شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام والمسلمین یوسفی از نبود تعامل مناسب بین حوزه و نظام در بخش پژوهش ابراز تاسف و تاکید کرد که دروس خارج فقه باید کاربردی و ناظر به نیازهای حاکمیت باشد.
شبکه اجتهاد: یکی از مباحثی که کمتر به آن توجه شده است اقتصاد تعاونی و جایگاه آن در اسلام است، اقتصادی که می‌تواند دروازه‌های شکوفایی نظام پولی و بانکی کشور را باز کرده و موجبات تغییرات جدی در این حوزه را فراهم آورد.
در حوزه علمیه نیز مراکزی هستند که کم و بیش در زمینه اقتصاد تعاونی فعالیت‌هایی کرده تا بتوانند در زمینه تحقق فرمایشات رهبر معظم انقلاب در زمینه اقتصاد مقاومتی گام‌های جدی بردارند و البته مراکزی نیز به همین مناسبت در حوزه تأسیس شده است.
با توجه به اهمیت جایگاه اقتصاد اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین احمدعلی یوسفی عضو هیأت علمی و مدیر گروه اقتصاد اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، رییس مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی و همچنین برگزیده همایش هجدهم کتاب سال حوزه در این زمینه با رسا به گفت‌وگویی صمیمی نشسته است که متن این گفت‌وگو در ادامه تقدیم میشود.
به نظر حضرتعالی برای تحقق اقصاد مقاومتی چه راهکاری عملی وجود دارد؟ در عرصه نظریه پردازی چه می‌توان کرد؟
یوسفی: بعد از آنکه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغ شد همیشه در این فکر بودم که چطور این سیاست‌ها باید روی زمین اتفاق بیفتد و صرفاً در حرف نماند و مطمئن بودم که در چارچوب نگاه اقتصادی موجود که دولت آن را دنبال می‌کند عملیاتی نخواهد شد و نیاز به بستری دارند که دو ویژگی عمده دارند: اول بستر مردمی و دوم بستر مبتنی بر معارف اسلامی.
حال اینکه چطور می‌توانیم سیاست‌های اقتصاد مقاومتی را با نگاه تفکر اسلامی محقق کنیم نه تفکر سرمایه داری و سکولار؟ سخنگوی دولت چند وقت گذشته اعلام کرد اساساً ما همین اقتصاد مقاومتی را درسال ۸۸ آوردیم و داریم عمل می‌کنیم در حالی که این تلقی نمی‌تواند سیاست‌های اقتصاد مقاومتی را امروزه عملیاتی کند و ما را به اهداف برساند.
باید مشکلات اساسی اقتصادی حل شود
هدف ما این است که مشکلات اقتصادی را از قبیل رکود، تورم، ضعف در تولید، بیکاری، فساد، قاچاق و … که روز به روز هم بیشتر می‌شوند را با نگاه اقتصاد مقاومتی حل کنیم.
اگر این نگاه تا الان درست بود حداقل باید شاهد کاهش آمار این مسائل می‌بودیم؛ درست است تورم پایین آمده اما به قیمت رکود؛ ما در رکود شدید قرار داریم و ۶۰ درصد ظرفیتهای تولیدی ما راکد هستند؛ حال راهکار چیست؟ دو سال قبل طی همکاری که با حکم ریاست پژوهشگاه حضرت آیت‌الله علی اکبر رشاد با نهادهای انقلابی داشتیم، در صدد بودیم ضمن ارائه مدل‌هایی بر اساس مبانی اسلامی چارچوبی برای حضور واقعی مردم در عرصه اقتصاد مقاومتی طراحی کنیم، چرا که می‌خواستیم این سیاست‌ها را روی زمین پیاده کنیم.
ارائه مدلهای اجرایی اقتصاد مقاومتی در جمع نخبگان حوزوی و دانشگاهی
مدل‌ها در جمع‌های نخبگان حوزوی و دانشگاهی و حتی در میان عامه مردم ارائه شد و به ویراست دهم رسید، البته در طراحی این مدل‌ها چند کار عمده با نگاه اسلامی نقش داشتند که الهام بخش بودند؛ اول نگاه امام(ره) در مورد اینکه مردم چگونه نقش می‌آفرینند، دوم بیانات رهبری که بسیار گسترده و در دسترس است، سوم نگاه آیت‌الله محمد علی شاه آبادی استاد اخلاق و عرفان امام خمینی(ره) که ایشان مکتب اقتصادی دارند؛ تحت عنوان مکتب اقتصادی اخلاقی، چهارم پیشرفت اقتصادی کوثری آیت‌الله جوادی آملی که ایشان معتقدند، مردم و امکانات و سرمایه‌ها باید به عدالت در اختیار همه مردم قرار گیرد.
پنجم مدل اقتصادی بنگاه‌های کارگر مالک که بر اساس تفکرات اخلاقی و اجتماعی دین مسیحیت کاتولیک که توسط چند کشیش در باسک اسپانیا طراحی شده است؛ بنده وقتی ارزش‌های اخلاقی را از نگاه اسلام بررسی کردم، به این نتیجه رسیدم که این اصول در اسلام ما خیلی با ارزش تر است و در صدد باز طراحی آن برآمدم، ششم نتایج تحقیق کتاب اقتصاد تعاونی بنده بود که به دستور رهبری و پیگیری آیت‌الله حسینی بوشهری به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سپس به من واگذار شد.
چگونه دیگر رکود نداشته باشیم؟
این مدل‌ها با همکاری مرکز اقتصاد مقاومتی حوزه انجام شده و در صدد برگزاری کارگاه‌هایی برای حوزویان و آموزش دانشجویان و اساتید دانشگاه‌ها هستیم تا این مدل‌ها در سراسر ایران و در استان‌های مختلف ارائه شوند و به کسانی که علاقمند هستند، آموزش داده شده و بعد نیروهای فعال هر استان متناسب با ظرفیتهای اقتصادی و انسانی هر استان مدلهای عملیاتی انطباقی طراحی کنند.
استان‌ها در سیکل حرکت درونی تولید، صنایع تبدیلی و فرآوری و توزیع و مصرف درون زا این مدل‌ها را طراحی کنند و این ثقل حرکت تولید و فعالیت را در سراسر استان‌ها به هم وصل کنند، تا تعادل بین توزیع و مصرف برقرار شود و اگر این تعادل ایجاد شود دیگر تورم و رکود نخواهیم داشت و انشاالله بسیاری از مفاسد نیز حل خواهند شد.
در ارتباط با مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی حوزه و زمینه تأسیس و وظایف آن توضیح دهید.
یوسفی: در حقیقت در راستای سیاست‌های کلی ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب، به صورت غیر مستقیم حوزه‌های علمیه را که مهد تربیت عالمان و متخصصان و مجتهدان اسلامی است، نسبت به تبیین ابعاد اسلامی اقتصاد مقاومتی مکلف می‌کرد.
به همین دلیل مدیر وقت حوزه‌های علمیه آیت‌الله حسینی بوشهری در راستای انجام این تکلیف و نیز بند ۲۱ این سیاست‌ها که بر تبیین ابعاد اقتصاد مقاومتی و گفتمان سازی آن بویژه در محیط‌های علمی، آموزشی و رسانه‌ای و تبدیل آن به گفتمان فراگیر و رایج ملی تأکید کرده است، در تاریخ ۱۹/۴/۹۳ اقدام به تأسیس « مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی» کردند.
مهمترین وظایف مرکز راهبری اقتصاد مقاومتی
از وظایف این مرکز می‌توان به توسعه و تعمیق نظریه پردازی و شاخص گذاری پیرامون موضوع به عنوان الگوی بومی نظام اقتصادی اسلام، ایجاد گفتمان علمی بین نخبگان حوزوی، دانشگاهی و نظام کارشناسی کشور و ارائه برنامه‌های اجرایی برای تحقق اقتصاد مقاومتی در چارچوب الگوی نظام اقتصادی اسلام اشاره کرد.
تولید محتوا پیرامون موضوع برای مبلغان محترم در ایام تبلیغ و نیز ظرفیتهای نماز جمعه و مشارکت در طراحی اسناد ملی همچون سیاست‌های کلی برنامه پنج ساله ششم توسعه از دیگر وظایف طرح شده در اساسنامه مرکز است.
این مرکز نهادی حوزوی و جزیی از سازمان مدیریت حوزه‌های علمیه است؛ فعالیتهای این مرکز فعالیتهای ستادی به منظور هدایت، حمایت و نظارت بر فعالیتهای مرتبط با موضوع در مقیاس ملی است.
با توجه به نظریه سیاستی حاکم برماموریت، راهبردها، سیاست‌ها، برنامه‌ها وسازمان این مرکز تأکید شده است که اقتصاد مقاومتی، تنها ازطریق شناخت اقتصاد اسلامی و تطبیق آن با ظرفیتهای فرهنگی، اقلیمی و تاریخی ایران اسلامی و جایگاه آن در جهان امروز تحقق پیدا می‌کند.
اهداف اصلی مرکز
از مهمترین اهداف حاکم بر این مرکز نیز می‌توان به تأسیس دانش اقتصاد مقاومتی، تحکیم این دانش در محیط علمی کشور و اصلاح رویکرد نخبگانی از اقتصاد غیر اسلامی و غیر بومی به اقتصاد اسلامی و بومی و کمک به نهادهای فرهنگ ساز کشور در راستای نهادینه سازی بنیان‌های فرهنگی اقتصاد مقاومتی است.
از مهمترین سیاست‌های حاکم بر این مرکز می‌توان به محور دانستن مطالبات و دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب و زمینه سازی علمی و فرهنگی برای تحقق مطالبات بر زمین مانده انقلاب اسلامی به عنوان اولویت نخست در راه اندازی مرکز اشاره کرد و همچنین شبکه سازی علمی از شخصیت‌های حقوقی و حقیقی داخلی و خارجی و برون سپاری هدفمند امور به مراکز توانمند حوزوی، دانشگاهی و کارشناسی برای جلوگیری از تحمیل بار اداری و مالی بر مرکز از سیاست‌های دیگر مرکز راهبری اقتصاد مقاومتی است.
با این نگاه این مرکز، در قالب یک ستاد علمی برای راهبری موضوع و هم افزایی ظرفیت حوزه‌ها ایجاد شده است و مأموریت اصلی آن، انجام فرامین رهبر معظم انقلاب اسلامی در راستای تحققِ بخشی از آرمان بزرگ «دولت سازی و جامعه سازی اسلامی» و در نهایت احیای تمدن اسلامی است.
فعالیت بیش از ۷۰ نفر متخصص اقتصاد اسلامی در مرکز
مرکز راهبری اقتصاد مقاومتی با پشتیبانی بیش از ۷۰ نفر از متخصصان و محققان اقتصاد اسلامی حوزه علمیه قم و نیز همکاری مؤسّسات علمی همچون پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، دانشگاه قم، دانشگاه مفید و دانشگاه باقر العلوم از دو سال پیش تاکنون مشغول فعالیت رسمی بوده است.
مرکز راهبری، با تقسیم نهادهای در صحنه عمل به سه کمیته نهادهای اجرایی و تقنینی و فرهنگساز و با پشتیبانی موثر کمیته مطالعات نظری، ساختار تشکیلاتی خود را در سال جدید بازسازی کرد.
بر این اساس، کمیته مطالعات نظری به مباحث مورد نیاز و بنیادین برای تبیین نظریه، شاخص‌ها و الگوی اقتصاد مقاومتی می‌پردازد تا در کنار سایر کمیته‌ها که وظیفه مطالعات کاربردی را برای تولید محتوا و ارائه پیشنهاد و راهبری موضوع مورد علاقه مخاطبان و نهادهای هدف برعهده دارند بتواند گفتمان جامع علمی را در این خصوص سامان دهد.
شایان ذکر است چهار کمیته مزبور، ذیل دو معاونت علمی و اجرایی به گونه‌ای تعبیه شده اند تا امکان پوشش تمامی رسالت‌ها و وظایف مرکز را در عرصه عینی جامعه فراهم بسازند.
در مورد زمینه نوشتن کتاب خود با عنوان «اقتصاد تعاونی از منظر اسلام» که در همایش هجدهم کتاب سال حوزه عنوان شایسته تقدیر را به دست آورد، برای ما بگویید؟
یوسفی: نیمه پایانی سال ۸۶ آقای دکتر عباسی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی با ما تماس گرفت و از توصیه رهبر معظم انقلاب به آیت‌الله حسینی بوشهری مدیر وقت حوزه‌های علمیه مبنی بر لزوم توسعه اقتصاد تعاونی یادکردند.
ایشان به ما گفتند شما در حوزه علمیه اگر بتوانید در بحث عمق بخشی به اقتصاد تعاونی کار کنید بسیار خوب میشود و برای این کار می‌توانید از ظرفیت علما و حوزه علمیه قم استفاده کنید ولی ما چیزی که بتواند مبنای عمل ما قرار بگیرد پیدا نکردیم.
فعالیت شش ماهه مطالعاتی
به همین منظور مأموریت پیدا کردیم در این زمینه کار کنیم و یک سری مقالات و کتاب‌هایی از زبان‌های مختلف که دورادور به این موضوع اشاره کرده و همچنین همایش‌هایی که به این منظور برگزار شده بود را بررسی کردم تا توانستم استارت آغازین این کتاب را بزنم؛ در حقیقت وقتی من وارد کار شدم تنها بیش از شش ماه وقت خود را بر روی مطالعه گذاشتم تا متوجه شوم شکل اقتصاد تعاونی در ایران اسلامی به چه صورتی است.
جالب است وقتی در سخنرانی‌هایی که در این موضوع اقتصاد تعاونی شده است جستجو می‌کردم غیر از چند جمله از شهید بهشتی و سخنانی از رهبر معظم انقلاب چیزی ندیدیم در نتیجه باید به این مسأله به عنوان یک پدیده مستحدثه نگاه می‌کردم.
بنده در بررسی‌های خود با یک مشکل اساسی مواجه بودم و آن نگاه متفاوت دولت‌ها به موضوع اقتصاد تعاونی بود، یک دولت به سمت عمومی و دولتی کردن اقتصاد تعاونی بود، دولتی تنها بخش خصوصی را مد نظر می‌گرفت و دولتی نیز در این مسأله خنثی عمل می‌کرد.
مشکل اساسی؛ نداشتن یک پایگاه فکری اقتصاد تعاونی
نداشتن یک پایگاه فکری و یک نظریه‌ای که بتواند قانون تعاون و سیاست اقتصاد تعاونی را بررسی کند مشکل اساسی ما بود و به همین جهت در مرحله نخست هدف اصلی خودمان را تولید یک پایگاه فکری اقتصاد تعاونی از منظر اسلام قرار دادم و در این راه به مسائلی در زمینه رویه، اصول و حتی مدلهای اجرایی اقتصاد تعاونی از منظر اسلام رسیدم و اتفاقا در این مسیر پای در عرصه تألیف کتاب دیگری با عنوان «بررسی، بازسازی و اصلاح قانون تعاونی جمهوری اسلامی ایران» گذاشتم.
کتاب «اقتصاد تعاونی از منظر اسلام» قصد دارد تا ضمن بررسی و نقد اقتصاد تعاونی، الگوی مطلوب اقتصاد تعاونی را از منظر اسلام کشف و ارائه کند.
در نهایت باید گفت تعاونی به عنوان یک فعالیت منظم اقتصادی که دارای مبانی، اهداف، اصول، انواع و مدلهای اجرایی مشخصی باشد، یک پدیده مستحدثه محسوب میشود؛ علت شکل گیری نهضت تعاونی، مفاسد حاصل از استقرار نظام اقتصادی سرمایه داری لیبرال بوده است و مقام معظم رهبری اقتصاد تعاونی بر اساس مبانی و معارف اسلامی را یکی از بهترین و منطقی ترین راه‌های تحقق عدالت اقتصادی می‌دانند و تأکید دارند که اقتصاد تعاونی، بن بست شکن اقتصاد کشور است.
در مورد بخش‌های این کتاب و اهداف آن نیز توضیح می‌دهید؟
یوسفی: این کتاب، دو بخش اساسی دارد. در بخش نخست، این پدیده مستحدثه یعنی اقتصاد تعاونی، شناسایی و نقد و بررسی میشود و در بخش دیگر از منظر اسلام الگوی مطلوب کشف و ارائه میشود؛ واضح است که در هر دو بخش، از روش بیان شده استفاده میشود.
مهمترین بخش‌های کتاب
به طور خلاصه اهداف مورد انتظار این کتاب عبارتند از کشف الگوی مطلوب اقتصاد تعاونی بر اساس تعالیم اسلامی، تعیین جایگاه اقتصاد بخش تعاونی به عنوان یکی از بخش‌های نظام اقتصادی اسلام و اثبات همسویی الگوی اقتصاد تعاونی براساس تعالیم اسلامی با مبانی بینشی، ارزشی و اهداف نظام اقتصادی اسلام است.
اثبات ناسازگاری الگوی اقتصاد تعاونی با آموزههای نظام اقتصادی کمونیسم و سرمایه داری، مطلوب اقتصاد تعاونی براساس تعالیم اسلامی، الگوی مناسبی برای تولید متعادل، رفع بیکاری، ایجاد اشتغال متعادل، کنترل رکود و تورم، توزیع عادلانه ثروت و درآمد در جامعه و جلوگیری از انحصارات از دیگر اهداف این کتاب است.
الگوی مطلوب اقتصاد تعاونی مبتنی بر آموزههای اسلامی، به عنوان یکی از بخش‌های نظام اقتصادی اسلام، دارای ظرفیت مناسبی در وصول نظام اقتصادی اسلام به اهدافش است؛ کتاب «اقتصاد تعاونی از منظر اسلام» در گروه اقتصاد پژوهشکده نظام‌های اسلامی سامان یافته و چاپ دوم آن توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه منتشر شده است.
در فصل نخست این کتاب «ماهیت اقتصاد تعاونی و شرکت‌‌های تعاونی» بررسی میشود، در فصل دوم «تحولات تاریخی شکل‌گیری اقتصاد تعاونی» به چالش کشیده میشود، فصل سوم نیز ویژه بررسی «آموزههای نظام اقتصادی سرمایه داری و اقتصاد تعاونی» است و در فصل چهارم «آموزههای نظام اقتصادی کمونیسم و اقتصاد تعاونی» مورد بحث و نظر قرار می‌گیرد.
مبانی بینشی و اخلاقی اقتصاد تعاونی
فصول پنجم تا نهم این کتاب نیز به ترتیب «مبانی بینشی اسلام و اقتصاد تعاونی»، «ارزش‌های اخلاقی اسلام و اقتصاد تعاونی»، «اصول رفتاری اقتصادی و اقتصاد تعاونی»، «مالکیت در اسلام و اقتصاد تعاونی» و «اهداف اقتصادی تعاونی در اسلام» هستند.
فصل دهم ویژه بررسی «اصول اقتصاد تعاونی از دیدگاه اسلام» است، در فصل یازدهم «انواع مدلهای اجرایی اقتصاد تعاونی از دیدگاه اسلام» بررسی میشود و در فصول دوازدهم تا چهار دهم نیز جایگاه اقتصاد بخش تعاونی در نظام اقتصادی اسلام، اقتصاد تعاونی و توزیع عادلانه ی ثروت و درآمد‌ها در اسلام و جمع بندی، نوع آوری‌‌ها و پیشنهادها بررسی میشود.
به عنوان سؤال پایانی شما به عنوان یکی از محققان و قلم به دستانی که سالیان دراز در حوزه پژوهش و تحقیق کرده اید، مهم ترین آسیب حوزه را در این زمینه چه مسأله‌ای می‌دانید؟ و چرا حوزه در پژوهش آنگونه که باید عمل نمی‌کند؟
یوسفی: به عقیده من حوزه و نظام در بخش پژوهش تعامل خوبی با هم ندارند، یعنی محصول پژوهش در بخش‌های نظام نمی‌رود و درس‌های خارجی که امروز در حوزه برگزار میشود به روز نیست و محصولی برای جامعه ندارد که همه این بخش‌ها باید اصلاح شود.
باید پژوهش‌های حوزوی ناظر به نیازهای روز جامعه باشد، به عنوان نمونه وقتی بنده این کتاب را نوشتم، سعی کردم با مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز رایزنی کنم تا این کتاب در جهت اصلاح قانون تعاونی جمهوری اسلامی ایران به کار گرفته شود و اگر این اتفاق بیفتد بزرگ ترین اثر را خواهد داشت.
برگزاری درس خارج فقه پول
باید درس‌های خارج فقه پول برگزار شود که البته بنده خودم چند وقتی است درسی در این زمینه برگزار کرده‌ام و معتقدم قانون پولی و بانکی کشور از دل همین درس‌های خارج و پژوهش‌های خروجی آن قابلیت اصلاح شدن و بازنگری را دارد.
من معتقدم باید یک معاونت یا یک دفتر تعامل حوزه و نظام در حوزه علمیه تأسیس شود که خروجی درس‌های خارج و پژوهش‌های حوزه مستقیما در وزارت خانه‌ها، مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان برود تا در جهت اسلامی سازی بخش‌های مختلف نظام مورد استفاده قرار بگیرد.
امروز در حوزه علمیه قم بیش از ۶۰۰ درس خارج برگزار میشود که خروجی درخوری ندارد و تنها چند صد نفر طلبه پای درسی می‌نشینند و گوش می‌کنند، بنابراین باید ساختار این کار ایجاد شود.
برای اصلاح بانک‌های باید کارهای ریشه‌ای صورت بگیرد
به عنوان نمونه ما خودمان در حوزه یک گروه خودجوش تحت عنوان نظام پولی و مالی اسلامی در حوزه با این هدف که بانک‌های موجود قابل اصلاح نیستند راه انداختیم و تأکید کردیم که باید در این زمینه کار ریشه‌ای صورت بگیرد و مباحث عقود صوری و رباخواری در بانک‌ها را با فرستادن طرح اسلامی سازی نظام بانکی به شورای فقهی بانک مرکزی بهتر کنیم.
به هرحال باید کارهای جدی زیادی صورت بگیرد، همچنانکه رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه تأکید کردند که در حوزه ظرفیتهای عمیق مدیریت نشده زیادی در جهت رفع مشکلات نظام وجود دارد.
دوام توفیقات همه شما عزیزان را از خداوند متعال خواهانم. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.
