، به عنوان دو بال پرواز در آسمان استدلال به کار می‌گیرد. این هم‌نشینی مبارک، نشان از آن دارد که ذهن وقّاد و …

شبکه اجتهاد: اخیراَ متنی سودمند در تأکید بر ضرورت توجه فقه به شئون حکومتی و اجتماعی خود، در انجمن بین‌المللی دانش اجتماعی مسلمین به قلم محقق ارجمند جناب آقای بوذری‌نژاد، منتشر شده است (اینجا بخوانید). بااین‌حال، نکته‌ای در آن به چشم می‌خورد که به باور نگارنده، بلیه عام ما شده است. ایشان در ضمن نوشتار خود، فقه امام راحل را ذیل …

شبکه اجتهاد: در مواجهه با پدیده‌ی دوقطبی‌سازی رسانه‌ای پیرامون قانون حجاب، آنچه در واقع رخ می‌دهد نه یک اختلاف صرفاً اجتماعی، بلکه یک جنگ شناختی سازمان‌یافته علیه بنیان فقه تقنینی و مشروعیت دینی در عرصه‌ی عمومی است. این جریان با بهره‌گیری از روش‌های روانی و تبلیغاتی، می‌کوشد قانون الهی را به مثابه «امر تحمیلی حکومتی» تصویر کند و میان مردم …

 شبکه اجتهاد: در قلمرو پهناور فقه پویا، آنجا که اصالت نص با بداعت عصر پیوند می‌خورد، مفاهیمی سر بر می‌آورند که نه به تفسیرِ واقعیت بسنده می‌کنند، که در سودای ساختنِ آن‌اند. این نوشتار، نه بازخوانیِ مفهوم «تکییف فقهی» در چهره‌ی مأنوس آن، بلکه کوششی است برای گشودنِ آن به افقی فراخ‌تر و میدانی بارورتر. در این پژوهش، در کنار …

شبکه اجتهاد: یکی از پرسش‌های اساسی در نظام اجتهاد اسلامی این است که آیا فقه نیاز به بازنگری در روش‌های استنباط دارد یا همچنان می‌توان با همان اصول سنتی، مسائل نوپدید را حل کرد؟ در طول تاریخ فقه، دو دیدگاه اصلی در این زمینه وجود داشته است: دیدگاهی که اجتهاد را فرآیندی بسته و ایستا می‌داند و دیدگاهی که آن …

اختصاصی شبکه اجتهاد: ورود جهان و جهانیان با هر دین و مسلکی به عصر مدرنیته از سده شانزدهم میلادی[۱] علاوه بر ایجاد تحولات گسترده در جنبه‌های مختلف زندگی بشر، بستر فعالیت زنان در عرصه‌های گوناگون (چه مثبت و چه منفی) را نیز فراهم کرد. این تحولات به‌گونه‌ای پیش رفت که هم زنان خواستار عهده‌دار شدن نقش‌های نوین در جامعه شدند …

شبکه اجتهاد: در رویارویی با استعمار نوین، دشمنان با ترویج این اندیشه که «فقه اسلامی در مواجهه با مسائل نوپدید از جمله حکمرانی امنیت ناکارآمد است»، به نفوذ در حکمت عملی جوامع اسلامی می‌پردازند. این نفوذ، با القای تضاد ذاتی بین فقه و مفاهیمی مانند حکمرانی امنیت – که خاستگاهی غربی و مبتنی بر فلسفه سیاسی لیبرال دموکراسی دارد – …

اختصاصی شبکه اجتهاد: علامه میرزا محمدحسین نائینی(۱۲۵۵-۱۳۵۹)، از برجسته‌ترین فقهای‌شیعه در عصرمشروطه، نقش بی‌بدیلی در ایده‌پردازی «مردم‌سالاری دینی» ایفا کرد. او را می‌توان نخستین نظریه‌پرداز نظام‌مند فقه‌سیاسی شیعه در برابر استبداد و استعمار دانست، که با نگارش کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله»(۱۳۲۷ق)، پایه‌های یک حکومت مشروع، مشروط به شریعت و مبتنی بر مشارکت مردم را بنا نهاد. توصیفات رهبر …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از پرسش‌های مهم و جدید در روزگار پسامدرن و در بستر گفتمان فمینیسم، این است که آیا نگرش اسلام به عقد نکاح قابل دفاع است؟ آیا نکاح در منطق اسلام، صرفاً ارتباط جنسی یا حتی نوعی بردگی جنسی است که در قالبی مؤدبانه به‌صورت «خرید و فروش جنسی» جلوه کرده است، یا آن‌که معنایی ژرف‌تر و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: نهاد مهریه، که در فلسفه‌ی حقوقی اسلام به عنوان «نِحْلَه» و نمادی از احترام و تأمین نسبی امنیت اقتصادی زن طرّاحی شده، در بستر تحولات اقتصادی و فرهنگی مدرن به «اهرم فشار» و «بدهی غیرقابل پرداخت» بدل گشته است. این نوشتار با نقد رویکرد غالب «فقه خرد معاملات» -که مهریه را صرفاً یک «دِین خصوصی عندالمطالبه» می‌بیند-، …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از ارکان اصلی هر نظام سیاسی مستقل، صیانت از حاکمیت ملی و استقلال در فرآیند قانون‌گذاری است؛ زیرا قانون‌گذاری نه تنها ابزار تنظیم مناسبات اجتماعی و سیاسی، بلکه تجلی اراده ملی و نماد استقلال حاکمیت در برابر نیروهای بیرونی است. هرگاه اراده ملت در تدوین و تصویب قوانین جای خود را به نفوذ و فشار قدرت‌های …

اختصاصی شبکه اجتهاد: بحث مدل‌سازی روابط زن و مرد در جامعه اسلامی، یکی از مباحث مهم فقهی و اجتماعی است. این مسئله در فقه امامیه دارای جایگاه ویژه‌ای است، چرا که فقه سه مأموریت ذاتی دارد: حکم‌شناسی، موضوع‌شناسی و مدل‌شناسی یا نظام‌سازی. مدل‌شناسی به معنای ارائه الگوها و سبک‌های زندگی اسلامی است که فراتر از حکم و موضوع فقهی هستند …

شبکه اجتهاد: استاد اعرافی و استاد رشاد از یکجا شروع می‌کنند: ضرورت تبویب نو و لحاظ خطر نگاه جزیره‌ای. با این همه نسبت درختواره دانشی حوزه با دلمشغولی دوم مشخص نیست؛ ما با فهرست بلندبالایی از حوزه‌های دانشی مواجهیم که در عرض هم‌اند. در طرح استاد رشاد اما در لایه سوم، چرخشی ناظر به اجرا و هر آنچه در اجرا …

اختصاصی شبکه اجتهاد: مهریه، مالی است که زوج هنگام ازدواج به نشانه‌ی صداقت در علاقه به زوجه می‌دهد یا متعهد به پرداخت آن می‌گردد. زن پس از عقد ازدواج، مالک نصف مهریه و پس از نخستین مقاربت، مالک نیم دیگر می‌شود و همچنان در ذمّه‌ی زوج است تا یا به زوجه بپردازد یا توسط او ابراء شود. اگر زوجه ابراء …

اختصاصی شبکه اجتهاد: آموزش فقه در مدارس علمیه، عمدتاً بر پایه فقه فردی استوار بوده است؛ رویکردی که با وجود پیشینه غنی و ارزشمند خود، امروزه پاسخ‌گوی نیازهای نوپدید جوامع اسلامی نیست. ازاین‌رو، ضرورت حرکت به سوی «فقه نظامات اجتماعی» به‌عنوان رویکردی نو در دانش فقه، بیش از پیش احساس می‌شود. رهبر انقلاب در پیام خود به همایش یکصدمین سال …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در سال‌های اخیر، با گسترش مسائل پیچیده اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، فقه با چالش‌هایی نوین مواجه شده است. انتشار پوستر «دروس خارج فقه تخصصی مسأله‌محور» در شبکه‌های اجتماعی، نشانه‌ای از تلاش برای پاسخگویی به این نیازهاست. این تحول، پرسش‌هایی جدی را مطرح می‌کند: آیا چنین رویکردی به غنای فقه مصطلح می‌افزاید یا روش‌ها و ساختارهای آن را با …

اختصاصی شبکه اجتهاد: ابتکارات علمی در تمام رشته‌ها و شاخه‌های علوم، موجب توسعه مسائل و مباحث و در نتیجه رسیدن به پاسخ صحیح و راهگشا در علوم می‌شود. منظور از  ابتکارات علمی گاهی در محتوای علوم می‌باشد و گاهی ابتکار سازمانی در جهت بخشیدن تلاش‌های مجامع علمی برای رسیدن به افق‌های جدید، تولید علم و ارائه نظریات متقن و جدید …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در دنیای امروز، با پیشرفت فناوری، مفهوم «جهاد» به طور قابل توجهی دستخوش تغییر و تحول عمیق شده است. از آنجا که جهاد به‌عنوان یک اصل اساسی در دین اسلام، همواره با مفاهیم مقاومت، دفاع و ترویج حق مرتبط است، بازبینی این مفهوم در عصر مدرن و به ویژه با توجه به فضای مجازی، ضروری به نظر …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فقه الاجتماع، به‌عنوان شاخه‌ای نوین از دانش فقه، تنها یک بحث انتزاعی یا نظری در قلمرو اجتهاد نیست، بلکه افقی تازه برای بازسازی نظام آموزشی و پژوهشی حوزه‌های علمیه و نیز پیوند مؤثر آنها با دانشگاه‌ها می‌گشاید. این حوزه، با تغییر موضوع از افعال فردی به پدیده‌ها و روابط اجتماعی، ظرفیت آن را دارد که اجتهاد را …

اختصاصی شبکه اجتهاد: همانطور که نظریه ولایت مطلقه فقیه را نمی‌توان با اکتفا به نصوص و متون اسلامی اثبات نمود و نیازمند دلیل عقلی و نگرش مقاصدی به شریعت است، نظریه پولطلا را نیز نمی‌توان با اکتفای به نصوص و ادله لفظی اثبات نمود و باید، درک عقلی و مقاصدی را در مسیر استنباط دخالت داد. مرحوم صاحب جواهر (رض) می‌گوید: …

شبکه اجتهاد: فقه، در عین صلابت و قوام درونی، همواره در مواجهه با تحولات اجتماعی، نیازمند بسط مفهومی و روش‌شناختی بوده است. نگاه به فقه به‌عنوان دستگاهی بسته و ایستا، نه‌تنها در تعارض با واقعیت پویای آن است، بلکه مانعی در مسیر انطباق اصول فقهی با شرایط متغیر اجتماعی به شمار می‌رود. آنچه امام خمینی (ره) در مکتب فقهی خود …

شبکه اجتهاد: فقه‌های مضاف در تنگنای بی‌ساختاری گرفتار آمده‌اند؛ نه منطقی استوار برای گسترش دارند و نه معیاری روشن برای افزوده شدن. هرچه بر آن نام «فقه» افزوده می‌شود، در جایگاه خویش ناپیداست؛ نه معلوم است کجا باید نشیند و نه دانسته است چه نسبتی با دیگر اقسام دارد. و در مواردی، بر دامان «فقه»، عنوانی نو افزوده می‌شود؛ که …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در سال‌های اخیر، هم‌زمان با آغاز ماه ربیع‌الاول، در برخی محافل مذهبی سخن از برپایی موسمی با عنوان «دهه محسنیه» به میان می‌آید. مروّجان این عنوان، بر ضرورت برگزاری مجالس ذکر مصیبت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها پس از رحلت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله، به‌ویژه یادآوری شهادت فرزندشان حضرت محسن بن علی علیه‌السلام ــ که در جریان هجوم طرفداران سقیفه …