اساتید و طلاب شیوه تدریس و تحصیل خود را تغییر دهند/ اجتهاد بدون نظر متخصصان فن به نتیجه نمی‌رسد/ در اصول هم باید عنصر زمان و مکان دیده شود 

محقق، مؤلف و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، نقادی و پرسشگری و پیش مطالعه از سوی طلاب، شیوه تدریس اساتید، تقویت روابط اساتید با طلاب را از جمله موانع و کاستی‌های رسیدن دروس خارج به وضعیت مطلوب دانست و گفت: تأثیر عنصر زمان و مکان در امر اجتهاد قابل انکار نیست، اما تأثیر زمان و مکان را به علم فقه منحصر نکنیم بلکه پیش از علم فقه به اصول رسیدگی کنیم. در اصول هم باید عنصر زمان و مکان دیده شود چه بسا پس از اینکه این دو عنصر در علم اصول نیز گنجانیده شود، نظریات اصولی نیز تغییر کند و طبیعتاً پس از تغییر نظرات اصولی بتوان، نظرات فقهی را هم مورد بازبینی قرار گیرد.

به گزارش شبکه اجتهاد، استاد محمد عندلیب همدانی با شروطی، آینده حوزه‌های علمیه را همپای نیازهای دین و پاسخگوی جامعه می‌داند و عنوان کرد: علاوه بر اصلاح ساختاری در شیوه‌های درس خارج و دیگر اصلاحات، اگر استاد و طلبه هر دو در جامعه و همراه مردم بودند، درد مردم را فهمیدند، آنجاست که می‌توانند، حرف جدیدی که بتواند خدمت به این دین و مومنین باشد را صادر کنند، اما اگر برای مسایل، بدون درک و توجه به مشکلات مردم نسخه پیچیدیم و یک طرفه به میدان رفتیم، در عرصه استنباط چندان موفق نخواهیم بود.

این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه در گفت وگو با «شفقنا»، درباره کرسی‌های درس خارج از نظر کیفی، موضوعی و موضوع شناسی، اظهار کرد: منظور از درس خارج، درسی است که استاد به مرحله‌ای رسیده باشد که توانایی نقد و بررسی آرای دیگران را داشته باشد و بتواند با استفاده از ادله، استنباط و اجتهاد کند و یک رأی از بین آن آراء را انتخاب نماید یا خود، رأی جداگانه و جدیدی را ارایه دهد بدون اینکه متنی در بین درس به عنوان متن اساسی، محور باشد و لزومی داشته باشد که استاد آن متن را تغییر دهد. درس خارج ممکن است طبق کفایه و مکاتب پیش برود، اما هم سطح مکاتب یا کفایه نیست بلکه امری ورای سطح است، از این جهت آن را به «درس خارج» تعبیر می‌کنند.

در درس خارج دنبال این هستیم که طلبه مجتهد شود

وی ارزیابی از دروس خارج فعلی داشت و گفت: در حال حاضر دروس خارج حوزه علمیه قم مناسب هستند، اساتید خوبی هم این مباحث را تدریس می‌کنند، اما درباره اینکه این دروس تا چه حدی در مسایل مستحدثه مشغول هستند، به نکته‌ای اشاره می‌کنم و آن اینکه، ممکن است استادی در درس خارج، کتاب طهارت یا صلاه یا بیع را تدریس کند که دروس از این جهت که فروع پر دقت اجتهادی بسیار است و آراء مختلفی در این باره بیان شده، برای تمرین اجتهاد طلاب مفید است. هیچ وقت لازم نیست همه درس‌های خارج به سمت و سوی مسایل مستحدثه برود چون ما در درس خارج دنبال این هستیم که طلبه مجتهد شود و قوام اجتهاد هم به این است که بتواند آراء را نقادی کند و این امر تا حدی در متن‌هایی مثل طهارت و صلاه و بیع، بهتر محقق می‌شود و پس از آن طلبه ذهن نقادی یافته و می‌تواند به سراغ مسایل مستحدثه ببرد و مباحث را تطبیق دهد.

کرسی‌های درس خارج باید شامل دروس جدید و سنتی باشند

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم ادامه داد: بنده چندان اعتقادی ندارم که اکثریت دروس خارج حوزه به سمت و سوی مسایل مستحدثه برود، باید درس‌هایی باشد که موضوع آن مسایل روز و مستحدثه و مورد ابتلاست، اما موافق آن نیستم که اکثر دروس به این سمت و سو بروند. هم باید دروس جدید باشد و هم درس‌های سنتی چرا که اجتهاد طلاب وابسته به این مباحث هستند. از همین جهت سفارش نمی‌کنم که طلبه در سالهای اول درس خارج برخی از مسایل مستحدثه را ببیند، اتفاقاً سفارش می‌کنم که اوایل سال طلبگی درس خارج، درس‌های دیگر را شرکت کند، مقداری اساس مباحث درس خارج مخصوصاً در علم اصول برای او محقق شود، از مبانی مطلع گردد سپس اگر درس مسایل مستحدثه‌ای را انتخاب کرد، به آن سمت و سو برود؛ بنابراین از این لحاظ امروز حوزه در موقعیت خوبی است چون هم درس‌های سنتی، با موضوعات گذشته و با روش‌های پیشین مطرح می‌شود و هم عده‌ای از آقایان مسایل مستحدثه را مطرح می‌کنند.

ضرورت گفت وگوی اساتید حوزه با متخصصان فن

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم در پاسخ به این پرسش که آیا مجتهدینی که امروز پرورش می‌یابند، مجتهدینی آگاه به زمان، موضوع شناس و توانمند در اجتهادی پخته و جامع هستند؟ گفت: اگر استادِ درس خارج بتواند آموزش صحیح ورود در مسایل مستحدثه را به طلاب خود بدهد، به این نحو که در این مسایل تنها استاد درس خارج نیست که باید نظر بدهد بلکه در آن موضوع باید نظر متخصصان فن نیز شنیده و دیده شود و در برخی از مجالس عمومی گفت وگوهایی میان اساتید خارج حوزه با آقایان متخصص درباره موضوع داشته باشیم.

عندلیب همدانی افزود: بنده سالهاست فقه پزشکی را تدریس می‌کنم و مسایل مستحدثه آن را گفتم و می‌گویم، اما ما در برخی از موارد گیر می‌کنیم به گونه‌ای که نمی‌توانیم خودمان به تنهایی صدر و ذیل مطالب را به دست بیاوریم، در این گونه موارد تا متخصص فن توضیح کامل ندهد، نمی‌توان موضوع را به درسی موشکافی کرد و به نتیجه رساند.

وی ادامه داد: یا در بحث بانکداری، خوب است که یک استادی وارد بحث بانکداری شود که چگونه ما می‌توانیم ربا را در سیستم بانکداری حذف کنیم، اما به نظر من تا در این کلاس‌ها، در بین این دانشجویان و طلاب کسانی که متخصص در اقتصاد و بانکداری هستند توضیحات لازم را ندهند، آن اجتهاد به آنگونه که باید به نتیجه نمی‌رسد.

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه با تأکید بر اینکه در موضوع شناسی نیازمند یک تعامل و تفاهم و گفت وگوی علمی جدی به دور از تشریفات هستیم، بیان کرد: اشکال کار در همین جاست که موضوع شناسی‌ها کافی و کامل نیست، من نمی‌توانم به تنهایی موضوع شناسی کنم. هر کسی تخصصی دارد، یک نفر نمی‌تواند هم پزشک، هم اقتصاد دان و هم فقیه باشد، در هر رشته‌ای باید متخصص آن فن نظر خود را بدهد و سپس اساتید با توجه به علومی که از فقه، حدیث و تفسیر می‌داند، حکم قضیه را روشن کند. نکته دیگر اینکه بسیاری از همایش‌هایی که برگزار می‌شود، تشریفاتی هستند. در این همایش‌ها کلیاتی گفته می‌شود و نتیجه‌ای به همراه ندارد، باید همایش‌ها و گفت وگوهای علمی از حالت تشریفاتی خارج شود و بُعد عملی بگیرد.

عندلیب همدانی تغییر برخی از رویه‌ها در تدریس دروس خارج را ضروری دانست و گفت: بنده در کلاس درس خارج، وقتی به یک موضوعی وارد می‌شود، کتاب‌های آن را به طلابم معرفی می‌کنم تا مطالعه کنند. به طلاب سفارش می‌کنم که آخرین مقالات در آن موضوع را مطالعه کنند و نتیجه آن را ببینند یا حداقل یکی از اساتید شناخته شده در آن رشته چند جلسه در همین کلاس درس، توضیحات لازم را بدهد، وگرنه اینکه من به تنهایی بخواهم در این مسایل صاحب نظر باشم، به نظرم چندان جالب نخواهد بود مخصوصاً چون موضوع شناخته نمی‌شود.

طلاب پیش از ورود به کلاس درس پیش مطالعه و ذهنی پر از سوال داشته باشند

عندلیب همدانی به مهم ترین موانع و کاستی برای رسیدن دروس خارج به وضعیت مطلوب اشاره و خاطرنشان کرد: بارها به طلاب عزیزی که ابتدای ورودشان به درس خارج است و برای مشورت می‌آیند، پیشنهادی می‌کنم که در این گفت وگو نیز این پیشنهاد را تکرار می‌کنم تا از این طریق نیز به گوش طلاب و فضلا برسد.

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه افزود: اساس اینکه طلبه چگونه باید درس خارج بخواند، جای تأمل دارد. آیا صرف اینکه در درس استاد بنشینم و بنویسم و سپس مباحثه و مطالعه کنم، کافی نیست، این روش اگر هم نتیجه بدهد بسیار دیر نتیجه می‌دهد. عمده زحمت درس خارج را باید خودِ طلبه پیش از استاد بکشد. در آن بحث تحقیق کند. پیش از اینکه استاد وارد آن بحث شود، کتاب‌ها و مقالات را ببیند، آرای گوناگون را مطالعه و بحث کند و با یک ذهن آماده سر کلاس درس خارج بنشیند، من هیچ وقت خالی ذهن نشستند در درس خارج را سفارش نمی‌کنم؛ نمی‌گویم که بی فایده است، اما فایده چندانی هم ندارد.

وی گفت: طلبه باید در درس استاد بنشیند، با استاد نقادی کند و پرسش و پاسخ داشته باشد. صرف اینکه بنشیند و در کلاس‌های مجازی گوش دهد و بنویسد، فایده‌ای ندارد. باید بحث و موشکافی و نقادی کند، مو را از ماست در درس خارج بیرون بکشد چرا که اساس طلبگی بر نقد است. اساس درس خارج به این است که طلبه حرف را نپذیرد مگر اینکه بر پذیرش، دلیل پیدا کند نه اینکه اصل را بر پذیرش بگذارد. چه بسا طلبه با نقادی بتواند نظر استاد را تغییر دهد.

عندلیب همدانی به دیگر کاستی‌ها در دروس خارج اشاره و عنوان کرد: در حال حاضر شیوه درس خارج گفتن، اشتباه است و طلبه باید آن را اصلاح کند. خودش عمده کار را برعهده بگیرد و با یک ذهن پر از سوال وارد درس شود و زیر نظر استاد جلو برود و بداند که بدون استاد به جایی نخواهد رسید.

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه بیان داشت: یکی دیگر از کاستی‌ها در درس خارج این است که درس خارج مثل تمرین رانندگی است، شما اگر بخواهید رانندگی یاد بگیرید باید به طور عملی پشت فرمان بنشینید و زیر نظر راهنما، آموزش ببینید. اگر شخصی بگوید که من پشت فرمان نمی‌شینم تا به طور کامل رانندگی را یاد بگیرم، این شخص هیچ وقت راننده نخواهد شد چون این مهارت را به صورت عملی تمرین نکرده است. در درس خارج هم تا انسان خودش به کار و کوشش، نقادی و اظهار نظر روی نیاورد، موفق نخواهد شد لذا به طلاب سفارش می‌کنم که از همان ابتدا نظر بدهند و تمرین اجتهاد کنند. البته گاهی به شوخی به طلاب می‌گویم که اظهارنظرهایتان را با مداد بنویسید که بعداً اگر دیدند که مطلب مناسبی نیست فوری پاک کنند، ولی به هر حال طلبه باید نظر بدهد کما اینکه یک راننده ماهر اگر به سابقه خود مراجعه کند، متوجه می‌شود جلسه اول که پشت فرمان نشسته بود، چقدر مبتدی بود و به مرور زمان و با تمرین راننده شده است.

عندلیب همدانی کاستی دیگر برای رسیدن به وضعیت مطلوب در درس خارج را مربوط به اساتید دانست و گفت: برخی از اساتید با طلبه ارتباط برقرار نمی‌کنند. ارتباط برقرار کردن با طلبه، هم از نظر اخلاقی و هم از نظر درسی بسیار موثر است. استاد باید طلبه‌ای که در درس خارج می‌نشیند را زیر نظر بگیرد و تقریرات او را ببیند و اشکالات او را بررسی کند و گاهی از او بپرسد. حتی استاد اگر می‌تواند شب‌ها ساعتی را مشخص کند تا طلاب تماس بگیرند و تلفنی سوالات خود را بپرسند. به نظر من این شیوه در درس خارج که استاد تنها درس بدهد و ارتباطی با طلبه نداشته باشد، بی فایده است. استاد باید دائماً با طلبه خود همراه و هم قدم باشد.

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم گفت: لازم است به نکته‌ای اشاره کنم و آن اینکه در حال حاضر با توجه به وضعیتی که در اثر بیماری کرونا پیش آمده و بسیاری از دروس به صورت حضوری نیست، اساتید و طلاب از امکانات خوبی که وجود دارد، استفاده کنند از جمله اینکه از طریق گروه‌های واتس آپ بحث کنند و از نقادی و گفت وگو درباره مباحث دور نشوند. امروز دوره‌ای نیست که هیچ عذر و بهانه‌ای از کسی پذیرفته باشد، نه عذر و بهانه کرونا و نه عذر و بهانه دوری از قم، اکنون طلبه‌ای که در گوشه روستایی هم نشسته باشد، اگر بتواند به خوبی ارتباط برقرار کند، می‌تواند به روز مسایل قم و نجف را پیگیری کند و درس‌های خارج را بخواند.

تأثیر زمان و مکان را به علم فقه منحصر نکنیم

وی در پاسخ به این پرسش که آیا به عنصر زمان و مکان به عنوان یک عنصر بنیادی و اساسی در اجتهاد اهتمام ورزیده می‌شود؟ گفت: اساس فقه سنتی را کتاب جواهر صاحب جواهر تشکیل می‌دهد. در کتاب جواهر موارد متعددی تحت تأثیر عنصر زمان و مکان (ازمنه و امکنه) مطرح است. این مطلبی نیست که تازه در حوزه و مدارس مورد استنباط قرار بگیرد بلکه قبل از صاحب جواهر هم بوده، اما من نمونه را از جواهر آوردم چون گفته می‌شود که مدار حوزه، فقه جواهری است. این مطلب هیچ گونه تضادی با فقه جواهری ندارد. تأثیر زمان و مکان می‌تواند از نظر یک مجتهد کمتر از دیگری باشد و دیگری ممکن است که تأثیرش را بیشتر بگذارد، اما اساس تأثیر قابل انکار نیست. عقیده من این است که تأثیر زمان و مکان را به علم فقه منحصر نکنیم بلکه پیش از علم فقه به اصول رسیدگی کنیم. در اصول ما هم باید عنصر زمان و مکان دیده شود چه بسا پس از اینکه شما این دو عنصر را در علم اصول نیز گنجاندید، نظریات اصولی شما تغییر کند و طبیعتاً پس از تغییر نظرات اصولی بتوانید نظرات فقهی خود را هم مورد بازبینی قرار دهید. به عنوان مثال ما یک بحث حجیت ظواهر در اصول داریم، آیا باید بگوییم همان مباحثی که قدمای ما در بحث حجیت ظواهر گفته اند، کافی است و دیگر من احتیاجی به مطالب دیگر ندارم!؟

این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه گفت: یکی از امتیازات حضرت آقای سیستانی این است که ایشان چه در اصول و چه در فقه، ناظر به آخرین پیشرفت‌های علمی در بحث حقوق و امثال ذلک هستند و یافته‌های جدی علمی در استنباطات اصولی و فقهی ایشان تأثیرگذار است. به نظرم اگر حوزه‌ها از نظر علمی، بازخوانی جدیدی از مبانی اجتهادی حضرت آیت‌الله سیستانی انجام دهند، در مورد تأثیر زمان و مکان هم در علم اصول و هم در علم فقه، بهتر می‌توانند مطالبی را عرضه کنند. اگرچه در حال حاضر حوزه‌ها از درس ایشان محروم هستند، اما آنچه از تقریرات ایشان باقی است و آنچه از درس‌ها و نوشته‌های ایشان در اختیار داریم، برکتی است که نباید از کنار آن گذشت؛ به همین جهت بنده سالهاست در مباحث خود، محور را در درس خارج فرمایش حضرت آقای سیستانی قرار می‌دهم. به طلاب هم گفتم قبل از اینکه به کلاس بیایند باید این تقریرات را مطالعه کنند و با اطلاع در کلاس درس حضور یابند.

حوزه علمیه به شروطی در آینده همپای نیازهای دین و پاسخگوی جامعه خواهد بود

عندلیب همدانی درباره اینکه آیا در دهه‌های آینده حوزه‌های علمیه همپای نیازهای دین و پاسخگوی جامعه خواهند بود؟ گفت: حوزه علمیه به شروطی در آینده همپای نیازهای دین و پاسخگوی جامعه خواهد بود. یکسری مطالب هست که مباحث علمی است و باید در حوزه‌ها مورد بررسی قرار گیرد و همین کاستی‌ها که به آن اشاره شد، برطرف گردد و تجدید نظری در برخی از شیوه‌ها شود؛ اما یک نکته برونی داریم که اگر بخواهیم چه در دروس سطح و چه در دروس خارج موفق تر عمل کنیم باید با جامعه همراه باشیم. اگر استاد و طلبه از جامعه به دور باشند و کتابخانه‌ای تحقیق کنند و از جهان بیرون خود خبر نداشته باشند، از آنچه که لازم است در درس‌های خارج به آن برسیم، عقب خواهیم ماند. از سوی دیگر اگر بتوانیم اطلاعات خود را به روز کنیم، با مردم باشیم، درد و مشکلات مردم را در همین مسایلی که با آن روبه رو هستیم، حس کنیم، در استنباط بسیار تأثیرگذار است؛ چنین استنباطی با استنباطی که درد مردم را حس نکرده باشد و فقط به ادله رجوع کند، بسیار متفاوت است؛ بنابراین پاسخ من این است که علاوه بر اصلاح ساختاری در شیوه‌های درس خارج و اصلاحات دیگری که عرض کردم، اگر استاد و طلبه هر دو در جامعه و همراه مردم بودند، درد مردم را فهمیدند، آنجاست که می‌توانند، حرف جدیدی که بتواند خدمت به این دین و مومنین باشد را صادر کنند؛ اما اگر مثلاً مسایل بانکداری را حل کنیم، بدون اینکه ببینیم مردم چه مشکلاتی با بانک‌ها دارند و بانک‌ها چه مشکلاتی دارند، یک طرفه به میدان رفته ایم و در عرصه استنباط چندان موفق نخواهیم بود. به همین دلایل تأکید دارم که به شروطی حوزه علمیه می‌تواند در دهه‌های آینده همپای نیازهای دین و پاسخگوی جامعه باشد.