حوزه معطوف به «قدرت» تلاش می‌کند برای آن فقه بسازد/ برخی نگرش‌ها مانع ارتباط حوزه با مراکز علمی جهان شده است

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء با انتقاد از معطوف شدن حوزه‌های علمیه به «قدرت» گفت: حوزه وقتی از بینش و دانش و اندیشه و روش خود فاصله گرفته و معطوف به قدرت و امثال ذلک باشد، تلاش می‌کند برای قدرت فقه بسازد و بهتر این است بگوئیم که فقه بتراشد نه اینکه احکام الهی را استنباط کند.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی، با اشاره به قدمت هزارساله حوزه‌های علمیه اظهار داشت: این دستگاه علمی در گذشته، ساده تر بود اما هرچه زمان به پیش می‌رود، پیچیده تر، عمیق تر و وسیع تر می‌شود و در روزگار ما با توجه به گستره مباحث اجتماعی نیاز دارد، عمیقتر و پردامنه تر باشد زیرا آنچه که بناست احکام الهی را از ادله شرعیه استنباط کند، «اجتهاد» است و مجتهد کسی است که با جُهد و تلاش خود، بتواند احکام الهی را در زمینه‌های مختلف دینی از کتاب و سنت استنباط کند.

برخی ژرف نگری را بدعت می‌دانند

او ادامه داد: در گذشته ( صدر اسلام) که جریان فقاهت مطرح بود، تفقه مخصوص به یک بعد از اسلام نبود بلکه مراد این بود که انسان با ژرف نگری بتواند حقایق دینی را بیابد اما متاسفانه امروزه افرادی هستند که با سطحی نگری به دنبال فرار از این حقیقت هستند و ژرف نگری را بدعت می‌دانند و فقط به ظواهر مسائل اکتفا می‌کنند.

استاد حوزه علمیه قم گفت: شرایط نظام اجتماعی بشری و روی آوردن انسان به عقل خودبنیاد از یکسو و وجود جامعه اسلامی و شیعی از سوی دیگر، می‌طلبد که «اجتهاد» به معنای استنباط احکام دینی عمیق تر و قوی تر باشد.

او در مورد میزان پاسخگویی درس‌های خارج فقه به مسائل مستحدثه گفت: برای پاسخگویی به مسائل مستحدثه نیازمند اجتهاد پویا و همه جانبه هستیم؛ برای پاسخگویی مسائل روز و مستحدثه و در زمینه «موضوع شناسی» باید کارعمیقی صورت بگیرد؛ چه بسا عده‌‌ای معتقدند یکی از شئون فقیه این است که احکام را صادر کند اما در بسیاری موارد مانند ارز دیجیتال یا در زمینه‌های پزشکی، حقوقی، خانوادگی و امثال ذلک، موضوعات برای فقیه روشن نیست. درحالیکه در فضای سنتی گذشته، موضوعات بسیار کم بود و طبعا در دوران حیات ائمه (ع) قلمرو طرح مسائل به دلیل محدودیت‌هایی که ائمه معصومین (ع) داشتند، محدود بود و از سوی دیگر تنوع و کثرت موضوعات به اندازه امروز نبود.

«موضوع شناسی» فقه یکی از ضعف‌های دروس خارج فقه ماست

جوادی آملی تصریح کرد: «موضوع شناسی» فقه یک بحث دامنه داری است که یکی از ضعف‌ها و نقص‌های عمده دروس خارج فقه ماست که برخی فقها گمان می‌کنند موضوعات جدید تفاوت چندانی با گذشته ندارد درحالیکه گاهی اوقات، این موضوعات، هویت مسئله را تغییر می‌دهد و چه بسا اگر فقیه به هویت آن پی ببرد، حکم مقابل آنچه را که صادر کرده است، بدهد.

او تاکید کرد: «خارج فقه» یک متن استوار است مانند متن «محقق» در شرایع یا متن مرحوم «سید طباطبایی» در عروه؛ اینها متونی هستند که فقها حول آنها، نظرات و آراء عمیق کارشناسان و فقها را کنار هم می‌گذارند و از مجموع آنها یک نظر صحیح را که به اندیشه آن فقیه نزدیک و مناسب است، ارائه می‌کنند. در فقه به دلیل پیشینه هزارساله خود، تمام آراء و نظرات عمدتا بیان شده است و آنچه مطرح می‌شود نظرات گذشته با تغییرات جزئی است لذا در کتب فقهی، نظرات جدید بسیار بسیار کم داریم. این البته به معنای به روز نبودن این علم نیست بلکه «فقه»، علم کهنی است که هرروز بیش از هزار نفر و هزارساعت کار می‌شود و لذا مطالب بسیار جدید در آن کم دیده می‌شود.

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء در عین حال بیان داشت: کهن بودن علم فقه به این معنا نیست که امروز با همان وضعیت سابق می‌تواند، جریانات اجتماعی، موضوعات و مناسبات در عرصه بین الملل را رقم بزند.

او تصریح کرد: هیچ تردیدی در حقانیت احکام صادرشده از ناحیه معصومین (علیهم السلام) نیست اما سخن این است که مناسبات محدود، یک حکم محدود ایجاد می‌کند و مناسبات وسیع، موضوعات دیگری را ایجاد می‌کند که چه بسا در حکم هم تغییر ایجاد کند. به عنوان مثال، مناسبات عشیره‌‌ای و قبیله ای، حکم قبیله‌‌ای می‌آورد اما وقتی مناسبات تغییر کرد و جامعه از جامعه عشیره‌‌ای به جامعه شهروندی رسید و معادلات در سطح یک حکومت مطرح شد، این مناسبات فضا را تغییر خواهد داد. احکام قضایی، جزایی و تجاری که در گذشته بوده، نوعا فردی بوده است اما وقتی سئوالات دامنه دار شده و در عرصه اجتماع، سیاست، فرهنگ، اقتصاد بین الملل و تجارت بین الملل و امثالهم مطرح گردید، موضوعات تفاوت پیدا می‌کند و چه بسا همین تفاوت در موضوع سبب تغییر هویت موضوع شده و طبعا حکم دیگری را می‌طلبد.

جوادی آملی با بیان اینکه امروز بین فقه و قانون چالش وجود دارد، گفت: امروزه چه بسا، برخی حوزویان سخن از جایگزین کردن قانون و حقوق به جای فقه به میان می‌آورند که سخن درستی نیست چون فقه تلاش می‌کند از منابع وحیانی خبر بگیرد و بسیار متفاوت از آن چیزی است که روشنفکران و اندیشمندان فلسفه و حقوق تولید می‌کنند. اما از این سو، ما در مسائل فقهی و حقوقی باید عمیقتر، قوی تر و پردامنه تر باشیم و دستگاه اجتهاد هم باید قوی باشد.

برخی صرف خواندن دو کتاب، عنوان مجتهد و آیت‌الله می‌گیرند

او از وضعیت کنونی «اجتهاد» در حوزه‌های علمیه انتقاد کرد و گفت: امروز جه بسیار امر اجتهاد به قدری ضعیف و ابزار آن سطحی شده است که نمی‌توان گفت پاسخگوی نیازهای جامعه است؛ بعضا فقط به صرف خواندن دو کتاب و قبولی در آزمون به افراد عنوان «مجتهد» و «آیت الله» می‌دهند. بدون درنظرگرفتن این مسئله که «مجتهد» باید کسی باشد که از توان استنباط قوی برخوردار بوده و در مسائل کلان اجتماعی بتواند اظهارنظر کند.

استاد تفسیر حوزه علمیه قم ادامه داد: این قضیه به قدری سست و بی بنیان شده که نمی‌توانیم براساس اجتهاد موجود آنچه باید در فضای علمی بیابیم را استنباط کنیم و اگر چنین اجتهادی معطوف به قدرت و ثروت هم بشود که قطعا نمی‌تواند پاسخگو باشد.

او در مورد آینده حوزه‌های علمیه گفت: از دست رفتن استقلال حوزه، خطری است که حوزه را تهدید می‌کند و متاسفانه این اصل اساسی مورد غفلت واقع شده است.

جوادی آملی تصریح کرد: حوزه وقتی از بینش و دانش و اندیشه و روش خود فاصله گرفته و معطوف به قدرت  و امثال ذلک باشد، تلاش می‌کند برای قدرت  فقه بسازد و بهتر این است بگوئیم که فقه بتراشد نه اینکه احکام الهی را استنباط کند. این درد امروز احساس می‌شود و اگر درمان نشود، این فقه نمی‌تواند برای اسلام و جامعه اسلامی کارآمد باشد.

او بر جدایی دروس حوزوی بویژه درس‌های خارج از «قدرت» تاکید کرد و بیان داشت: ما باید فضای استقلال در اندیشه، افکار و آرای فقهی را در حوزه‌ها رواج بدهیم؛ آنوقت حوزه‌ها می‌توانند با پالایش کردن خود و آرایش مباحث علمی، خود را جلو ببرند. گاهی قدرت برای کمک به حوزه جلو می‌آید درحالیکه نمی‌داند این کمک برای حوزه‌های علمیه مفید و سودمند نمی‌تواند باشد.

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء در مورد حوزه علمیه پاسخگو در دهه‌های آینده خاطرنشان کرد: برای دهه‌های آینده اگر توانستیم حوزه مستقل، آشنا با روش‌های نوین و تعامل کننده با فیلسوفان و تجربه گرایان و دانشمندان شکل دهیم، می‌توان امیدوار بود والا اگر با این روند بخواهد پیش برود و معطوف به قدرت شکل بگیرد، انتظارات اجتماعی را نادیده انگارد و به اندیشه‌های تولیدشده در مراکز علمی مختلف داخل و خارج بی اعتنا باشد و براساس مدل خودساخته و دانش سفارشی حرکت کند، با وجود این پیشینه عمیق فقهی شیعی قطعا عقب خواهد افتاد و قدرت رقابت با رقبا را نخواهد داشت.

برخی نگرش‌های افراطی مانع ارتباط حوزه با مراکز علمی جهان شده است

او در عین حال این نکته را هم یادآور شد: حوزه راه خود را خواهد رفت و افراد روشنفکر و مستعد و دانشمند کم ندارد ولکن با آزاداندیشی، فرصت اظهارنظر و استقلال حوزه از یکسو و مجال برقراری ارتباط با مراکز علمی و پژوهشی جهان که تحقیقات و کنکاش زیادی کردند تا آن حد که موضوع را خیلی به حکم نزدیک کردند، فاصله زیادی داریم و چه بسا، برخی نگرش‌های افراطی سبب شده ارتباط علمی ما ضعیف شود. درحالیکه اشکالی ندارد عده‌‌ای با نگرش‌های غربی باشند اما فقها و بزرگان فقه ما با نگرش استقلالی بدون گرایش به شرق و غرب با محوریت آیین الهی و منابع وحیانی به درستی می‌توانند احکام را استباط کنند ولی دانش و تجربه‌‌ای که آنها آموختند و قرن‌ها تلاش کردند تا زمینه‌های اجتماعی را بیابند در اختیار ما نیست و جامعه ما از این تکنولوژی به شدت فاصله دارد و ارتباط با این زمینه‌های علمی هرگز حوزه غنی ما را وابسته نمی‌کند.

جوادی آملی در پایان تاکید کرد: تعامل علمی از یکسو، آزاداندیشی و استقلال از سوی دیگر می‌تواند حوزه‌ها را به جای اصیل خود رسانده و پیشگام باشند.

منبع: شفقنا