شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
وقتی حاکمیت به دست حاکمیت اسلامی و شیعی است، بهترین فرصت است که ما رفت و برگشت بین حوزه اندیشه و عمل و سیاست‌گذاری را برقرار کنیم. متأسفانه این اتفاق نیفتاده است. شهید صدر در دو سطح وارد حوزه بانکداری اسلامی شد. در یک سطح ایشان در خصوص پیراستن نظام بانکداری متعارف جهان از مسئله ربا صحبت می‌کند و در سطح دیگری به سمت ایجاد نظام بانکداری در جامعه اسلامی می‌رود که این بحث ناتمام اندیشه شهید صدر است. یک درسی که باید از ایشان بگیریم هویت‌مند کردن سیاست‌‌‌‌های ماست. در جمهوری اسلامی ما ارتباط سیاست‌گذاری با پایه‌های نظری و فقهی مشخص نیست.
اختصاصی شبکه اجتهاد: قسمت بیست و دوم برنامه مصیر «ویژه‌برنامه بررسی آرا و اندیشه‌های شهید محمدباقر صدر» با حضور دکتر محمدجواد توکلی، استاد اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و دکتر احسان خاندوزی، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و عضو مجلس شورای اسلامی شب گذشته با موضوع «اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید صدر» روی آنتن شبکه چهار سیما رفت.
آغاز و تاریخچه اقتصاد اسلامی
دکتر خاندوزی در ابتدای برنامه دربارهی آغاز و تاریخچه اقتصاد اسلامی توضیح داد: بعد از پایان جنگ جهانی دوم که مناسبات نظم منطقه‌ای در خاورمیانه تغییر کرد و در پایان دهه‌‌ی ۱۹۴۰ و دهه‌‌ی ۱۹۵۰ میلادی نظام استعماری جای خود را به دوره‌‌ی استقلال بسیاری از کشورها داد، جریان‌‌‌‌های اسلامی در کشورهای مختلف که امکان ظهور نداشتند، بروز و ظهور جدی پیدا کردند. این جریان‌‌‌‌های استقلال طلبانه و جغرافیای جدید همزمان بود با حمله‌‌ی فکری و اندیشهای و تمدنی وسیعی که از سمت غرب به کشورهای آسیایی و مسلمان و آفریقا و آمریکای جنوبی وجود داشت. زمانه، زمانه‌‌ی نبرد اردوگاه فکری، اقتصادی و سیاسی سرمایه‌داری در برابر اردوگاه فکری، اقتصادی و سیاسی کمونیسم بود و این گمانه را ایجاد کرده بود که کشورهای مسلمان حتی اگر می‌خواهند روی پای خود بایستند، چاره‌ای جز پیوستن به یکی از این دو اردوگاه فکری، اقتصادی ندارند در این هنگام متفکران مسلمان، آنانی که مسئولیت اجتماعی بیشتری احساس می‌کردند، به‌ناچار تلاش‌‌‌‌هایی را شروع کردند. تلاشی که شهید سید محمدباقر صدر انجام داد، در دل چنین بستر اجتماعی و تمدنی قابل فهم است و ایشان با نگارش کتاب اقتصادنا به موجی از حرکت‌‌‌‌های فکری و اندیشهای را در حوزه اقتصاد اسلامی دامن زد. شهید صدر به‌عنوان کسی که مبدع و مؤسس جریان فکری اقتصاد اسلامی محسوب می‌شد، توانست با انتشار این کتاب اولاً سایر اندیشمندان حوزه‌‌‌‌های اسلامی را تشویق کند تا ورود پیدا کنند و دوما پاسخی برای افراد سایر جوامع که به دنبال نقش اسلام در هویت سیاسی و اقتصادی و اجتماعی خود بودند، ارائه دهد.
شهید صدر را پدر اقتصاد اسلامی می‌دانیم
سپس دکتر توکلی درباره اثرهای مدون در حوزه اقتصاد اسلامی بیان کرد: اگر بخواهیم نگاه تاریخچه‌‌‌ای به اقتصاد اسلامی داشته باشیم، قاعدتاً ظهور اسلام منشأ اقتصاد اسلامی است. اگر با این رویکرد نگاه کنیم سابقه‌ی ۱۴۰۰ ساله‌‌‌ای وجود دارد. برای مشخص کردن نقش شهید صدر که او را پدر اقتصاد اسلامی می‌دانیم، باید یک رویکرد تاریخچه‌‌‌ای داشته باشیم. اسلام اوایل قرن هفتم میلادی ظهور کرد. بعد از سال ۵۰۰ میلادی یک دوره‌‌‌ای داریم یوزف شومپیتر از آن به‌عنوان دوره‌‌ی شکاف اندیشهای یاد می‌کند که در قرون وسطی اندیشهای وجود نداشته است. بسیاری از متفکران مسلمان می‌گویند که دوره‌‌ی افول اندیشه غربی‌‌‌‌ها بوده است و اندیشه یونانی افول کرده و بحث اندیشه اقتصاد اسلامی متولد شد. ابن خلدون در کتاب العبر که مقدمه آن معروف است، بازشناسی می‌کند که چرا تمدن اسلامی افول کرد و دلایل سقوط آندلس چی بود. ابن خلدون نظریه‌‌‌ای دارد که یکی از محققان اقتصاد اسلامی از آن به‌عنوان مکانیسم ماشه یاد می‌کند. هنگامی که سیر تحول را می‌بینیم به نظر می‌رسد که ما تا سال ۱۵۰۰ میلادی یک نوع افول در ارائه اندیشه اسلامی و اقتصاد اسلامی با توجه به نیاز روز اتفاق می‌افتد. در همین زمان رنسانس در حال وقوع است. ۱۷۷۶ به بعد مکتب کلاسیک و آدام اسمیت و سایر مکاتب اقتصادی پشت سر هم در حال تولد هستند و این تقابل فکری میان سرمایه‌داری و مارکسیسم وجود دارد. انقلاب صنعتی رخ می‌دهد، مشکلات مربوط به عدالت وجود دارد و… . اواسط قرن ۲۰ در عراق این تقابل اندیشهای بین سرمایه‌داری و سوسیالیسم وجود داشته است و تمایل جامعه عراق به سمت سوسیالیسم بوده است.
تنها مسلمانی که مارک بلاگ اسمش را به‌عنوان یک متفکر اقتصادی آورده است
وی افزود: شهید صدر در این زمان اندیشه اقتصاد اسلامی را به‌صورت سیستمی عرضه می‌کند. شاید قبل از شهید صدر رگه‌‌‌‌های از اندیشه اقتصاد اسلامی را داشته باشیم برای مثال ۱۹۰۰ جریان علمای قاجار را داریم که در برابر استعمار انگلیس می‌ایستند مانند آقا نجفی و نامه علمای اصفهان که مصرف کالای خارجی را تحریم می‌کنند. از ۱۹۰۰ تا ۱۹۶۰ افولی اتفاق می‌افتد که دلایل سیاسی دارد. بعد از آن شهید صدر ظهور می‌کند که نگاه سیستمی دارد و این ویژگی متمایزکننده ایشان است. مارک بلاگ اقتصاددان بزگی است که کتابی دارد به‌عنوان اقتصاددانان بزرگ جهان و شرح حال و افکار بیش از ۲۰۰ نفر را نوشته است و شهید صدر تنها مسلمانی است که مارک بلاگ اسمش را به‌عنوان یک متفکر اقتصادی آورده است. ما متأسفانه نتوانستیم شهید صدر را به‌خوبی معرفی کنیم. ظهور ایشان یک نقطه عطف است.
شهید صدر صاحب ذهن خلاق، مولد، مبدع حرف‌‌‌‌های نو و تلفیق‌‌‌‌های سازنده بود
دکتر خاندوزی در بخش دوم سخنان خود اظهار داشت: در حوزه اقتصاد اسلامی نیازمند دو دسته دستاورد بودیم تا بتوانیم بگوییم اقتصاد اسلامی دارای هویت مستقل است؛ دستاوردهای سلبی و نقدی و دستاوردهای ایجابی و تولیدی. شهید صدر هم صاحب ذهن نقاد در همه حوزه‌‌‌‌ها بود و در آن‌‌‌‌ها چیره دست بود و هم صاحب ذهن خلاق و مولد بود و مبدع حرف‌‌‌‌های نو و تلفیق‌‌‌‌های سازنده بود. ثمره‌‌ی این نقادی و خلاقیت در اقتصادنا این‌طور خود را نشان داد که نقدی جدی و اساسی و عالمانه به مکاتب اقتصادی است. از اصول مارکسیسم شروع می‌کنند و به نظام اقتصادی مارکسیسم می‌رسند و بعد اقتصاد لیبرالیستی به همین شکل و در پایان کتاب هم حرف‌‌‌‌های ایجابی دربارهی مذهب اقتصاد اسلام را بیان کردند.
مالکیت مزدوج، آزادی در کادر محدود و عدالت اجتماعی، سه محور اصول اقتصاد اسلامی
دکتر توکلی دربارهی کتاب اقتصادنا توضیح داد: شهید سید محمدباقر صدر مطرح می‌کنند که اقتصاد اسلامی اصالتاً یک مکتب اقتصادی است و می‌گویند مکتب اقتصادی اسلام آن راه و روشی است که اسلام می‌خواهد در زندگی اقتصادی بر اساس عدالت سامان دهد. ایشان می‌گویند محور مدیریت اقتصاد جامعه باید عدالت باشد. اگر می‌خواهید در آیات و روایات به دنبال قانون عرضه و تقاضا بگردید، این رسالت قرآن و روایات نیست و مذهب اقتصادی وقتی در جامعه اجرا شد، فضا برای تولید علم اقتصاد اسلامی فراهم می‌شود. ایشان اصول اقتصاد اسلامی را در سه محور مالکیت مزدوج، آزادی در کادر محدود و عدالت اجتماعی بیان می‌کنند.
شش مرحله برای عملیات کشف مکتب اقتصادی
دکتر خاندوزی نیز در خصوص گام‌‌‌‌های تحقق اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید سید محمدباقر صدر توضیح داد: هنگامی از کلیدواژه‌‌ی اقتصاد اسلامی صحبت می‌کنیم، منظورمان مکتب اقتصاد اسلامی است و این مکتب را می‌خواهیم تا حیات واقعی انسان امروز را بر اساس آموزه‌‌‌‌های اسلامی تنظیم کنیم. تفاوت مکتب و علم اقتصاد اسلامی در این است که شهید صدر رسالت تفسیر حیات اقتصادی را وظیفه‌‌ی علم اقتصاد می‌داند و تنظیم حیات اقتصادی را وظیفه‌‌ی مکتب اقتصادی. شهید صدر شش مرحله برای عملیات کشف مکتب می‌شمارند. ابتدا از مرحله طرح سؤال مکتبی شروع می‌شود که اساساً ما در مکتب اقتصادی اسلام به چه پرسش‌‌‌‌هایی باید پاسخ دهیم تا تنظیم حیات اقتصادی و رفع مشکلات جامعه اتفاق بیفتد. در مرحله دوم احکام اجتهادی اقتصادی مرتبط را گردآوری کنیم. مرحله سوم گزینش احکام دارای صبغه مکتبی است که از نوآوری‌‌‌‌های ایشان است و بحث منطقه الفراغ در اینجا مطرح می‌شود. مرحله چهارم هماهنگ کردن مجموعه‌‌ی احکام با هم دیگر است. ایشان در ابتدای کتاب می‌گویند برخی از احکامی که در این کتاب نوشته‌ام با نظر شخصی من مغایر است ولی می‌خواستم یک نظام سازی هماهنگ انجام دهم. مرحله پنجم استنباط گزاره اصلی و زیربنایی انجام می‌شود. آخرین مرحله انتخاب کارآمدترین نظام اقتصادی است.
شهید صدر و گام‌‌‌‌های ساختاری و نظام سازی
در بخشی دیگر از برنامه دکتر توکلی ادامه داد: شهید سید محمدباقر صدر یک مبنا دارند و گام‌‌‌‌هایی برای اجرای اقتصاد اسلامی مطرح می‌کنند. نکته مهم اینجاست که ایشان می‌گویند اقتصاد اسلامی، جزئی از یک کل است. توسعه از نظر ایشان فقط اقتصادی نیست و باید در کنار توسعه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هم باشد. وقتی بانک اسلامی می‌خواهیم در جامعه داشته باشیم باید نظام بیمه، مالیات و فرهنگ جامعه هم اسلامی باشد. با این تفسیر به نظر من شهید صدر به سراغ گام‌‌‌‌های ساختاری و نظام سازی می‌رود. شهید صدر در این نظام سازی بین دو قاعده گذاری تفکیک قائل می‌شود.
تهمت ناروایی است اگر نظام بانکداری حال حاضر را منسوب به شهید صدر بدانیم
دکتر احسان خاندوزی در خصوص بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربا توضیح داد: گمان می‌کنم تهمت ناروایی است اگر ما نظام بانکداری حال حاضر را منسوب به شهید صدر بدانیم. وجه ممیز شهید صدر نگاه نظام واره‌‌ی ایشان است. ایشان یک پدیده را به‌صورت سیستمی تحلیل می‌کنند و به تمام ابعاد و اجزا آن اهمیت می‌دهند. ما در نظام بانکدار خودمان این‌طور عمل نکرده‌ایم. ما در بانکداری و در سایر اجزا مثل مالیات و بودجه و… صراحتاً می‌گویم حاصل هیچ نگاه نظام واره‌‌‌ای نسبت به اقتصاد اسلامی و اقتصاد نیست. این‌طور نیست که ما یک رویکرد اقتصاد اسلامی را انتخاب کرده باشیم و بر اساس آن نظامات بانکی و مالیاتی و… را تنظیم کنیم. وقتی حاکمیت به دست حاکمیت اسلامی و شیعی است بهترین فرصت است که ما رفت و برگشت بین حوزه اندیشه و عمل و سیاست‌گذاری را برقرار کنیم. متأسفانه این اتفاق نیفتاده است. شهید صدر در دو سطح وارد حوزه بانکداری اسلامی شد. در یک سطح ایشان در خصوص پیراستن نظام بانکداری متعارف جهان از مسئله ربا صحبت می‌کند و در سطح دیگری به سمت ایجاد نظام بانکداری در جامعه اسلامی می‌رود که این بحث ناتمام اندیشه شهید صدر است. یک درسی که باید از ایشان بگیریم هویت‌مند کردن سیاست‌‌‌‌های ماست. در جمهوری اسلامی ما ارتباط سیاست‌گذاری با پایه‌های نظری و فقهی مشخص نیست.
تفاوت نظام بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربای امروز
دکتر محمدجواد توکلی در پایان برنامه دربارهی تفاوت بین نظام بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربای امروز بیان کرد: شهید صدر می‌گویند ما دو نوع بانک می‌توانیم داشته باشیم. یک بانکی در جامعه‌‌‌ای که سایر شئون اقتصادی آن غیر اسلامی است و یک بانکی در جامعه‌‌‌ای که سایر شئون اقتصادی آن هم اسلامی است. آنچه عمدتاً شهید صدر مطرح کرده، بانکی در جامعه‌‌‌ای است که شئون اسلامی در آن اجرا نشده است. اگر بگوییم ما از ایده شهید صدر اقتباس کرده‌ایم در واقع ایده‌ای است که در خصوص جامعه اسلامی نبوده است. البته همان هم اجرا نشده است. ایشان می‌گوید باید توازن برقرار باشد و شکاف طبقاتی از بین برود. ما شهید صدر را نشناخته‌ایم و نخوانده‌ایم و از ایده‌های او استفاده نکرده‌ایم.
یادآوری می‌شود، در سه قسمت گذشته، مصیر به «سیره و سرگذشت شهید صدر» و «کارکرد اندیشه شهید محمدباقر صدر برای امروز امت اسلامی» و «منطقه الفراغ؛ چیستی و کارکرد آن در نظام حقوقی» پرداخته است. این برنامه پیشتر به بررسی آراء اندیشمندانی چون شهید مطهری، شهید بهشتی، امام موسی صدر، آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌الله مهدوی کنی، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و استاد سید منیرالدین حسینی پرداخته است.
مشاهده فیلم: اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید صدر» با حضور محمدجواد توکلی و احسان خاندوزی
