شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیت‌الله جوادی آملی وقتی می‌خواستند رساله را منتشر کنند، فرمودند آنچه که هست پاسخگوی نیازهای جامعه نیست، بسیاری از مسائل آن نسخ شده و اصلا وجود ندارد، بسیاری از مسائل تازه و نوپدید است که وارد رساله‌های عملیه نشده بنابراین ایشان رساله عملیه را بازبینی و بازخوانی کردند و با قلم خودشان شروع کردند، رساله عملیه را از اول نوشتند برخلاف آنچه که در سنت فقهی و جامعه فقهی ما وجود دارد که رساله‌های عملیه موجود را حاشیه می‌زنند و نظر خود را بیان می‌کنند.
به گزارش شبکه اجتهاد، مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء معتقد است که دیگر زمان رساله‌های عملیه‌ای که تعلیقه و حاشیه‌ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی‌تواند مشکل جامعه را حل کند. امروز مسائل و موضوعات بسیار پیچیده تر و درهم تنیده است که شاید به راحتی تحلیل نشود و نیازمند کارشناسی روشن و عمیقی به لحاظ موضوع شناسی است تا حکم روشنی برای آنها صادر شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی در گفت وگو با شفقنا، اظهار داشت: فرد مسلمان برای اداره شئونات خود باید به سه بخش وجود خود بپردازد و برای هریک از این بخش‌ها نیازمند صحیفه و کتابی برای راهنمایی است. یک بخش، اعتقادات او را بناست تامین کند، بخش دیگری مسائل اخلاقی و تربیتی و بخش سوم هم تکالیف و احکام فردی. عملا این سه بعد از وجود خود را باید تبیین کند.
او با اشاره به مسئله سبک زندگی که امروز بسیار مورد توجه قرار گرفته است، افزود: اسلام سه بخش اعتقادات، اخلاق و تکالیف را نوشته و بزرگان هم در این ابعاد سه گانه، رساله‌ها و صحیفه‌هایی را مهیا کرده اند؛ به عنوان مثال، کتاب «اعتقادات» مرحوم صدوق برای کسی که می‌خواهد زندگی خود را بر مبنای قرآن و سنت سامان دهد، مفید است. البته، در رساله‌های عملیه پیشین، بخش اول، به یک سلسله مسائل اعتقادی کلی و نیز مسائل تربیتی و اخلاقی پرداخته بودند و سپس وارد احکام و تکالیف مکلف می‌شدند. انسان مسلمان برای اینکه نسخه عملی زندگی خود را داشته باشد و مقررات و دستورات شرعی زندگی را دریافت کند، می‌بایست به «رساله‌های عملیه» مراجعه کند.
استاد حوزه علمیه قم درباره فلسفه نامگذاری «رساله‌های عملیه» گفت: انسان مسلمان بویژه کسی که پیرو قران و عترت است، باید بداند که اعمال خود را بر اساس چه نسخه‌ای تنظیم کند. انسانی که از این سه بعد وجودی خود خبر نداشته باشد و اعتقادات و باورهای او نساخته باشد یا به مسائل اخلاقی و تربیتی اهتمام لازم را نداده باشد یا در مقام عمل مطابق با احکام الهی پیش نرود، نمی‌تواند مسلمان متعهد به آموزه‌های دینی باشد لذا جامعه اسلامی و کسانی که در سنت اسلامی رشد می‌کنند، تلاش دارند تا این سه بُعد را شایسته نگاه دارند.
او بیان داشت: دانش فقه تامین کننده اصلی حلال و حرام، مستحب و واجب، درست و نادرست بودن اعمال انسان است و دوره‌های سنگینی هم بر این دانش گذشته است.
فاصله رساله‌های عملیه با جامعه سبب عدم پیوند عمیق جامعه با دانش فقه شده است
جوادی آملی، رساله‌های عملیه را پلی بین جامعه و دانش فقه دانست که زندگی انسان‌ها را برمبنای فقه اصلاح و تصحیح می‌کند و ادامه داد: فقه در مقام عمل باید احکام را به گونه‌ای صادر کند که بتواند تامین کننده اعمال و احکام زندگی جامعه باشد. در این زمینه شاهد گسستی بین جامعه و دانش فقه هستیم؛ فاصله‌ای که رساله‌های عملی با جامعه ما دارد، سبب شده است، این جامعه نتواند خود را با دانش عمیق فقه پیوند بزند.
او تصریح کرد: رساله‌های عملی اگر رسالت خود را به درستی انجام دهند، می‌توانند داشته‌ها و دانش فقه را در ظرفی مهیا بسازند که جامعه در مقام عمل بتواند از آن استفاده کند و نیاز عملی خود را از طریق رساله‌های عملیه برطرف کند.
شناخت جامعه نسبت به فقه بسیار ضعیف است
مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء بیان داشت: باید توجه داشته باشیم که دانش فقه یک بخش، به عنوان منبع است، جامعه، بخش دیگر و عده‌ای که باید رسالت پیوند بین جامعه و دانش فقه را از طریق رساله عملیه و استفتائات ایجاد کنند، بخش دیگر. باید اعتراف کنیم که متاسفانه این پیوند وجود ندارد و جامعه با احکام الهی به درستی ارتباط ندارد و شناخت آنها نسبت به فقه بسیار ضعیف است. لذا هم رسالت آشنایان و ارائه کنندگان این احکام بسیار سنگین است هم التزام و تعهد عملی جامعه اقتضا می‌کند که بتوانند چنین پیوندی را ایجاد کنند؛ بهرحال رساله‌های عملی، این فاصله را نتوانستند به درستی ترمیم کنند و امروز با توجه به اینکه متغیرات جامعه و شرایط جامعه تغییر کرده است، فقه باید پا به پای این تغییرات جلو بیاید و رساله عملیه و استفتائات درست بیان شود.
او اذعان کرد: ما هم از نظر آحاد جامعه اسلامی، تعهد و التزام را بسیار ضعیف و کم می‌بینیم، هم از طرف کسانی که باید این احکام الهی را برای جامعه به درستی تقریر و اعلام کنند، کوتاهی روشنی اتفاق افتاده و فاصله بین جامعه ما و دانش فقه فاصله بسیار عمیقی شده است. انتظار می‌رود هم جامعه علمی و هم رسانه‌ها اهتمام لازم را داشته باشند تا این پیوند برقرار شود. در گذشته این فاصله‌ها به این حد نبود و متغیرات جامعه هم به این حدّ فراوان نبود، اما امروز، تغیرات موضوعی و مباحث احکامی و امثال ذلک اقتضا می‌کند که احکام الهی مبتنی بر منابع فقهی برای جامعه تشریح شود. موضوعاتی در مباحث پزشکی، مباحث مهندسی، مباحث اجتماعی و مباحث سیاسی موضوعاتی پیش می‌آید که بایستی فقه پاسخگوی آنها باشد.
جوادی آملی اضافه کرد: معمولا رساله‌های عملی، بنا دارند که سفره عمل جامعه اسلامی را بگشایند ولی استفتائات ناظر به جزئی تر دیدن مسائل است و ممکن است که بر کل جامعه اسلامی که در شرایط خاصی ممکن است قرار گیرد، عطف کند و بتواند دستورالعمل خاصی را اعمال کند اما این مطالبه از جامعه است که حوزه‌های علمیه باید پاسخگو باشند و نهادهایی مرتبط با مباحث فقهی باید یکی پس از دیگری، این نیازها را به مراکز فقهی منتقل کنند از یکسو و پاسخ آنها را برای جامعه فراهم کنند از سوی دیگر. البته در دوره اخیر موضوعات متنوعی حاصل شده و مرکز موضوع شناسی فقه هم کمک خوبی برای آماده کردن مسائل و موضوعات برای فقیه و فقاهت است.
او درباره تاریخچه رساله‌های عملیه اظهار کرد: در تمام دوره‌هایی که جامعه اسلامی با فقهای زمان در ارتباط بودند رساله‌هایی وجود داشت اما به صورت مشخص، این رساله‌ای که در طول ۷۰ سال از زمان آیت‌الله العظمی بروجردی تاکنون نگاشته شده است، مبنای عمل قرار گرفته است. در آن زمان هم شاید ضعف‌ها و نقص‌هایی وجود داشت که شاید این نقص‌ها و ضعف‌ها هم هنوز است.
رساله آیت‌الله جوادی آملی براساس نیاز جامعه و شرایط روز نوشته شده است
مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء این نکته را خاطرنشان کرد: حضرت آیت‌الله جوادی آملی وقتی می‌خواستند رساله را منتشر کنند، فرمودند آنچه که هست پاسخگوی نیازهای جامعه نیست، بسیاری از مسائل آن نسخ شده و اصلا وجود ندارد، بسیاری از مسائل تازه و نوپدید است که وارد رساله‌های عملیه نشده بنابراین ایشان با قلم خودشان شروع کردند، رساله عملیه را از اول نوشتند برخلاف آنچه که در سنت فقهی و جامعه فقهی ما وجود دارد که رساله‌های عملیه موجود را حاشیه می‌زنند و نظر خود را بیان می‌کنند که باید بپذیریم این کار صوابی نیست یعنی نمی‌توان فقیهی که بعد از ۵۰ تا ۶۰ سال از دوران گذشته می‌آید بگوید که همان رساله عملیه موجود باشد و من نظراتم را روی همان رساله عملیه پیاده می‌کنم؛ لذا حضرت آیت‌الله جوادی آملی، رساله عملیه را بازبینی و بازخوانی کردند و با قلم خود رساله مجدد نوشتند که هم اتقان فقهی درآن کاملا رعایت شده و هم سعی شده که موضوعات مطابق با شرایط روز باشد و مواردی که در گذشته بوده و نسخ شده، حذف گردیده و مواردی که مورد ابتلای جامعه هست به رساله عملیه برگشته و بایستی این مبنا را برای کسانی که به حوزه مرجعیت وارد می‌شوند و بناست رساله عملیه منتشر کنند، اصل قرار دهیم و طبیعی است که در چنین فضایی، مسائل مستحدثه هم دیده می‌شود، نیازهای جامعه هم منتقل می‌شود و فقیه در عصر وروزگار خود به آن خواهد پرداخت.
او تصریح کرد: مسائل مستحدثه و نوپدید همواره در دو سطح مطرح می‌شود؛ یک سطح، سطح کارشناسی و تخصصی است که فقها به آن امر می‌پردازند و براساس ادله موجود استدلال می‌کنند و البته عموم جامعه نمی‌توانند با این مباحث فنی روبرو شوند اما در سطح دوم، عده‌ای نویسنده و اگاه به ادبیات نگارش باید باشند تا بعد ازاستنباط حکم توسط فقها، با استفاده از قلم شایسته خود، مسائل علمی فقهی را در قالب ساده و روان به جامعه منتقل کنند. به عنوان مثال، جامعه می‌خواهد نظر دین را در مساله بانکداری یا بورس یا سرقفلی یا سایر مسائل که در حوزه پزشکی و بازار مطرح است، ببیند.
فقهای ما از مسائل نوپدید عقب هستند درحالیکه اینها مورد عمل و ابتلای جامعه ماست
جوادی آملی ادامه داد: امروز، جامعه ما در مسئله رمزارزها و دیگر مسائل چندگام جلوتر است ولی متاسفانه فقهای ما از این مسئله عقب هستند درحالیکه اینها مورد عمل و ابتلای جامعه ماست. بارها و بارها ارجاع دادند اما پاسخ شایسته‌ای نگرفتند حتی نظام اقتصادی ما، نظام قضایی ما، نظام بانکی ما در مقابل این مسائل وامانده و جا مانده و نتوانسته مسائل را نه به لحاظ موضوع و نه به لحاظ حکم به درستی دربیاورد. و این یکی از ضعف‌ها و نقص‌هایی است که ما در این دوره شاهد هستیم. بنابراین نیاز است جریان فقهی را به درستی تقویت کنیم. ما متاسفانه دچار چالش‌هایی در مباحث علمی حوزوی و مسائلی هستیم که گاهی ما را از آن رسالت اصلی دور می‌کند. اتفاقاتی که امروز در مراکز علمی و حوزوی در حال انجام است بیرون از مرزهای دانش است که به حوزه‌ها رخنه کرده و رسالت اصیل حوزه‌ها تحت الشعاع قرار گرفته است اما این مطالبه گری باید از جانب مردم و اصحاب رسانه وجود داشته باشد که احکام اینگونه از موضوعات را بتوانند به عنوان احکام فقهی داشته باشند و تکالیف جامعه هم مشخص شود.
زمان رساله‌های عملیه‌ای که تعلیقه و حاشیه‌ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی‌تواند مشکل جامعه را حل کند
او در مورد نحوه قرارگرفتن مسائل تخصصی در رساله‌های عملیه بیان کرد: اگر رساله‌های عملیه مطابق با نیاز روز و توجه به مطالبات روز باشد، بایستی این مسائل در رساله‌ها بیاید یا لااقل در استفتائات به گونه‌ای باشد. چون استفتائات مکمل رساله‌ها هستند و جزئی تر هستند اما اگر مسئله‌ای به صورت کلی مورد ابتلای جامعه و نظام است حتما باید در رساله‌های عملیه بیاید.
مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء یادآور شد: دیگر زمان رساله‌های عملیه‌ای که تعلیقه و حاشیه‌ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی‌تواند مشکل جامعه را حل کند. امروز مسائل و موضوعات بسیار پیچیده تر و درهم تنیده است که شاید به راحتی تحلیل نشود و نیازمند کارشناسی روشن و عمیقی به لحاظ موضوع شناسی است تا حکم روشنی برای آنها صادر شود.
او به عنوان نمونه به مساله اقتصادی اشاره کرد و افزود: الان مساله تورم و تحریم که تنش‌هایی بر جامعه وارد می‌کند و ابعاد مختلف اقتصاد و اجتماع را مورد هجمه قرار داده و انصافا انسان‌ها در زیر این هجمه‌های اقتصادی و اجتماعی بعضا دارند له می‌شوند، اصلا باور اینکه بتوانند مطابق با احکام الهی عمل کنند از دست مردم دارد گرفته می‌شود. وقتی جامعه‌ای مضطرب باشد و روز و ساعتش نسبت به مسائل اقتصادی روشن نباشد نمی‌تواند تصمیم بگیرد. بسیاری از این تصمیم‌ها و مسائلی که در فقه داریم مانند اینکه هنگام خرید و فروش باید موضوع مشخص باشد، ابهام در آن نباشد، مبیع مشخص باشد، در بازاری که یکساعت دیگر این کالا در اختیار نیست یا قیمت دوبرابر می‌شود، این معامله نمی‌تواند شکل بگیرد و طبعا جامعه نمی‌تواند خودش را مطابق با موازین شرعی جلو ببرد. زمانی جامعه می‌تواند این موازین را درست بکار بگیرد که اصولی که در معاملات گفته شده، حفظ شود.
جوادی آملی درباره اصطلاحات تخصصی در رساله‌های عملیه و عدم فهم صحیح آن توسط جامعه بویژه نسل جوان گفت: فقیهان معمولا برای اینکه حکم فقهی خود را با منابع نزدیک کنند سعی می‌کنند از اصطلاحات و واژگانی استفاده کنند که آن جهت فقهی را هم نمایان تر کند. شاید این نیاز جامعه نباشد و او را از اصل مساله دور کند اما چون در گذشته این مساله مهم بود که فقیه با چه رویکردی مساله را دنبال می‌کند، مستند می‌کردند به عباراتی که در روایات آمده و این یک سنتی در گذشته بوده است. این عبارات برای مساله دانان و مساله گویان ما گویا و رساست اما برای کسانی که مسئله‌ها را می‌شوند و دنبال می‌کنند ممکن است مفید فایده نباشد. هرچه نویسندگی و روان بودن مطلب بیشتر باشد، بیشتر می‌تواند مفید فایده باشد که البته جمع تخصص نویسندگی در کنار تخصص فقهی کار آسانی نیست.
او پیشنهاد کرد: برای بهبود رساله‌های عملیه از نظر محتوا، ادبیات و موضوع نیازمند کارگروه هستیم تا ضمن استنباط مسائل شرعی، برای ارائه آن هم چه به لحاظ علمی، فقهی، محتوایی، ادبی، چه به لحاظ ارائه مطلب که حیثیت آموزشی و تعلیمی در آنها دیده شود، راه سهل تری را برگزیند. درگذشته کسانی دست به قلم می‌بردند که ویژگی نویسندگی و حفظ مسائل تعلیمی را نداشتند و تنها بعد فقهی را در نظر داشتند.
استاد حوزه علمیه قم گفت: امروزه شرایط اجتماعی بسیار متفاوت شده و آنچه که متغیرات جامعه است – چه از درون و چه بیرون جامعه – بسیار پیچیده شده و متاسفانه به دلیل دوربودن این مباحث به بحث‌های فقهی، الزام و تعهد در گروه‌های بزرگی از جامعه به مسائل شرعی بسیار کم شده است و این یک خطر دین گریزی هم برای کسانی که در ابتدای راه هستند ایجاد می‌کند اما همین برنامه‌ها آشنایی جامعه به این مباحث و اینکه جامعه اسلامی شیعی نمی‌تواند از این سه صحیفه اعتقادی، اخلاقی و تربیتی و احکامی و تکالیفی فارغ باشد را بیشتر می‌کند.
