شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
کتاب «واکاوی سینمای دینی و نظام مسائل فقه هنر هفتم» و کتاب «نظام مسائل فقه، هنر و رسانه» آثار جدید حجت‌الاسلام والمسلمین علی نهاوندی، مدیرگروه فقه هنر و رسانه مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) به زیور طبع آراسته شد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین علی نهاوندی، استاد حوزه علمیه قم، مدیرگروه فقه هنر و رسانه مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) و مدیرکل سابق صدا و سیمای خراسان رضوی دو اثر جدید خود را در حوزه «نظام مسائل فقه هنر و رسانه» منتشر ساخت که به معرفی آن می‌پردازیم.
درآمدی بر کتاب «واکاوی سینمای دینی و نظام مسائل فقه هنر هفتم»
امروزه صنعت سینما و هنر هفتم به عنوان یکی از بنیان‌های مهم فرهنگ‌ساز جامعه، کاربرد شگرفی یافته است. فقه شیعه که به‌حق مدعی پاسخ‌گویی به همۀ نیازهای بشری است، باید در مورد سینما، موضعی شفاف، ژرف‌نگر و واقع‌بینانه داشته باشد. با توجه به گستردگی و توسعه روزافزون صنعت سینما در دنیای امروز که عصر «انفجار اطلاعات» نام گرفته است، سینما جایگاهی بس رفیع و مهم یافته است. به‌سبب گرایش جهانی به هنر سینما و گسترش و نفوذ صنعت آن و از آن‌جا که این صنعت از منظر هنری، رسانه‌ای و تجاری می‌تواند دارای احکام و ضوابط شرعی خاصی باشد، ضرورت طرح این موضوع در فقه تأکید بیشتری می‌یابد. برخورد دستگاه فقهی با پدیدۀ سینما در طول بیش از یکصد سال از زمان ورود آن به ایران، یکنواخت نبوده و تحولات پردامنه‌ای را پشت سر نهاده است. ازاین‌رو بررسی مسائل فقهی سینما از منظری جدید، امری ضروری است، تا بدین وسیله، هم نیازهای جامعه رفع شود و هم احکام اسلامی تعطیل نماند.
سینما از مهم‌‌ترین وسایل ارتباط جمعی در زندگی روزمرۀ افراد، شیوۀ زندگی انسان‌ها، چگونگی برقراری ارتباطات درون گروهی و برون‌گروهی و حتی اندیشۀ هر فرد، برای چگونه زیستن است؛ به طوری که می‌توان گفت بسیاری از اندیشه‌ها، نگرش‌ها و در یک روند کلی، فلسفه زندگی انسان‌ها در جهان معاصر، با فیلم شکل می‌گیرد؛ تغییر می‌کند؛ اصلاح یا تخریب می‌گردد و در کردار و سلوک آنان نیز نمایان می‌شود. ازاین‌رو می‌توان گفت که سینما یکی از جلوه‌های بازتاب‌دهنده فرهنگ و هنر هر جامعه‌ای است.
سینما از زمان پیدایش خود که تاریخ محدودی را در قیاس با دیگر گونه‌های هنری در شاخۀ هنر‌های دراماتیک به خود اختصاص داده است، به سبب تجربۀ متفاوتِ مخاطب از آثار هنری و لبریز بودن آن از تخیل و احساس، به هنری بدل شده است که توانسته بخش مهمی از جریان‌سازی‌های فرهنگی و حرکت‌های انقلابی و سیاسی در یک قرن اخیر را رهبری و نمایندگی کند.
هرچند هنر هفتم و به عبارت جامع‌تر صنعت سینما در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی به‌جای حرکت در مسیر جریان‌سازی فرهنگی، بیشتر در حوزۀ جریان‌های انحرافی حرکت می‌کرد، اما در این مسئله تردیدی نیست که اگر امروز سینمای ایران به‌عنوان یکی از درخشان‌ترین محصولات هنری در جهان شناخته می‌شود و توانسته قله‌های موفقیت را در بسیاری از رویداد‌های جهانی فتح کند و احترام مخاطبان و منتقدان جهانی را برانگیزد، مدیون گفتمان ارزشمند و تبیین مبانی هنر متعهد به عنوان یکی از اصلی‌ترین استوانه‌های گفتمان کلان هنر انقلاب اسلامی است که پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، با رهبری و بنیان‌گذاری حضرت امام خمینی، توانست مسیر به انحراف رفته خود را در خطی درست و اصولی ریل‌گذاری کند تا بتواند در کنار ویژگی سرگرم‌کنندگی، اهداف متعالی هنر متعهد انقلابی و جریان گفتمان انقلاب اسلامی را به واسطه آثار هنرمندان خلاق خود، به گوش و چشم جهانیان برساند.
تلاش اصلی این تحقیق اگر چه شناسایی و کشف نظام مسائل فقهی این صنعت بزرگ فرهنگ‌ساز و هنر هفتم است؛ لکن در ابتدا به واکاوی مختصری از دیدگاه‌های اندیشمندان معاصر و بزرگان حوزه دین از مؤلفه‌های سینمای دینی پرداخته می‌شود.
اثرگذاری و نفوذ گسترده هنر هفتم در ابعاد مختلف بینشی، کنشی و گرایشی در سطح فردی و اجتماعی است که باید فقه در این باره اظهار نظر نموده و ضوابط فقهی آنرا تبیین نماید. لذا شبکه مسائل فقهی سینما، مجموعه مسائل، دغدغه‌ها و نیازهایی است که بشر امروز در زندگی خود در حیطه‌های فقهی و دستوری دین با آنها مواجه است و برای دستیابی به پاسخ آنها تلاش می‌کند.
بر اساس این فرایندها بررسی شبکه مسائل هنر هفتم یا همان صنعت سینما ارائه گردیده است که امید می‌رود مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد. همچنین به جهت اهمیت این صنعت، دیدگاه برخی از اندیشمندان اسلامی معاصر در خصوص این هنر فرهنگ‌ساز، امکان تحقق سینمای دینی و چارچوب‌ها و ضوابط آن در بخش نخست مورد تأکید قرار گرفته است.
درآمدی بر کتاب «نظام مسائل فقه هنر و رسانه»
با توجه به گستردگی و توسعه روزافزون رسانه‌ها و تقویت گفتمان هنری در جهان امروز، نظام مسائل فقه هنر و رسانه، مجموعه مسائل، دغدغه‌ها و نیازهایی است که بشر امروز در زندگی خود در حیطه‌های فقهی و دستوری دین با آنها روبه‌رو‌ست و برای دستیابی به پاسخ آنها می‌کوشد. نظام مسائل فقهی هنر و رسانه در صدد برقراری روابط و تدوین ضوابط شرعی میان مسائل هنری و رسانه‌ای با احکام فقهی شکل می‌گیرد.
نظام مجموعه‌ای از واحدها یا عناصر مرتبط با هم است که به منظور تأمین اهداف از پیش تعیین‌شده، در تعامل با یکدیگر فعالیت می‌کنند. موضوع نظام مسائل ممکن است شامل گفتار‌هایی از فضای واقعی، ذهنی یا رسانه‌ای باشد و مسائل ممکن است در گذشته، حال یا آینده (بالقوه) باشند. برای شناسایی نظام مسائل، متغیرهایی که حالت نامطلوبی داشته یا خواهند داشت، بررسی می‌شوند. در نظام مسائل، مسائلی که باید حل شوند، مشخص می‌شوند، نه راه‌حل‌ها. محدوده نظام مسائل، شامل موضوعات و کارکردهای ضروری و مهم موردانتظار است که در این تحقیق، تنها مسائل و پرسش‌های فقهی در عرصه اثر، مؤلف و مخاطب، مقوله هنر و رسانه با جهت‌گیری اقتصاد، سرمایه‌گذاری، مالکیت و اشتغال در گفتار مؤلف و مخاطب محوریابی شده است.
مهم‌تر از شناسایی مسائل فقهی هنر و رسانه، شناسایی نسبت‌ها و روابط بین آنهاست؛ چراکه در عالم واقع، هریک از متغیرها بر یکدیگر اثرگذار است و موضوع جدیدی را پدید می‌آورد که این مهم هدف تحقیق حاضر نیست.
اهمیت نظام مسائل فقه هنر و رسانه: نگرش سیستمی در نظام‌مند کردن موضوعات فقهی حضور فعال دارد و نظام‌مندی در حقیقت ایجاد یک ساختار منطقی برای تعیین و مشخص کردن جایگاه، اولویت و محل استقرار یک موضوع در میان انواع موضوعات فقهی است که به ارزش‌گذاری و کمیت‌گذاری موضوعات فقهی در سطوح و ابعاد و حوزه‌های متفاوت می‌انجامد. البته منطق و الگوی حاکم بر نظام‌مندی مسائل برآمده از طبقه‌بندی و نسبت کمّی و کیفی مؤلفه‌های فقهی است؛ ازاین‌رو نظام‌مندی مسائل و موضوعات فقه هنر و رسانه موجب شناخت و تشخیص درست و کامل مصادیق و دغدغه‌های فقهی هنر و رسانه می‌شود و افق و چشم‌انداز پژوهش فقهی در حرکت کلان هنر و رسانه را روشن می‌کند؛ همچنین موجب تسهیل در روند پژوهش و اولویت‌بندی فقه هنر و رسانه می‌شود؛ متغیرهای اساسی و مسائل محوری و فرعی شناسایی می‌شود و با تحلیل فقهی دقیق محورها، تشتت در راهبرد و تصمیم‌گیری کلان در ضوابط فقهی و سیاست‌گذاری هنر و رسانه از بین می‌رود و نیز نیاز‌ها، خلأها و کاستی‌های بنیادین فقه هنر و رسانه شناسایی می‌شود.
مراحل شناسایی نظام مسائل فقه هنر و رسانه: در گام نخست، مراحل شناسایی نظام مسائل به شیوه تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی توسط چند تن از افراد گروه با طی فرایندی که در تصویر زیر نمایش داده شده است، زیر نظر مدیر گروه انجام و در سه حوزه اثر، مؤلف و مخاطب تقسیم‌بندی شد. گام دوم و مراحل بعدی تحقیق به منظور کشف پاسخ‌های تخصصی فقهی مسائل مطروحه با کمک محققان آشنا به این حوزه طراحی می‌شود.
مراحل شناسایی نظام مسائل: در اولین مرحله از شناسایی نظام مسائل، داده‌های اولیه درباره مسائل و روابط بین آنها تدوین گردید.
روش‌های شناسایی مسائل و روابط عبارتند از:
۱- گردآوری واژه‌ها، روابط و داده‌های موجود؛
۲- یافتن مصادیق مسائل عام؛
۳- ردیابی روابط؛
۴- تعریف متغیرها.
کارکرد نظام مسائل: کارکردهای نظام مسائل عبارتند از:
۱- تعیین اولویت‌ها: در نظام مسائل، شدت مسائل و روابط بین آنها شناسایی می‌شود، بنابراین موضوعات مهم و فوری آشکار می‌شوند.
۲- یافتن راه‌حل‌ها: در نظام مسائل، مسائلی که تأثیرگذاری بیشتری دارند مشخص شده و رویکرد طراحی راه‌حل‌ها آشکار می‌شود.
۳- ارزیابی طرح‌ها و ایده‌ها: میزان تاثیر طرح‌ها و ایده‌ها در حل مسائل، معیاری برای ارزیابی آنها است. به عبارت دیگر می‌توان از نظام مسائل برای ارزیابی طرح‌ها و ایده‌ها استفاده کرد.
در یک پروژه شناسایی نظام مسائل، ممکن است یک یا چند کارکرد مورد نظر باشد که تمرکز در شناسایی مسائل را مشخص می‌کند؛ به عبارت دیگر اینکه کدام بخش‌های محدوده بیشتر کاویده شوند و چه نوع مسائلی مهم‌تر هستند، بستگی به کارکرد مورد نظر دارد.
بر اساس فرایندهای گفته‌شده بررسی نظام مسائل فقه هنر و رسانه با همکاری اندیشکده رسانه حوزه علمیه خراسان، در سه شاخه‌ی اثر، مؤلف، مخاطب با پیرنگ هنری و رسانه‌ای ارائه گردید که امید است مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار گیرد.
گفتنی است، کتاب «واکاوی سینمای دینی و نظام مسائل فقه هنر هفتم» در ۲۰۴ صفحه و به قیمت ۴۰ هزار تمان و کتاب «نظام مسائل فقه هنر و رسانه» در ۱۸۶ صفحه و به قیمت ۳۵ هزار تومان از سوی معاونت پژوهش مرکز فقهی ائمه‌اطهار علیهم‌السلام به چاپ رسیده است.
یادآوری می‌شود، «مبانی فقهی جنگ نرم رسانه‌ای»، «مجموعه گفتارهای فقه رسانه و ارتباطات ۲جلد»، «زبان دوم قرآن: بررسی جلوه‌های تصویرسازی، هنری قرآن کریم»، «خبرگان و پرسش‌هایی مبنایی»، «عقل گرایی در کلام شیعی»، «مقالات و مطارحات: عالم‌شناسی از منظر قرآن و عرفان، هستی‌شناسی عصمت»، «دیوان زبده المصائب» و «فرهنگ خدمت رسانی»؛ از دیگر آثار حجت‌الاسلام علی نهاوندی می‌باشد.
