شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
رییس حوزه علمیه کشور در اولین اجلاسیه «منشور روحانیت» گفت: مبادا ما با روشنفکری‌ها‌ی سطحی و غلط، منهج قدیم و شیوه استوار اصولی و فقهی را مورد بی مهری قرار دهیم؛ امام راحل تأکید دارند که فقه موجود برای سعادت بشر لازم است؛ اما در عین حال کافی نیست و ایشان بر این مسئله صراحت دارند.
به گزارش شبکه اجتهاد، اولین اجلاسیه منشور روحانیت با حضور آیات یزدی، اعرافی، کعبی، فقیهی، مسئولان حوزوی، اساتید خارج، سطح عالی و طلاب و فضلای حوزه علمیه در سالن همایش مدرسه عالی دارالشفای قم برگزار شد.
آیت‌الله علیرضا اعرافی در اجلاسیه «منشور روحانیت»، در ابتدای سخنان خود از مسئولان مؤسسه لوح و قلم بابت گردآوری منشور ۱۵ جلدی مطالبات و دیدگاههای حوزوی مقام معظم رهبری، ابراز داشت: حوزه علمیه قم قبل از ۵۰ سالگی، الهام بخش یک اندیشه نو و تئوری جدید در باب حکومت، جامعه و تمدن و پدید آوردنده انقلاب بزرگ اسلامی ایران بوده و این امر کوچکی نیست؛ گرچه تئوری، اندیشه و منظومه فکری انقلاب اسلامی، ریشه در تاریخ دیرپای حوزههای علمیه دارد؛ اما جزء اخیر علت تولید کننده این اندیشه و فکر، قم و این حوزه فاخر و بزرگ با محوریت مرجعیت بوده است.
مدیر حوزههای علمیه خاطرنشان ساخت: در شکل گیری تئوری حکومت و پیدایش نهضت و تبدیل آن به انقلاب شکوهمند اسلامی، هم قشرهای گوناگون جامعه و هم دانشجویان و دانشگاهیان سهم‌ها‌ی وافر داشتند؛ اما پیشرانی و پیشگامی حوزه با زعامت امام راحل، یک شاخص و پدیده مهم و جدیدی بوده است.
عضو شورای عالی حوزههای علمیه تصریح کرد: امام راحل پیرامون مسائل روحانیت، مطالب گوناگونی دارند؛ اما در سال آخر عمر شریف خود در چند منشور، سخنان آخرین، بدیل و مهمی پیرامون تمام اندیشه انقلاب اسلامی طرح نموده و طبعا در این منظومه فکری که یک مجموعه اندیشههای منسجم و دارای روح یگانه است، حلقه مهم حوزه و روحانیت وجود دارد.
امام جمعه قم بیان داشت: منشوری که ما امروز برای بازگشت و بازخوانی و بهره‌گیری از آن در شرایط امروز حوزه، روحانیت و انقلاب گردهم آمده ایم، دارای ویژگی‌ها‌یی است که از جمله آن، این است که این منشور بر محور حوزه و روحانیت شکل گرفته و آغاز و انجام آن با قلم زیبا، روان و جذاب در محور حوزه و روحانیت می‌چرخد؛ همچنین در این منشور با درد و دل‌ها‌ی روشن و صریح امام مواجه هستیم.
اعرافی اظهار داشت: در سه ماه اخیر، مرکز مطالعات راهبردی حوزههای علمیه راه اندازی شده و یکی از مباحثی که در این مرکز مورد مطالعه و بررسی قرار خواهد گرفت، همین منشور روحانیت امام خمینی(ره) خواهد بود.
ویژگی‌ها‌ی حوزه و روحانیت تراز انقلاب اسلامی
وی با اشاره به ویژگی‌ها‌ی حوزه و روحانیت تراز انقلاب اسلامی، ابراز داشت: نگاه امام به حوزه، حوزه جامع است؛ حوزه‌ای که تک بعدی و در ساحتی از ساحت‌ها‌ی علمی و معرفتی محدود و محصور بشود، حوزه‌ای نیست که امام راحل آن را حوزه و روحانیت تراز به شمار بیاورد؛ حوزه تراز انقلاب اسلامی حوزه‌ای است که به ابعاد گوناگون زندگی بشر توجه دارد.
مدیر حوزههای علمیه خاطرنشان ساخت: امام راحل، حوزه و روحانیت را به عنوان حاشیه در کنار زندگی بشر تصور نمی‌کند؛ بلکه آن را متن ساز و صاحب نقش در قلمروهای گوناگون زندگی بشریت به شمار می‌آورد.
عضو شورای عالی حوزههای علمیه تصریح کرد: امام خمینی(ره) بر بنیه عقلی و معرفتی حوزه تأکید دارد و این مباحث از مشترکات امام راحل و مقام معظم رهبری است و در جلسات گوناگون با رهبر انقلاب نیز ایشان بر این مطلب تأکید داشته اند.
امام جمعه قم بیان داشت: اجتهاد در فقاهت از منظر امام راحل در این منشور تبیین شده و وقتی به آن مراجعه می‌کنیم، مشاهده خواهیم کرد که ایشان بر اهمیت روش سنتی و فقه جواهری تأکید دارند.
با روشنفکری‌ها‌ی سطحی شیوه استوار اصولی و فقهی را مورد بی‌مهری قرار ندهیم
اعرافی اظهار داشت: مبادا ما با روشنفکری‌ها‌ی سطحی و غلط، منهج قدیم و شیوه استوار اصولی و فقهی را مورد بی مهری قرار دهیم؛ امام راحل تأکید دارند که فقه موجود برای سعادت بشر لازم است؛ اما در عین حال کافی نیست و ایشان بر این مسئله صراحت دارند.
استاد حوزه علمیه قم خاطرنشان ساخت: ما باید مرزهای فقهی را توسعه داده و بر نیازهای جدید بشریت در متن فقه، فکری کنیم؛ این موضوع، مسئله‌ای است که برخی از گروه‌ها را دچار انحراف کرده است.
عضو شورای عالی حوزههای علمیه تصریح کرد: امام خمینی(ره) فقه را جامع، تمدنی و پاسخگوی تمام شئون زندگی می‌دانند؛ البته اگر کار تکمیلی در آن انجام دهیم؛ همچنین امام راحل فقه را اجتماعی و سیاسی دانسته و شئون زندگی را قابل استخراج از آن می‌دانند.
امام جمعه قم بیان داشت: امام راحل حوزه‌ای را در تراز انقلاب می‌دانند که مبارز، سیاسی و مجاهد و آماده تحمل رنج‌ها بوده و تاریخ حوزه را آمیخته با این مسائل عنوان کرده است.
اعرافی اظهار داشت: امام خمینی(ره) حوزه مستقل از قدرت‌ها و استکبار و جریانات ستم پیشه و حوزه‌ای که تسلیم زر و زور و تزویر نمی‌شود را حوزه تراز انقلاب دانسته و آن را بر پایه مرجعیت عنوان نموده است.
وی ابراز داشت: مردمی بودن حوزه، زهد و قناعت، تواضع و فروتنی، منت ناپذیری، ذلت ناپذیری، شجاعت، صبوری، روح حماسی و … مجموعه از عناصری است که امام راحل برای حوزه تراز انقلاب تأکید داشته اند.
ضرورت شناخت تهدیدهای حوزه
مدیر حوزههای علمیه در بخش دیگر از سخنان خود بر شناخت تهدیدهای حوزه تأکید کرد و خاطرنشان ساخت: بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهجر، مقدس نمایی، دوری از سیاست، سکولاریسم پنهان، نفوذ، سادگی، غفلت، اختلافات درونی جریانات انقلابی و … در حوزه را از آسیبهای حوزه و روحانیت عنوان کرده اند.
عضو شورای عالی حوزههای علمیه تصریح کرد: تلاش نهادهای حوزوی و مدیریت حوزههای علمیه آن است که به تمام این نکات اهتمام ورزیده و در قالب منشور و نظامات جامع به آن بپردازد.
انتقاد از عدم اهتمام بزرگان حوزه به مسئله ولایت‌فقیه
آیت‌الله محمد یزدی، رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اظهار داشت: معنای کلمه «اولین» اجلاسیه منشور روحانیت آن است که باید این جلسات تکرار شده و توضیح و تفصیل بیشتری در ادامه برای طلاب و روحانیون داشته باشیم.
وی با اشاره به وظایف روحانیت، ابراز داشت: استمرار امامت که همان حفظ نبوت است، از وظایف روحانیت است و باید در این راستا به فعالیت بپردازیم.
رئیس شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم خاطرنشان ساخت: حفظ دین خدا، انسان سازی، رفع بدعت‌ها و مقابله با دخالت‌ها‌ی برخی از افراد در دین و … اساس برنامههای امامان معصوم(ع) بوده و روحانیت نیز باید در این مسیر قدم بردارد.
یزدی با اشاره به برخی از سخنانی که امروز در جامعه زده می‌شود، تصریح کرد: امروز برخی می‌گویند، حجاب را روحانیت از نزد خود درآورده و در دنیای امروز دیگر حجاب معنایی ندارد؛ روحانیت باید همانند ائمه جلوی این سخنان ایستاده و بگوید که حجاب از اسلام است؛ هر چند برخی خوششان بیاید، یا نیاید.
وی بیان داشت: در زمان انقلاب نیز روحانیت با بسیاری از مباحث مقابله کرده و برای این انقلاب از آبروی خود مایه گذاشته است؛ بنده به خاطر صحبت علیه شاه و برخی از سیاست‌ها‌ی او، مستقیم به زندان رفته و مشکلاتی را تحمل کردم.
رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم اظهار داشت: محتوای منشور روحانیت امام راحل را همه شنیده‌ایم؛ سوال ما این است که امروز وضع حوزههای ما چگونه است؟ اساتید ما به غیر از تدریس چه کارهایی انجام می‌دهند؟ این جلسات و اجلاسیه‌ها برای آن است که بگوییم تاکنون چه کار کرده و چه کار باید انجام دهیم.
یزدی با بیان این مطلب که برخی به دنبال اشکال بوده و با اشاره به گستاخی یکی از نویسندگان درباره علمای صدر اسلام، ابراز داشت: شمای نویسنده چطور جرأت کردی که بگویی علمای صدر اسلام گیج بوده اند؛ شما گیج هستی که نمی‌فهمی اسرائیل با عربستان سعودی قرارداد بسته و ائتلاف دارد تا جمهوری اسلامی ایران را ساقط کند.
وی یادآور شد: روزگاری بر این انقلاب گذشت که در همین حوزه علمیه قم آن قدر دشمن علیه اسلام تبلیغ کرد که باور می‌کردیم بهترین آخوند کسی است که آرام به مسجد برود و برگردد و یک استخاره بگیرد ولی امام فریاد زد که این طور نیست و روحانیت باید مسائل را بفهمد و فرصت را غنیمت بشمارد.
رییس جامعه مدرسین خاطرنشان کرد: حتی وقتی که حادثه فیضیه را رقم زدند امام راحل فرمودند تازه این اول کار است و وقتی هم که ایشان را تبعید کردند فرمودند اگر قرار باشد از این فرودگاه به فرودگاه بروم باز هم حرف خودم را می زنم و این کار را هم کرد.
آیا همه بزرگان با حوزه و تحول در آن موافق هستند؟
وی با تأکید بر این که روزی در همین قم امام راحل نسبت به تحجر هشدار دادند، خاطرنشان کرد: امروز وضع حوزه چطور است؟ چندین مرجع داریم که چندهزار طلبه را تربیت می کنند چگونه حوزه را اداره می کنند؟ چگونه با برنامههای مدیریت حوزه برخورد می‌کنند؟ آیا همه بزرگان با حوزه و تحول در آن موافق هستند.
یزدی ابراز داشت: بعد از مراجع چند صد استاد در حوزه غیر از تدریس در حوزه چه می‌کنند؟ این روحیه پاک و مقدس طلبه غیر از متن آخوند در کفایه و متن شیخ انصاری در مکاسب و رسائل چه چیزی به طلبه داده‌اید؟
وی تصریح کرد: امام راحل در ابتدای انقلاب در مقابل کسانی که می‌خواستند جلوی اجرای حدود و قصاص و دیات را بگیرند، فرمودند انقلاب برای اجرای احکام است و اگر الان اجرا نشود چه زمانی اجرا شود، امروز نیز این تفکر وجود دارد که صلاح نیست برخی مسائل اسلامی مطرح شود و برخی واقعا نمی‌فهمند که امروز عربستان و اسرائیل و آمریکا می‌خواهند نظام جمهوری اسلامی را ساقط کنند.
رییس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان این که رهبر معظم انقلاب بارها به مسأله زمان شناسی اشاره کرده‌اند، گفت: طلبه‌ای که یک سال درس یک مرجع می‌رود ولی آن مرجع در طول سال حتی یک کلمه از نظام و ولایت فقیه و حکومت اسلامی نمی‌گوید، چه می‌داند این کتابی که امروز رونمایی شده چه می‌گوید، بنابراین حداقل باید این چنین اجلاسیه‌هایی مرتب برگزار شود.
وی بیان داشت: ما مقام مرجعیت را مقدس می‌شماریم و احترام هم می‌گذاریم و رهبر بزرگ جامعه اسلامی یعنی رهبر معظم انقلاب هم بر احترام به مرجعیت تأکید دارند، ولی برخی نسبت به شرایط روز شاید آگاهی نداشته باشند و به همین جهت این چنین کتاب‌هایی را در اختیار آنها بگذارید.
آیت‌الله یزدی در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد: به همین جهت اگر در رأس یک نظام مرجع قرار بگیرد حرف او گیرایی بیشتری خواهد داشت؛ این را هم بگوییم بنده با جرأت اعلام می‌کنم و دین خود را به دنیای دیگران نمی‌فروشم ولی بنده حقیقتا مرجعیت رهبر معظم انقلاب را به عینه در جلسات مختلف علمی دیده‌ام و بزرگان زیادی نیز این مسأله را تأیید کرده‌اند.
عضو فقهای شورای نگهبان در پایان با اشاره به این که امروز در شرایطی هستیم که ولایت فقیه به کرسی حکومت نشسته است، خاطرنشان کرد: برخی امروز هنوز عمق این سیستم را درک نکرده‌اند و بسیاری از موفقیت‌های ما در سایه همین مسأله به دست آمده است و باید خدا را بر این نعمت شکرگزار باشیم و برای حفظ آن تلاش کنیم.
نمی‌توانیم با فقه احکام رفتاری به هدایت جامعه بپردازیم
حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه از دیگر سخنرانان این اجلاسیه، اظهار داشت: «مطالب ایجابی حوزههای علمیه و نقش مهم روحانیت»، «آسیبهای عصر کنونی روحانیت» و «راه کارهای مشکلات موجود» از سرفصل‌ها‌ی اساسی منشور روحانیت امام خمینی(ره) است.
وی ابراز داشت: منشور روحانیت امام خمینی(ره) همان حوزه انقلابی است که مقام معظم رهبری بیان کرده است؛ اگر به سخنان رهبر انقلاب درباره حوزه انقلابی توجه کنیم، متوجه خواهیم شد که منشور روحانیت امام راحل نیز بر همین مسائل بنا شده است.
این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان ساخت: اگر بخواهیم روش شناسی اجتهاد نظام ساز داشته باشیم، باید روحیه استکبارستیزی در ما وجود داشته باشد و این ویژگی مذکور از مسائل مهم در منشور روحانیت امام راحل و سخنان رهبر معظم انقلاب درباره حوزه انقلابی است.
خسروپناه تصریح کرد: امام راحل در این منشور دو جمله دارد که ممکن است برخی تصور کنند که تناقض دارند؛ امام در این دو جمله گفته اند: «اینجانب معتقد به فقه سنتی و فقه جواهری بوده و تخلف از آن را صحیح نمی‌دانم» و «اجتهاد مصطلح برای اداره جامعه کافی نیست»؛ حال این دو جمله چگونه با یکدیگر جمع می‌شوند؟ که باید گفت: حضرت امام همان مبانی اجتهاد در تشیع را قبول دارند؛ به همین دلیل تأکید بر اجتهاد جواهری دارند؛ اما اجتهاد جواهری با آن مبانی و اصول، به احکام رفتاری پرداخته؛ اما علاوه بر احکام رفتاری، ما به فقه احکام راهبردی و فقه احکام موضوعات مستحدثه و فقه احکام ساختاری نیز نیازمندیم و باید با همان اجتهاد جواهری این کارها را انجام دهیم.
رهبر انقلاب، مؤسس و مروج فقه احکام راهبردی
وی بیان داشت: در زمان موجود، مؤسس و مروج فقه احکام راهبردی، مقام معظم رهبری است و ما در کلام و مباحث ایشان، به این مسئله می‌رسیم.
این استاد حوزه و دانشگاه اظهار داشت: ما نمی‌توانیم با فقه احکام رفتاری به هدایت جامعه بپردازیم؛ ولو اینکه توسط مجتهدین باشد؛ لذا امام راحل با همین فقه جواهری، مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای نگهبان راه اندازی می‌کند.
خسروپناه در پایان ابراز داشت: حوزه انقلابی باید در کنار فقه احکام رفتاری به فقه احکام موضوعات مستحدثه و فقه احکام راهبردی و ساختاری بپردازد تا بتواند موفق باشد.
لزوم بازگشت مجدد به منشور روحانیت
حجت‌الاسلام والمسلمین احمد رجائی امروز در اولین اجلاسیه منشور روحانیت بیان کرد: بعد از گذشت سه دهه لازم است بازگشت مجددی به منشور روحانیت داشته و این مبحث را نه تنها در یک اجلاس، بلکه به صورت مستمر مورد بحث و بررسی قرار دهیم؛ به همین دلیل، این اجلاس را آغازی برای این موضوع قرار داده ایم.
وی ابراز داشت: منشور روحانیت مرتبط با نهاد خاصی نیست؛ بلکه تمام نهادها و مراکز حوزوی باید از آن استفاده کرده و در صدر موضوعات آنان قرار بگیرد.
دبیر شورای عالی نهادهای حوزوی خاطرنشان ساخت: ان شاءالله این اجلاس، نخستین قدم بوده و برنامههای دیگری را نیز برای این منشور در سال جاری و سال‌ها‌ی آینده خواهیم داشت.
مسئول دفتر برنامه ریزی و نظارت راهبردی حوزههای علمیه تصریح کرد: در این منشور مطالب گسترده و عمیقی وجود دارد که لازم است مورد نظر و دقت حوزویان و مسئولان آن قرار گیرد.
رجائی بیان داشت: پیگیری مطالبات حضرت امام، مقام معظم رهبری و مراجع عظام تقلید از برنامههای شورای عالی نهادهای حوزوی است و اعضای اصلی آن: مرکز مدیریت حوزه علمیه، دفتر تبلیغات اسلامی، مرکز مدیریت خواهران، مرکز خدمات حوزههای علمیه، جامعه الزهرا، حوزه علمیه اصفهان، حوزه علمیه مشهد، اعضای اصلی این نهاد بوده و سایر مراکز مرتبط نیز به تناسب در مباحث و شورای هماهنگی شرکت خواهند کرد.
آسیبهای جدی حوزه از منظر امام(ره)/ حوزه باید نبض جامعه را در اختیار داشته باشد
حجت‌الاسلام والمسلمین حسین بنیادی امروز دیگر سخنران اجلاسیه، اظهار کرد: منشور روحانیت، وصیت امام خمینی(ره) به تمام روحانیت است که در آن موضوعات گوناگونی از جمله نگاه آسیب شناسانه حضرت امام نسبت به روحانیت و حوزههای علمیه وجود دارد.
وی ابراز داشت: خطر تقدس مآبی، جدایی دین از سیاست، تلقی‌ها‌ی نادرست فرهنگی به ذهن حوزویان، اختلاف میان حوزویان، غفلت از دشمن و دشمنی‌ها‌ی آنان، عدم تعمیق و توسعه فقه با توجه به الزامات و نظامات فقه پویا در قالب اجتهاد جوهری و با در نظر گرفتن دو عنصر زمان و مکان، عدم تخلق به اخلاق و سیره سلف صالح، عدم صدور انقلاب و عدم صدور فرهنگ اسلام ناب محمدی و … از آسیبهای جدی حوزه از منظر امام راحل است.
نائب رئیس مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، خاطرنشان ساخت: امام راحل بر توجه به فقه عملی تأکید دارند؛ چراکه حوزه باید به مسائل گوناگون، اشراف کامل داشته و به مباحث موجود پاسخ دهد.
بنیادی تصریح کرد: امام راحل در پایان این منشور تأکید دارند که حوزه باید نبض جامعه را در اختیار داشته باشد و به نظر بنده، بسیاری از این مباحث به علوم انسانی اسلامی مرتبط است و اگر حوزه در این مسئله ورود پیدا نکند، موفقیت مناسبی نخواهیم داشت.
وی با بیان این مطلب که حوزه باید پایه‌ها‌ی فکری جامعه را زنده کند، بیان داشت: تمام این منشور در کلید واژه اساسی «انقلابی ماندن حوزههای علمیه» خلاصه می‌شود که مقام معظم رهبری نیز بر آن تأکید ویژه دارند.
نگاهی به موسوعه ۱۵ جلدی «حوزه و روحانیت»
حجت‌الاسلام علی خراسانی امروز در اولین اجلاسیه منشور روحانیت، اظهار داشت: اندیشه‌ها و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب، شرح و تفصیل زیبا و اقناعی اندیشههای امام راحل است؛ لذا شأن رهنمودهای رهبر انقلاب، شأنی والاتر از نظرات کارشناسی خواهد بود.
وی با اشاره به موسوعه ۱۵ جلدی مطالبات و رهنمودهای حوزوی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، ابراز داشت: این اثر در این چاپ نخست، با ملاحظه مسائل مربوط به بازار نشر، احتیاطا در شمارگان محدود منتشر شده؛ لذا در بازار رسمی کتاب توزیع نمی‌شود؛ بلکه از آنجا که مخاطب این کتاب مرجع هم تصمیم گیران و تصمیم سازان حوزوی هستند، این شمارگان محدود در اختیار معاونت پژوهش حوزههای علمیه قرار گرفته تا در کتابخانه‌ها‌ی حوزوی توزیع شوند.
مدیر مؤسسه لوح و قلم خاطرنشان ساخت: اگر این دیدگاه‌ها و مطالبات، کامل و جامع دیده شده و خوب تبیین شود، تحقق آنها هم تسهیل خواهد شد؛ چراکه به تصریح رهبر معظم انقلاب «اینها حرف یک شخص نیست؛ بلکه حرف یک نسل دلسوز و دغدغه‌مند است» و «مراجع معظم و ارکان حوزه غالبا با این حرف‌ها موافقند».
خراسانی تصریح کرد: بر این اساس در طول ده سال تلاش جهادی حوزوی، تمام بیانات معظم‌له اعم از منتشر شده‌ها و منتشر نشده‌ها تدوین و موضوع بندی شده و بر اساس جلب همکاری و اعتماد مؤسسه انقلاب اسلامی وابسته به دفتر نشر آثار مقام معظم رهبری در اختیار علاقه مندان قرار می‌گیرد.
وی بیان داشت: ارائه حداکثری دیدگاه‌ها و رهنمودها و اجتناب از تحمیل ساختار بر متن، از ویژگی‌ها‌ی این موسوعه ۱۵ جلدی است و ان‌شاءالله این اثر فاخر به عنوان گامی نخستین، سرآغاز قدم‌ها‌ی استوار بعدی در تبیین و ترویج این اندیشه راقی و پایه‌ای مستحکم و متقن برای تولید اسناد راهبردی و طرح‌ها و برنامههای عملیاتی باشد.
رونمایی از موسوعه ۱۵ جلدی دیدگاه‌ها و مطالبات حوزوی مقام معظم رهبری
در حاشیه اولین اجلاسیه منشور روحانیت که در سالن همایش مدرسه عالی دارالشفا قم برگزار شد، از موسوعه ۱۵ جلدی دیدگاه‌ها و مطالبات حوزوی مقام معظم رهبری رونمایی شد.
در مراسم رونمایی، آیت‌الله یزدی، رییس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، آیت‌الله اعرافی، مدیر حوزههای علمیه، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد واعظی رییس دفتر تبلیغات اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت پور، مدیر حوزه علمیه خواهران، و … حضور داشتند.
گفتنی است، این موسوعه از سوی محققان و پژوهشگران مؤسسه لوح و قلم طی مدت ۱۰ سال گردآوری شده است.
