شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
رئیس دانشکده الهیات دانشگاه میبد در پنجمین روز از مدرسه تابستانه دین و سلامت که به همت هیئت اندیشه ورز دین، سلامت و سبک زندگی معاونت پژوهش حوزه علیمه خراسان برگزار شد، با موضوع «روش شناسی برداشت از روایات طبی (نقد درونی و نقد بیرونی حدیث)» به ایراد سخن پرداخت و گفت: رویکردهایی هستند که توقع دارند دین باید در ریزترین امور نیز برای انسان تکلیفی معین کرده باشد، باورمندان به این نگاه حداکثری از دین، معمولاً به دنبال تاسیس یک نظام کامل پزشکی در اسلام هستند.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دکتر یحیی میرحسینی با بیان اینکه نگاه خاص به مساله عصمت و علم ویژه معصوم سبب اعتنای ویژه به روایات طبی شده است، اظهار کرد: اهل سنت بنابر اندیشه خاص خود در باب پیشوایان دینی این‌گونه روایات را فاقد ارزش می‌دانند، لذا در تشیع عنایت بیشتری به طب و روایات طبی شده است.
این استاد دانشگاه، خاطرنشان کرد: افرادی که به‌طور افراطی در پی طب دینی هستند نگاهی غیرواقع بینانه و گاه تخیلی نسبت به تقدس احادیث دارند. باید به واقعیت جاری در مساله حدیث پرداخت و دانست که روایات معمولاً از جنس شفاهی بوده‌اند که با فاصله زمانی و مکانی کتابت می‌شده‌اند. ممنوعیت کتابت حدیث در تاریخ اسلام از مهمترین عوامل فاصله افتادن بین شنیده‌ها و زمان نوشته شدن آن‌ها بوده است. برخلاف قرآن که در حفظ و کتابت آن از ابتدا جدیت فراوان داشتند. روایات غیر متواتر ظنی الصدور هستند برخلاف قرآن که قطعی الصدور است. پس نقد و پالایش روایات ضرورت می‌یابد.
رویکرد‌ها به روایات طبی
میرحسینی در ادامه به تبیین رویکردهای سه‌گانه به روایات طبی پرداخت و گفت: ۱- رویکرد افراطی: پذیرش حداکثری روایات و عمل به مضامین آن است، در اسماعیلیه قاضی نعمان مغربی از افرادی است که این رویکرد افراطی را قبول داشته است. ۲- رویکرد تفریطی: تردید در انتساب یا کارآمدی روایات طبی؛ افرادی مانند ابن خلدون و دگراندیشان اهل سنت هستند. ۳- رویکرد اعتدالی: پذیرش احادیث پس از اعتبارسنجی سندی و دلالی مانند نگاه شیخ صدوق و اصولیان شیعه است.
عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه میبد، افزود: روش ما در مواجهه با روایات این‌گونه است که ابتدا باید روایات مرتبط با موضوع خود را استخراج کرد سپس در دستگاهی انتقادی قرار داد و بنا به نتیجه حاصل آمده از دستگاه به قبول یا رد یا احتیاط در آن مورد قائل شد.
این استاد دانشگاه، دستگاه انتقادی مبتنی بر علم «نقد متن» را به دو بخش تقسیم و ابراز کرد: ۱- نقد بیرونی (بررسی اعتبار و خلوص متن)؛ یعنی در پی این خواهیم بود که آیا متن آنچه ادعا می‌کند هست یا خیر؟ ۲- نقد درونی (آزمون فهم و برداشت مخاطب)؛ یعنی پس از پذیرش اینکه متنی از معصوم صادر شده، حال بررسی می‌کنیم آیا آنچه از متن می‌فهمیم همان است که معصوم اراده کرده یا خیر؟ براین اساس نقد بیرونی بر نقد درونی تقدم می‌یابد، چراکه سرمایه‌گذاری بر متنی که از معصوم نیست عملی بیهوده خواهد بود.
روش «نقد بیرونی» روایات طبی
دکتر میرحسینی، در تشریح روش «نقد بیرونی» روایات طبی، حاضران را به شش نکته توجه داد:
۱- اصالت سنجی کتب روایی مساله‌ای بسیار مهم است. علاوه بر اعتبار سنجی کتاب می‌توان به احادیث و سندشان نیز از نگاه رجالی پرداخت. در ادامه این نقد باید در میزان جعل حدیث نیز تأمل کرد. تصور غالب و البته نادرست این است که جعل امر نادری است. شیخ صدوق شماری از روایات طبی را صادره از طرف دشمنان مذهب و برای تخریب مذهب و تشیع می‌داند.
۲- پس از نهضت ترجمه و ورود منابع طب یونانی و ایرانی و هندی نوعی احساس ضعف در علما اسلام در مقابل آن‌ها شکل می‌گیرد. در برخی از کتب احادیث طبی شباهت و گاه نقل عین به‌عین از کتب طبی یونانی مشاهده می‌شود. احتمال اول اتفاقی بودن این پدیده است که البته احتمال ضعیفی است؛ احتمال دوم همین احساس ضعف در مقابل تمدن‌ها و فرهنگ‌ها بیگانه می‌باشد.
۳- علاقه غلات برای فضیلت تراشی برای ائمه از نکات مهم دیگری است که باید به آن توجه داشت. حال وقتی در سند روایتی طبی یکی از غلات دیده می‌شود باید در استناد به آن احتیاط کرد.
۴- نص گرایی افراطی و علاقه به تبدیل تمام اشکال معارف به حدیث از موارد مهم دیگر است. اهل حدیث گروه مشهوری در تاریخ اسلام هستند که از قرون اولیه اسلام حضور داشتند اما از قرون ۳ و ۴ تمایلات توسعه طلبانه یافتند. ایشان معتقد بودند کلام، عرفان، اخلاق، تاریخ و… همگی باید از رهگذر حدیث و اهل حدیث بگذرد. هرچند این نگاه بیشتر در بین اهل سنت است اما این ادعای انحصار طلبی و توسعه طلبی در شیعه را به‌نوعی غلات عهده‌دار بودند.
۵- نکته دیگر تبدیل سخن طبیبان به حدیث و تبدیل اساطیر و باورهای غیراسلامی در قالب احادیث است.
۶- عوامل دیگر مانند نقل به معنا یا تصحیف موجب تغییر شکل روایت و در نتیجه تغییر در معنا می‌شده است. در برخی موارد نیز به دلایلی اصحاب روایتی را تقطیع می‌کردند. این تقطیع‌ها سبب نامشخص بودن بافت مکانی، فرهنگی و اقلیمی حاکم بر فضای صدور آن روایت است.
وی سپس گفت: شیخ صدوق در ملاحظه‌ای می‌فرماید: احادیث طبی گاه بر اساس شناخت معصوم از طبع سؤال کننده بوده است؛ بدون اینکه این اوصاف در حدیث ذکر شود. پس برداشت حکم عام و کلی از احادیث طبی محل مناقشه خواهد بود.
رئیس دانشکده الهیات دانشگاه میبد سپس به تبیین راهکار‌های «نقد بیرونی» حدیث پرداخت و برشمرد: ۱- نقد سندی رجالی؛ ۲- توجه به انگیزه‌های جعل؛ ۳- کنار گذاشتن پیش‌فرض‌هایی مانند تسامح در ادله سنن یا صحیح انگاری روایات کتب اربعه.
روش «نقد درونی» روایات طبی
میرحسینی در پایان ارائه خود به توضیح روش «نقد درونی» روایات طبی پرداخت و اظهار کرد: اگر روایتی در نقد بیرونی از اعتبار ساقط شد آیا جواز رد آن را داریم؟ خیر. آن حدیث هرچند در نظام درمانی مفید فایده نیست اما در بحث‌های فرهنگی و گفتمانی قابل استفاده خواهد بود. نکات چهارگانه بحث نقد درونی به شرح ذیل است:
۱- تغییر و تحول واژگان؛ در فهم روایات باید به عام و خاص بودن روایات توجه کرد.
۲- درک فرهنگ زمان صدور روایت.
۳- در نقد درونی روایات طبی باید به نقد تجربی این روایات نیز پرداخت. جالب است که از معصوم نیز تائید در به محک تجربه زدن روایات طبی مشاهده می‌شود.
۴- این‌طور نیست که کتب طبی روایی که در دسترس هستند سراسر به شرح بیماری‌ها و خواص داروهای مختلف برای درمان باشد؛ بلکه حجم بسیاری از این کتب درباره درمان بیماری‌ها با امور مذهبی و ادعیه است.
