بررسی فقهی عقلایی مالیت در فضای مجازی

دبیر گروه فقه مرکز دانش بازی‌های رایانه‌ای مدبر گفت: عناصر فضای مجازی شبکه و تعامل است؛ عنوان مالیت را نمی‌توان بر شبکه نهاد و طبیعتا عنصر تعامل بر یک موضوع در فضای مجازی است که عنوان مالیت بر آن می‌تواند مورد بحث قرار گیرد. طبیعتا تعامل بر محتوا در قالب‌های مختلف آن صورت می‌گیرد. این محتوا گاهی ارزشمند است و از نگاه عرف و عقلا دارای ارزش است. پس با توجه به اینکه فضای مجازی امتداد فضای حقیقی است، مال در فضای مجازی نیز به همان معنایی که در فضای حقیقی است، متعلق فقهی و حقوقی قرار می‌گیرد.

به گزارش شبکه اجتهاد، چهارمین کرسی ترویجی و ارائه مقالات مرتبط با جشنواره بین المللی «دین و فضای مجازی» با ارائه حجت‌الاسلام عسگر درخشان‌دوست دبیر گروه فقه مرکز دانش بازی‌های رایانه‌ای مدبر، با موضوع «بررسی فقهی عقلایی مالیت در فضای مجازی» و نقد و بررسی حجت‌الاسلام ابوالحسن حسنی، کارشناس دفتر مطالعات اسلامی فضای مجازی و حجت‌الاسلام حسین حجامی دبیر جشنواره علامه حلی، چندی قبل برگزار شد.

حجت‌الاسلام درخشان‌دوست در ابتدای این نشست اظهارداشت: یکی از عنوان‌های پرکاربرد در فقه، موضوع «مالیت» است که در ابواب فقهی مختلف مانند خمس و زکات و … به کاربردها، ویژگی‌ها و خصوصیت‌های آن پرداخته می‌شود. مال یک عنوان عرفی عقلایی است و جز عناوین نیست. از همین‌رو باید در میان عرف و عقلا باید دنبال معنای آن بگردیم و کاربردهای آن را از این زاویه بررسی کنیم.

دبیر گروه فقه مرکز دانش بازی‌های رایانه‌ای مدبر با اشاره به دو تلقی از مفهوم فضای مجازی، خاطرنشان کرد: یکی از تلقی‌ها، تلقی دو فضایی شدن است؛ یعنی یک فضا به فضای قبلی اضافه شده و یک فضای حقیقی و واقعی و یک فضای مجازی داریم. برخی قائل به دوگانگی این دو هستند و تفاوت‌های زیادی را برای این دو بر می‌شمارند. تلقی دیگر، امتداد داشتن فضای مجازی در ادامه فضای خارجی و حقیقی است. فضای واقعی تسامح است و تعبیر فضای حقیقی و مجازی بهتر است. در این‌جا دو فضا نداریم. ارتباط تنگاتنگی بین این دو وجود دارد و در واقع فضای مجازی گسترش فضای حقیقی است. به نظر می‌رسد، این تلقی دوم قریب‌به واقع و صحیح‌تر است.

وی با تبیین این مقدمه گفت: با ذکر این مقدمه و با توجه به هر دو تلقی، نسبت مالیت و مال در فضای حقیقی و خارجی و عینی با فضای مجازی چیست؟ به لحاظ مفهوم و مصداق عینیت است یا در مصادیق مختلف‌اند یا واحد؟ مالیت اشیاء در فضای مجازی چگونه است؟ معیارهای مشترک و مایزی برای مالیت میان فضای مجازی و حقیقی وجود دارد؟

درخشان‌دوست بعد از بیان معنای لغوی مال به معنای اصطلاحی آن در فقه پرداخت و گفت: چیزی که ما به ازاء عقلایی دارد و مطلوب و مورد رغبت باشد و به طور کلی هر آنچه در تدبیر امور زندگی و معیشت مورد نیاز و مطلوب مردم قرار می‌گیرد، مال است. در جمع‌بندی می‌توان گفت معنای مالیت، ناظر به ارزشمند بودن و منفعت داشتن چیزی است که با معنای لغوی و اصطلاحی نیز مطابقت دارد؛ بر خلاف بقیه تعاریف که منافع، کارکرد و آثار در تعریف لحاظ شده است.

وی بهترین و مختصرترین تعریف فضای مجازی را «تعامل کابران در بستر شبکه» دانست و گفت: عناصر فضای مجازی شبکه و تعامل است؛ عنوان مالیت را نمی‌توان بر شبکه نهاد و طبیعتا عنصر تعامل بر یک موضوع در فضای مجازی است که عنوان مالیت بر آن می‌تواند مورد بحث قرار گیرد. طبیعتا تعامل بر محتوا در قالب‌های مختلف آن صورت می‌گیرد. این محتوا گاهی ارزشمند است و از نگاه عرف و عقلا دارای ارزش است. پس با توجه به اینکه فضای مجازی امتداد فضای حقیقی است، مال در فضای مجازی نیز به همان معنایی که در فضای حقیقی است، متعلق فقهی و حقوقی قرار می‌گیرد.

در ادامه این نشست حجت‌الاسلام حجامی به نقد و بررسی این نظریه پرداخت و گفت: تعابیر زیادی در مورد معنای دقیق مال در آیات و روایات وجود دارد که به طور مثال در آیه ۱۸۰ سوره بقره از مال تعبیر به خیر کرده است[۱] که می‌توان به معنای مالیت در فضای مجازی هم تعمیم دهیم. بنای عقلا یعنی چیزی که مورد تایید همه عقلای عالم با همه سلایق مختلف باشد. در بعضی موضوعات مالی فضای مجازی مثل رمزارزها چنین اجماعی از طرف عقلا وجود ندارد. افراد مختلفی از ادیان و مذاهب مختلف بحث مالیت ارز دیجیتال و رمز ارزها را نمی‌پذیرند. پس دلیل بنای عقلا بر مالیت این موارد قابل خدشه است. باید تعریف دقیقی از عقلا در این مقاله ذکر می‌شد که آیا منظور عقلایی هستند که در فضای مجازی فعالیت دارند یا عموم عقلا اعم از فعالان و غیر فعالان در عرصه فضای مجازی را شامل می‌شود.

وی ادامه داد: در فضای مجازی گاهی محتوا مجازی صرف مثل رمزارزها است و گاهی امتداد حقیقتمثل عکس‌ها و فیلم‌ها. آیا در جایی که موضوع صرفا مجازی است و امتدادی از فضای حقیقی نیست بنای عقلایی وجود دارد یا خیر؟ آیا می‌توان برخی امور را تحت عنوان حق مورد معامله قرار داد؟ آیا رمزارزها را می‌توان با عنوان حق معامله کرد؟ تعریفی که از مال و مالیت ارائه شده در مورد افرادی است که زمان خودشان را درک کرده و برداشت ذهنی دارند و این تعریف با عدم زمان داشتن فضای مجازی سازگاری ندارد. با توجه به این موارد باید تعریف جامع‌تری ارائه داد. حجت‌الاسلام حجامی با اشاره به ویژگی‌هایی که حجت‌الاسلام درخشان‌دوست برای مال ذکر کرد، اظهار داشت: یکی از امور دیگر که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که ویژگی‌های ذکر شده برای مال باید با هم باشند یا وجد یکی از آن‌ها برای مالیت کفایت می‌کند؟ مساله دیگر این است که در این مقاله تلاش شده از راه قابلیت معامله، مالیت را اثبات کنیم حال آن‌که قابلیت معامله، فرع بر مالیت است و باید این دور را رفع کنیم.

حجامی در ادامه نقد و بررسی این مقاله افزود: شارع مالیت برخی امور را ملغی کرده مثل خمر و سگ غیر محافظ، حال آن‌که بنای عقلا بر معامله و منغعت‌داشتن این موارد بود. سوال این جاست آیا لازم است اصلی تاسیس کنیم و همه چیز را بر مبنای بنای عقلا مورد معامله قرار دهیم مگر این که شاعر نهی کرده باشد یا خیر؟ تا با توجه به این اصل تاسیسی، در موضوعاتی مثل رمزارزها که نهی شارع ثابت نیست به آن متمسک شویم.

در ادامه این نشست ناقد دوم حجت‌الاسلام حسنی، با اشاره به اینکه تفاوت معنای عرفی و عقلایی باید بیشتر مورد توجه نویسنده قرار می‌گرفت، خاطرنشان کرد: برخی فقها بر این عقیده‌اند، صرف رغبت ایجاد مالیت می‌کند؛ اما مالکیت عقلایی اتحاد عقلای عالم نیست بلکه تحلیل نیاز و توجه به نیاز است. مکاتب می‌توانند در بنای عقلا مختلف برخورد کنند. مالیت حقیقی چیزی است که در ازای آن پول یا چیزی به صورت عادی و حقیقی، دریافت و یا پرداخت می‌شود؛ ولی داد و ستد مجازی، صرفا اعتباری و مجازی است و باید به این امر در تبیین مالیت مجازی دقت شود.

وی در ادامه به اقوال مختلف در مورد منشاء مالیت پرداخت و گفت: برخی برای مالیت یک شی به منفعت عقلایی یا به منفعت عقلایی محلله اشاره کرده‌اند. برخی دیگر ملاک مالیت را رغبت دانسته‌اند. در فضای حقیقی همین عامل سبب مالیت است و فقط در شرایطی دخالت دولت‌ها لازم است والا عرف فی حد نفسه با همان رغبت، جامعه را می‌چرخاند. منشا دیگر بحث نیاز است که همان مالیت عقلایی نتیجه اش است.

حسنی با اشاره به این‌که عرف هم مالیت را در امور معنوی دارد، اظهار داشت: یک نوع دیگر از مال در فضای مجازی، بحث خدمات مجازی است که ناظر به امور معنوی هم هست و مالیت در فضای مجازی منحصر در مثل رمزارزها نمی‌باشد. نکته دیگر این‌که در پیشینه مقاله، عناوین مقالاتی آمده است که در متن مقاله هیچ بهره‌ای در مقام اثبات یا رد از آن‌ها نشده بود.

گفتنی است، در پایان این نشست علمی حجت‌الاسلام درخشان‌دوست در پاسخ به بعضی نقدها توضیحاتی را ارائه نمود.

——-

[۱] کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّهُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ/ بقره/۱۸۰