شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: بحث جهاد ابتدایی در ۱۵۰ ساله اخیر تا حدودی دغدغه روشنفکران مسلمان و کسانی که بینش اصلاح‌گرانه داشته‌اند بوده، زیرا این مسئله در موارد متعدد سبب اعتراض به فقه اسلامی و ایجاد شبهه شده است؛
بسیاری از علما و اندیشمندان شیعه و سنی و برخی از اساتید و پژوهشگران دانشگاهی و حتی فعالان عرصه‌های سیاسی و اجتماعی چه عالمانه و چه مغرضانه، با رویکردهای مختلف به اضلاع چندگانه این موضوع پرداخته‌اند؛ با شروع فتنه داعش در عراق و سوریه به‌عنوان یک گروه ستیزه‌جوی جهادگرای سَلَفی در سال ۲۰۱۴ میلادی، این بحث‌ها در جهان اسلام شکل جدی‌تری به خود گرفت.
در سال‌های اخیر برخی بزرگان حوزه‌های علمیه شیعی در حوزه قم و نجف، موضوع درس خارج فقه و تفسیر خود را به مبحث جهاد و مشخصاً جهاد ابتدایی اختصاص داده‌اند و به صورتی کاملاً اجتهادی به بررسی آیات، روایات و دلائل فقهی و اصولی موافق و معارض آن پرداخته‌اند تا از این رهگذر بتوانند پاسخی مستدل به این چالش فقهی داده باشند.
در این مقاله، به معرفی کتاب «جهاد ابتدایی در قرآن»، که مُستخرج از تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله محمدجواد فاضل‌لنکرانی است خواهیم پرداخت.
الف) معرفی اجمالی کتاب
کتاب «جهاد ابتدایی در قرآن کریم»، کنکاشی است فقیهانه و مجتهدانه در آیات مربوط به جهاد ابتدایی. این کتاب حاصل ۴۵ جلسه درسی از سلسه درس‌گفتارهای خارج فقه و تفسیر آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی در حوزه علمیه مبارکه قم و در خلال سال‌های ۹۱ و ۹۲ می‌باشد که توسط حجتالاسلام و المسلمین محمدحسن دانش‌‌شیرازی تقریر و تنظیم شده است.
در بخش شناسنامه این اثر ارزشمند، دو عنوان دیگر برای آن ذکر شده است:
عنوان دوم: تقریرات درس خارج فقه حضرت آیت‌الله شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی؛
عنوان پژوهشی: مشروعیت جهاد ابتدایی با کافران و مشرکان غیرکتابی در قرآن.
این اثر در یک مجلد، ۵۸۰ صفحه، سه دیباچه و چهار دفتر توسط نشر مرکز فقهی ائمه اطهارعلیهم‌السلام در سال ۱۳۹۷، در قطع گالینگور به زیور طبع آراسته شده است.
دیباچه اول: به قلم حجتالاسلام و المسلمین محمدحسن دانش شیرازی؛
دیباچه دوم: به قلم آیت‌الله شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی؛
دیباچه سوم: به قلم آیت‌الله شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی که «درختواره بحث» نام گرفته است.
دفتر اول: «تحریر محل نزاع» که به بررسی و تبیین هفت مبحث می‌پردازد؛ (۲۴ صفحه)
دفتر دوم: «اجماع و ضرورت دین» که با دو مبحث در ذیل آن، اجماعی‌بودن و ضروری‌بودن مسأله را به‌نحو استدلالی و تطبیقی مورد واکاوی و پژوهش قرار می‌دهد؛ (۱۸ صفحه)
دفتر سوم: «آیات دال بر مشروعیت جهاد ابتدایی» که ضمن دسته‌بندی آیات مرتبط در هفته طائفه، به واکاوی و تفسیر آنها می‌پردازد؛ (۴۱۳ صفحه، این بخش ۷۰درصد مباحث کتاب را به‌خود اختصاص داده است)
دفتر چهارم: «آیات معارض با مشروعیت جهاد ابتدایی» که با تفسیر و بررسی فقهی دو طائفه از آیات ادعایی معارض جهاد ابتدایی و دفع و رفع آنها، کتاب را در این دفتر به سه برآیند نهایی (سه نتیجه نهایی) جمع‌بندی و خاتمه می‌دهد. (۵۶ صفحه)
ب) معرفی تفصیلی کتاب
هدف از تبیین و تدریس این موضوع:
آیت‌الله محمدجواد فاضل‌لنکرانی، هدف از تبیین و تدریس مبحث «جهاد ابتدایی» و تبدیل آن به پژوهشی فقهی، اجتهادی و تفسیری و سپس تألیف و انتشار آن را در صفحه ۱۲، اینگونه ترسیم می‌نمایند:
«تعمیق معرفت حقیقی نسبت به اسلام راستین و احکام الهی منبعث از آن در موضوع جهاد ابتدایی»
راهبرد مختار مدرِّس:
ایشان در دیباچه سوم، راه رسیدن به هدف مذکور را با ادبیات راهبردی اینگونه توصیف نموده‌اند:
«رد نگرش منکران ارجاعی و بنیادی مشروعیت جهاد ابتدایی در قرآن، به‌خصوص نگره صاحب کتاب جهاد در اسلام»
ویژگیهای اثر:
این اثر ویژگیهای شایان آموزشی و نوآوری‌های شایسته پژوهشی دارد که آن را از دیگر نوشته‌ها و نوشتارها برجسته می‌نماید؛
۱- آنچه که در این تقریر نمود دارد، نگرش عمیق به مباحث فقهی و اجتهادی است که بر مبنای ضوابط کاملا استدلالی به مسئله جهاد ابتدایی پرداخته شده است. در این بحث، فقیه محقِّق با روشی منظوم، دیدگاه هر دو گروه منکران ارجاعی و بنیادی جهاد ابتدایی را از اساس رد نموده و اصل انشاء تکلیف وجوبی جهاد ابتدایی در قرآن را از آیات شریف کلام‌الله مجید استنباط و استخراج نموده‌اند؛ ولی تنجیز تکلیف را منوط به حضور امام معصوم‌علیه‌السلام دانسته و بنابر روایات صحیحه، دوران غیبت کبریِ حضرت حجت‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف را عصر ترخیص در ترک این تکلیف مهم شمرده‌اند؛
۲- این تقریر، تحقیقی است فقهی و اجتهادی با چند رویکرد تفسیری در دو دسته از آیات شریف قرآن که از دسته‌ای از آنها مبنای تدریجیت تشریعی آیاتِ دال بر جهاد ابتدایی با کافران و مشرکان و سرانجام اثبات اصل مشروعیت جهاد ابتدایی با کافران و مشرکان غیرکتابی استنباط می‌شود و سپس از دسته‌ای دیگر که تعارض احتمالی آنان با آیات دال بر مشروعیت جهاد ابتدایی ادعا شده با همان رویکرد چندبعدی، مورد کنکاش و نقاش اجتهادی و فقهی مُدرِّس مُدقِّق واقع شده و تعارض ادعایی میان آنها رفع و دفع گردیده است؛
۳- در خلال واکاوی آیات، آثار فراوان و اهداف بلندی از تشریع جهاد ابتدایی در قرآن تبیین و تحلیل شده است که در این کتاب به رشته تحریر و تقریر درآمده است؛
۴- این اثر را از حیث رفت‌وآمد فقهی و روش اجتهادی در محل نزاع، می‌توان متمایز از سایر پژوهش‌ها در این زمینه برشمرد؛ مبیِّن و مدرِّس محترم، بنا بر شیوه مرسوم ورود در مباحث فقهی، از مدخل تبیین محل نزاع، وارد موضوع مورد نقاش شده، تا پس از یادکرد دلائل و نقل اقوال و بیان آراء و نقدهای وارده بر آنها، به جمع‌بندی منظومی از بحث دست یابد.
۵- ویژگی اثر از نگاه آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی:
«به‌نظر می‌رسد کسانی که دستی بر فقاهت دارند با مطالعه و بررسی این کتاب، به‌راحتی اذعان به وجود جهاد ابتدایی در اسلام خواهند نمود و نه‌تنها این توهم و خیال که تقسیم جهاد به ابتدایی و دفاعی غلط است، به‌گونه‌ای کلی برای آنان مردود می‌شود؛ بلکه با آشنایی با این کتاب، نگاه جدیدی بر این موضوع و آثار ارزشمند و اهداف بلند جهاد ابتدایی در ذهن آنان نقش می‌بندد. چه در این کتاب، آیات بسیاری که دلالت روشنی بر مشروعیت جهاد ابتدایی دارد مورد بحث قرار گرفته و در مقابل، آیاتی که چه‌بسا تصور شود که دلالت بر عدم‌مشروعیت آن دارد نیز مورد بررسی قرار گرفته است.»
نقد تند به مولف کتاب جهاد در اسلام، آیت‌الله نعمت‌الله صالحی‌نجف‌آبادی:
آیت‌الله فاضل لنکرانی در پایان دفتر اول، صفحه ۴۰، با اشاره به مطالب کتاب جهاد در اسلام، به نقد اثر و مولف آن می‌پردازند:
«و از شگفتی‌های حوزه‌های علمیه که دانش‌آموختگان آن باید مراقبت بیشتری در اندیشه‌ها و نظارت شدیدتری در دیدگاه‌های خود داشته باشد این است که کژدیسگی و پوشیدگی یادشده حتی در نوشتارهای پاره‌ای از نویسندگان حوزوی نیز، راه یافته و بازنشر داده شده و آشوب‌های ذهنی به‌عنوان روشن‌بینی‌های فکری با بیان‌های به‌ظاهر علمی تزیین شده است که آیا اصل در اسلام صلح است یا جنگ، تا پس از بافته‌های یافته‌ها، اثبات کنند که اصل در اسلام صلح است و نه جنگ.»
پیش‌تر نیز ایشان در نشست دوره‌ای اساتید سطوح عالی قم، در آذرماه ۱۳۹۳ درباره اثر مذکور و مولف آن گفته بود:
«نویسنده این کتاب تمام فقها را به باد جهالت گرفته و تصریح کرده که شیخ طوسی و تمام فقها و مفسرانی که جهاد را به دفاعی و ابتدایی تقسیم کرده، مرتکب اشتباه شده‌اند. نویسنده به تبع کتاب المنار، کلمه‌به‌کلمه به‌دنبال او بوده و ادعا می‌کند که همه آیاتی که در قرآن در مورد جهاد ابتدایی آمده مراد جهاد دفاعی است. در این کتاب بیان شده که ما چیزی به نام جهاد ابتدایی نداریم و به استناد آیات جهاد ابتدایی دم شیعه و غیرشیعه و هر کسی که تابع اینها نباشد را مباح می‌دانند. برخی معنای جهاد ابتدایی را نفهمیده‌اند همانطور که در فتح مکه که از مصادیق جهاد ابتدایی بود آنچه در جهاد ابتدایی هست اسلام قلبی نیست؛ بلکه اسلامی است که متضمن شهادتین ظاهری است ولو یقین داریم که در قلب هم قبول ندارد.»
سه نتیجه و برآیند در پایان کتاب:
برآیند و نتیجه اول: دلالت آیات بر اصل تکلیف جهاد ابتدایی؛
برآیند و نتیجه دوم: تصحیح برداشت فقیهان از جهاد ابتدایی؛
برآیند و نتیجه سوم: ترخیص در ترک جهاد ابتدایی در زمان غیبت.
تهیه این اثر:
علاقه‌مندان می‌توانند این کتاب که در قطع گالینگور، با فونتی زیبا و خوانا و در دو رنگ در سال ۱۳۹۷ چاپ و منتشر شده است را با قیمت ۴۵ هزار تومان از مراکز زیر تهیه نمایند:
۱- قم، نبش میدان معلم، مرکز فقهی ائمه‌اطهارعلیهم‌السلام، تلفن: ۳۷۷۳۰۵۸۸-۰۲۵؛
۲- تهران، خیابان پاسداران، سه‌راه ضرابخانه، خیابان شهید کاشی‌ها، ش ۶، تلفن: ۲۲۸۴۳۹۶۵-۰۲۱؛
۳- مشهد، خیابان آزادی، نبش بهجت ۱/۹، مرکز فقهی ائمه‌اطهارعلیهم‌السلام، تلفن: ۳۲۲۰۱۵۶۰-۰۵۱٫
منابعی برای مطالعه و پژوهش:
در بخش پایانی این یادداشت، جهت آشنایی بیشتر خوانندگان و محققین علاقه‌مند به مطالعه و پژوهش در این زمینه، برخی از مهم‌ترین فتاوی، مقالات، کتب و نشست‌های تخصصی در باب جهاد ابتدایی همراه با زندگینامه، درس، مقاله، سخنرانی و مصاحبه آیت‌الله محمدجواد فاضل‌لنکرانی تقدیم می‌گردد.
تهیه گزارش: حجتالاسلام سیدکاظم کاظمی
—————————————————-
الف) آشنایی با آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی؛ درس، مقاله، سخنرانی و مصاحبه ایشان در باب جهاد ابتدایی:
- آشنایی با فعالیت‌ها و آثار علمی آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی؛
- متن ۴۵ درس خارج فقه آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی در باب جهاد ابتدایی؛
- مقاله «قرآن و مشروعیت جهاد ابتدایی، ISC»، آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی؛
- سخنرانی «اثبات مشروعیت جهاد ابتدایی از آیات قرآن»، آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی؛
- گفتگو «جواز جهاد ابتدایی در عصر غیبت»، آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل‌لنکرانی؛
ب) فهرست برخی کتب، مقالات و نظریات موافق و مخالف با نظریه مولف کتاب:
- فتوی «جهاد ابتدایی»، آیت‌الله خامنه‌ای در رساله آموزشی؛
- فتوی «جهاد ابتدایی»، آیت‌الله خامنه‌ای در اجوبه الاستفتائات؛
- فتوی «جهاد ابتدایی»، آیت‌الله مکارم شیرازی؛
- «خاطراتی از جلسات درس خارج جهاد حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و نظر ایشان در باب جهاد ابتدایی»، به روایت دکتر محسن اسماعیلی؛
- مقاله جهاد ابتدایی در عصر غیبت، آیت‌الله محمد مومن؛
- مقاله «ضرورت بازاندیشی و بازنویسی کتاب جهاد»، حجتالاسلام دکتر رحیم نوبهار؛
- مقاله «حقوق بشر معاصر و جهاد ابتدایی در اسلام معاصر»، دکتر محمدجواد جاوید؛
- مقاله «تاملی درباره جهاد ابتدایی دعوت»، دکتر محمدتقی فخعلی؛
- مقاله «واکاوی خاستگاه جهاد ابتدایی (روش‌شناسی تفسیری و روایی) و نقش آن در پدیده اسلام‌هراسی با مطالعه موردی: داعش؛
- مقاله «جواز جهاد ابتدایی با اذن فقیه جامع‌الشرایط با رویکردی به آرای امام خمینی(س)»، دکتر علی فقیهی ؛
- مقاله «وجوب جهاد ابتدایی بر دولت اسلامی در عصر غیبت»، حجتالاسلام سید علی‌رضا صدر حسینی؛
- مقاله «جهاد ابتدایی در قرآن و سیره پیامبر»، حجتالاسلام دکتر محمدهادی مفتح؛
- مقاله «جهاد ابتدایى در عصر غیبت و اذن فقیه»، حجتالاسلام دکتر سیدجواد ورعی؛
- مقاله «بررسی ادله قرآنی جهاد ابتدایی»، حجتالاسلام محمد محمدی قائینی؛
- مقاله «دین و آزادی: جهاد ابتدایی»، دکتر ابوالفضل ارجمند؛
- مقاله « جامعه و نظام فقاهتی ایران»، سیّد محمّد موسوی عقیقی؛
- مقاله «مطالعۀ تطبیقی جهاد ابتدایی در حقوق اسلام و مسئولیت حمایت در حقوق بین‌الملل»، دکتر سهراب صلاحی؛
- مقاله «بررسی شبهه جهاد ابتدایی در تفسیر آیه «لا اکراه فی الدین»، حجتالاسلام دکتر احمد قدسی و دکتر حسن کامیاب؛
- مقاله «جهاد ابتدایی و آزادی عقیده و مذهب»، حجتالاسلام دکتر عباس نیکزاد؛
- مقاله «مبانی تئوریکِ داعش در فقهِ سنتی»، سیّد محمّد موسوی عقیقی؛
- نقدی بر مقاله‌ی «مبانی تئوریکِ داعش در فقهِ سنتی»؛ ابوالحسن حسنی؛
- مقاله «اصالت جنگ یا صلح از منظر دین با تأکید بر آیات قرآن کریم»، حجتالاسلام دکتر سیدمرتضی حسینی فاضل؛
- دانشنامه «جهاد در اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛
- کتاب «مبانی فقهی جهاد ابتدایی»، حجتالاسلام دکتر سیدجواد ورعی؛
- کتاب «الجهاد الابتدائی الدعوی فی الفقه الاسلامی»، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛
- نشست علمی «جهاد ابتدایی در اسلام» با ارائه حجتالاسلام مهدی مهریزی ؛
- نشست علمی «نظریه دفاع انگاری جهاد ابتدایی»، دکتر اسحاق طاهری سرتشنیزی؛
- نشست علمی «صلح و جهاد در اندیشه صدرالمتالهین»، حجتالاسلام دکتر شریف لک زایی؛
- گفتگو «پیامبر صلح، مدارا و آزادی»، آیت‌الله محمدعلی ایازی.
