شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
پروژه الگوریتم اجتهاد در چهار مرحله تعریف شده است؛ ۱- الگوریتم «مسأله شناسی، دلیل یابی و قرینه یابی» ۲- الگوریتم استظهار مدلول انفرادی ادله ۳- الگوریتم جمع ادله ۴- الگوریتم اجرای اصول عملیه.
به گزارش شبکه اجتهاد، کرسی علمی ترویجی با موضوع «روش‌شناسی استظهار از ادله (کشف مدلول انفرادی ادله نقلی)»، به همت گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به صورت مجازی برگزار شد. در این کرسی علمی حجتالاسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی، استاد باسابقه حوزه علمیه مشهد و عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بعنوان ارائه‌دهنده و حجتالاسلام و المسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی و دکتر مسعود فیاضی بعنوان ناقد حضور داشتند.
در ابتدای نشست حجتالاسلام عبدالحمید واسطی در پنج محور دیدگاه خود را تبیین کرد: ۱- توضیح عنوان و مساله بحث ۲- ساختار پژوهش و ساختار بحث ۳- فرضیه ۴- استدلال ۵- نتایج و آثار.
واسطی در محور اول که توضیح عنوان و مساله بحث است، چنین بیان داشت: منظور از «استظهار از ادله»، کشف مراد جدی شارع در آیات و روایات است، (الاستظهار هو عملیه اکتشاف المراد الجدی من الادله النقلیه)؛ و مقصود از «الگوریتم»، بیان مراحل قدم به قدم انجام یک کار با ذکر تمام جزئیات عملیاتی است، لذا مساله بحث عبارت خواهد بود از «چگونگی قدم به قدم کشف مراد جدی شارع در ادله نقلی».
وی در تذکری نسبت به مساله بحث گفت: مقصود از «مراد جدی» در اینجا «مدلول تصدیقیِ اول» در ادلۀ انفرادی است و «مدلول تصدیقی نهایی» که مربوط به جمع ادله است در مرحله بعد قرار دارد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در تبیین محور دوم که ساختار پژوهش است گفت: پروژۀ الگوریتم اجتهاد که به ارائه روش قدم به قدم اکتشاف نظر شارع در موضوعات مختلف خُرد و کلان می‌‌پردازد در چهار مرحله تعریف شده است که عبارتند از: ۱- الگوریتم «مساله شناسی، دلیل یابی و قرینه یابی» ۲- الگوریتم استظهار مدلول انفرادی ادله ۳- الگوریتم جمع ادله ۴- الگوریتم اجرای اصول عملیه؛ که تحقیق حاضر، مرحله دوم از این پروژه پژوهشی است.
این استاد حوزه علمیه مشهد در ادامه توضیح ساختار، به ساختار درونیِ بحث پرداخت و بیان داشت: تحقیق الگوریتم استظهار از ادله، دو بخش کلان دارد که عبارتند از: ۱- نظریه‌ها و ابزارهای پشتیبان برای عملیات استظهار و موجّه سازیِ آن، ۲- بیان هفت فرآیند در اجرای استظهار.
واسطی افزود: در بخش اول، نظریه‌های پشتیبانِ زیر مورد بررسی قرار گرفته است که در علم اصول فقه با عنوان مستقل یا در ضمن عناوین دیگر، محط گفتگو هستند: ایدۀ «معنای شبکه‌ای» در مورد چیستی معنا، ایدۀ «دلالت شبکه ای» در مورد چیستی دلالت، ایدۀ «وضع شبکه ای» در مورد چیستی وضع، ایدۀ «متن شبکه ای» در مورد چیستی متن، و ایدۀ «فهم شبکه ای» به مثابه نظریه فهم متن؛ و در مورد ابزارهای استظهار، ابزارهای زیر معرفی شده است: ابزار محدوده یاب، ابزار جزء یاب و ترکیب یاب، ابزار زمینه یاب، ابزار قرینه یاب، ابزار اختلال یاب و ابزار اصول لفظیه.
ایده پرداز نشست در محور سوم که فرضیۀ بحث است، اظهار نمود: تجمیع نظریه‌ها و ابزارهای پشتیبان به صورت یک مدل با عنوان «مدل هشت کشفی» (هَک) قابل ارائه است که مراحل کلان زیر را برای استظهار عرضه می‌‌کند:
مرحله یک ← کشف لغوی، صرفی و نحوی در جملۀ به کاربرده شده(کشف مدلول استعمالی اولیه)
مرحله دو ← کشف زیرساخت زبانی در کلمات و جملۀ به کاربرده شده (کشف اصل‌های ساختاری در زبانِ متن)
مرحله سه ← کشف دامنۀ تغییرات ممکن در جانشینی و هم نشینی در ریشۀ کلمات، وزن کلمات و ترکیب کلمات
مرحله چهار ← کشف اولویت در تغییرات جانشینی و هم نشینیِ ایجاد شده، در تبدیل زیرساخت به روساختِ جملۀ فعلیِ به کاربرده شده (هم از حیث ساختار زبانی و هم از حیث مبنای عرفی)
مرحله پنج ← کشف قرائن درون متن و قرائن زمینۀ متن (سیاق و مقتضی حال)، برای کشف علت ایجاد تغییراتِ فوق (تفاوت زیرساخت با روساخت)
مرحله شش ← کشف اختلال‌های احتمالی، و به کارگیریِ مواردی از اصول لفظیۀ عقلاییِ مرتبط با جملۀ به کاربرده شده برای حل اختلال‌ها و حذف احتمال قرائن پنهانِ درون متنی و برون متنی
مرحله هفت ← ارائه معنای نهایی مدلول متن در حالت انفرادی (بدون ملاحظه ادلّۀ دیگر)
مرحله هشت ← کشف الزامات و لوازم معنای استظهار شده در مرحلۀ قبل (توسعه مدلول دلیل)
واسطی در محور چهارم از بحث خود که استدلال بر فرضیه است گفت: وجود دو لایۀ «زیرساخت و روساخت» و وجود «زنجیرۀ معنایی در جملات و متون»، حدوسط استدلال بر اعتبار مدل هشت کشفیِ فوق الذکر است و بیان داشت که مقصود از «زیرساخت»، الفاظ و ترکیبی از الفاظ و ترکیبی از جملات است که حامل معنای اولیۀ طبیعی هستند که در موقعیت عادی و بدون ملاحظه خاص انتقال می‌‌یابند، و مقصود از «روساخت»، الفاظ و ترکیبی از الفاظ و ترکیبی از جملات است که در عبارات نهایی متن مورد نظر ذکر شده اند؛ و مقصود از «زنجیرۀ معنایی»، قابلیت «هم نشینی و جانشینی» در الفاظ و ترکیب الفاظ و ترکیب جملات است.
این محقق حوزوی سپس گفت: تجمیع این دو امر در عملیات استظهار، به صورت مراحل هشت گانۀ مذکور در مدل «هَک کردنِ متن» (مدل هشت کشفی) شکل می‌‌گیرد.
واسطی در محور پنجم که نتایج و آثار بحث است، اظهار داشت: براساس مدلِ فوق، دستورالعمل‌های اجراییِ زیر برای استظهارِ موجّه قابل ارائه است که تفصیل آنها در فایل این تحقیق ذکر گردیده و در همین قسمت بارگذاری شده است: ۱- روش کشف ابتدا و انتهای دلیل (محدودۀ دلیل) ۲- روش کشف زیرساخت جمله ۳- روش کشف علل تغییر در زیرساخت و انتقال به روساخت ۴- روش کشف موضوع و متعلَّق موضوع و متعلَّق المتعلَّق ۵- روش کشف قیود در هر کدام از اجزاء اصلیِ متن دلیل ۶- روش کشف نوع حکم ۷- روش کشف مناسبات حکم و موضوع، و روش الغاء خصوصیت و تنقیح مناط ۸- روش مفهوم گیری از ادله.
استاد حوزه علمیه مشهد تأکید کرد: نمونه عملکرد فقهاء و اصولیین در هر کدام از موارد فوق با ذکر مصداق، و تطبیق دستورالعمل‌های فوق بر یک فرع فقهی (حکم رجوع زوج از هبه به زوجه) نیز ارائه شده است.
سخنان ناقدین و پاسخ ایده پرداز
مرکز اصلی نقد حجتالاسلام مقیمی حاجی بر ضرورت تبیین موضوع اصاله الظهور و نسبت آن با اصاله عدم القرینه بود و بیان داشت: اتخاذ مبنا در آن، سبب تغییر مسیر و مراحل استظهار می‌‌شود و لزوما مسیر ذکر شده در این تحقیق، مسیر معیار نیست. و نیز مرکز اصلی نقد دکتر فیاضی بر اصل صحت الگوریتمی کردن استظهار قرار داشت و بیان داشت: الگوریتم سازی مبتنی بر پاردایم اثبات گرایی و تجربه گرا است و جواز توسعه آن به امور انسانی و بالخصوص فهم متن، نیاز به دلیل دارد.
سپس ایده پرداز در پاسخ به ناقدین گفت: در مورد نقد جناب آقای فیاضی؛ الگوریتمی که در پروژه «روش اجتهاد» ارائه شده در ذیل «پارادایم شبکه ای» قرار دارد که جایگاه روش در امور انسانی و مفهومی را علاوه بر پدیده‌های ماهوی، روشن کرده است. این پارادایم به عنوان رقیبی برای پارادایم‌های سه گانه اصلی رایج در فلسفه علم، مطرح گردیده است که تفصیل آن در مقاله‌ای با همین عنوان در مجله علمی پژوهشی حکمت اسلامی شماره ۲۳ به چاپ رسیده و فایل آن در همین قسمت بارگذاری شده است.
همچنین در مورد نقد حجتالاسلام مقیمی حاجی؛ در شاکله الگوریتم‌ها، امکان ترسیم و تغییر مسیر براساس مبانی مختلف قرار دارد و هر صاحب نظری، براساس مبنای خود در هر موضوعی که الگوریتمی برای آن شکل می‌‌گیرد، مسیرسازی می‌‌کند و الگوریتم ارائه شده در این تحقیق براساس نظریه‌ها و ابزارهای پشتیبانی است که در فصل اول تحقیق ارائه شده و تلاش شده است که مدلل و مستند به نظریات اصولیین مشهور نیز گردد.
استاد واسطی در پایان سخنان خود توضیحاتی را نیز در مورد ابهامات مطرح شده در موارد دیگر از سوی ناقدین بیان داشت و در انتها، ناقدین مطالب را نیازمند بحث و گفتگوی بیشتری دانستند.
گفتنی است، فایل این تحقیق و برخی فایل‌های مرتبط و اسلاید ارائه شده در این جلسه در زیر قابل دانلود است.
