رونمایی، نقد و بررسی کتاب «تحلیل فقهی و حقوقی وقف»

کتاب «تحلیل فقهی و حقوقی وقف» در جلسه‌‌ای که در سالن همایشات موسسه فرهنگی قدس و باهمت دانشگاه علوم اسلامی رضوی برگزار شد، رونمایی گردید.

به گزارش شبکه اجتهاد، در مراسم آئین رونمایی از کتاب «تحلیل فقهی و حقوقی وقف»، حجج‌اسلام سیدحسن وحدتی شبیری و محمدباقر گرایلی به عنوان اساتید منتقد کتاب در جلسه حضور یافته و به بیان نکات و دیدگاه‌های خود نسبت به کتاب پرداختند. استاد سیدمصطفی محقق داماد نیز به عنوان نویسنده و به صورت برخط در این جلسه حاضر و پس از شنیدن سخنان منتقدین، نظرات خود را ابراز داشت.

برطرف کننده نیازهای فقهی وقف

درابتدای جلسه، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدباقر گرایلی، شروع به صحبت نمود و مواردی را در خصوص نقاط قوت و ضعف کتاب بیان و ابراز داشت: نیازی که امروزه به مسایل فقهی وجود دارد، بازنگری مباحث فقهی روز است.

گرایلی ادامه داد: خیلی از موضوعات باید از دل مباحث فقهی روز استخراج شود. شرایط زمان و مکان یکی از موضوعات تاثیر گذار در مباحث فقهی است. متاسفانه در مباحث فقهی چندان به این موضوع پرداخته‌ نمی‌‌شود. در عمده مطالبی که حتی در سالهای اخیر جمع آوری و چاپ هم شده است به نگاهی به‌روز به مباحث فقهی نداشته اند و نیاز این گونه مباحث در جامعه برطرف نشده است؛ اما یکی از مهمترین ویژگی‌هایی مثبتی که کتاب “تحلیل فقهی و حقوقی وقف” دارد بازنگری فقهی مباحث روز با زبانی ساده و قابل فهم و روان و شیواست.

وی اظهار کرد: این کتاب از یک مقدمه بسیار خوب برخوردار است و خواننده را به نحوی بسیار مناسب با مطلب و نظر نویسنده آشنا‌ می‌‌کند. مساله محور و برمبنای نیازها طرح ریزی شدن نیز یکی دیگر از خصوصیات مثبت این کتاب است.

گرایلی ادامه داد: به موضوع الفاظ وقف نیز به طور مفصل در این کتاب پرداخته شده است. همچنین شجاعت نویسنده نیز در آن به چشم‌ می‌‌خورد و با بیان کلماتی مانند به نظر‌ می‌‌رسد خواننده را متوجه این موضوع‌ می‌‌کند که در کدام قسمت از کتاب در حال مطالعه نظر نویسنده است و در کدام قسمت دیگر کتاب، نظرات دیگران را‌ می‌‌خواند.

عضو شورای علی فقهی و حقوقی آستان قدس رضوی تصریح کرد: سیر منطقی و هرمی شکل مناسبی از مقدمه تا مأخره کتاب مشهود است و به خوانندگان در فهم مطالب کمک بیشتری‌ می‌‌نماید.

وی با اشاره به این موضوع که مشکلی که معمولا در کتب فقهی وجود دارد و خواننده را اذیت‌ می‌‌نماید این است که نویسنده درگیر الفاظ یک حدیث و عبارات آن‌ می‌‌شود و صفحات زیادی را از کتاب به آن اختصاص‌ می‌‌دهد، ابراز داشت: این موضوع باعث‌ می‌‌شود که خواننده نتواند مباحث را با مطلب اصلی کتاب تطبیق دهد؛ اما یکی از امتیازات این کتاب این است که مولف درگیر چنین مواردی نشده است.

گرایلی در ادامه به بیان ضعفهای در کتاب پرداخت و گفت: به نظر‌ می‌‌رسد برخی از نکاتی در نگارش کتاب مغفول مانده است. از جمله این نکات‌ می‌‌توان به این مورد اشاره کرد که در مقدمه کتاب عنوان شده است که با یک نگاه تازه و جدید به مباحث وقف پرداخته خواهد شد و موضوعات نوظهور فقهی در کتاب مورد بحث قرار خواهد گرفت اما در ادامه و درهنگام تعریف وقف، همان تعریف قدیمی و سنتی استفاده شده است.

وی افزود: باتوجه به برخی از مطالبی که در کتاب موجود است به نظر‌ می‌‌رسد نگارنده به دنبال تولید یک فقه جدید است که ظاهرا براساس مبانی حقوق بشری در حال پایه ریزی است. درواقع در کتاب تلاش شده است که این موضوع بیان شود که اسلام نه تنها با مباحث حقوق بشری در تضاد نیست بلکه به شدت همراه و متمایل است.

استادیار جامعه المصطفی العالمیه خاطرنشان کرد: درقسمتی از کتاب تاکید شده است که وقف همان ایقاف است. بسیار مناسب بود که تفاوت این موارد برای خوانندگان به صورت واضحی بیان شود و دلیل اینکه تفاوتی برای وقف و ایقاف قائل نگردیده است عنوان شود.

گرایلی متذکر شد: یکی دیگر از مباحثی که به نظر‌ می‌‌رسد از معایب این کتاب باشد این است که هیچ توجیهی نسبت به اسناد روایات آورده نشده است. این موضوع‌ می‌‌توانست به مخاطبان کمک کند که احادیث استفاده شده در کتاب آیا مورد تایید نویسنده هم قرار دارد یا اینکه صرفا قرار بوده حدیثی بیان و از مفاهیم آن استفاده شود.

وی در پایان یادآور گردید: برخی از موضوعات نیز به نظر‌ می‌‌رسد جای آن در کتاب خالی باشد. از جمله این موضوعات‌ می‌‌توان به بحث سهام وقف، وقف سرقفلی، مسئولیت واقف و یا موضوعات دیگری است که اگر در کتاب به آن پرداخته‌ می‌‌شد‌ می‌‌توانست بر کیفیت و تکمیل مباحث آن تاثیر گذار باشد.

مطالعه تطبیقی بین فقه و حقوق

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدحسن وحدتی شبیری درخصوص نقد کتاب «حلیل فقهی و حقوقی وقف» به ایراد سخن پرداخته و گفت: موضوع شناسی بسیار مناسب و دقیقی در کتاب صورت گرفته است. پس از آن دیدگاه‌ها بدون اینکه پیشداوری شده باشد مطرح و ادله آن به طور کامل بیان‌ می‌‌شود. مستندات از آیات و روایات مشخص‌ می‌‌شود وسپس مولف به داوری نشسته و بهترین نظر را انتخاب‌ می‌‌نماید.

وی اضافه کرد: مطالعه تطبیقی مناسبی با حقوق بویژه حقوق ایران صورت گرفته است. مقرارات و قانون اوقاف مصوب سال ۱۳۵۴ و قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج اوقاف و امور خیریه مصوب سال ۱۳۶۳ مورد بحث و تدقیق قرارگرفته شده است.

شبیری تصریح کرد: باید گفت که مطالعه تطبیقی فقه و حقوق در شرایط کنونی و حاکمیت نظام جمهوری اسلامی که براساس قانون اساسی، باید قوانین مطابق با مسایل فقهی باشد،‌ می‌‌تواند الگویی برای حوزویان و دانشگاهیان ما باشد. باید محققان مطالعه تطبیقی بین فقه و حقوق داشته و نظرات دیگر کشورها و نظام‌های حقوقی را هم مدنظر قرار دهند.

وی در ادامه به بیان ضعف‌های کتاب پرداخته و عنوان داشت: در کتاب “تحلیل فقهی و حقوقی وقف” گاهی اوقات از برخی مواد قانونی استناد شده است که به نظر‌ می‌‌رسد این مواد قانونی، سند مناسبی برای بیان مسایل فقهی نیست و در مقام بیان نبوده اند.

رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی افزود: همچنین در بعضی از مباحث از جمله اینکه شخصیت حقوقی دائم یا موقت باشد اینگونه به نظر‌ می‌‌رسد که درکتاب به آن به خوبی پرداخته نشده باشد.

وی تاکید کرد: درمجموع این کتاب، بسیار ارزشمند و پاسخگوی مباحث روز است و پرواضح است که نویسنده از شرایط و محدودیت‌های کرونایی استفاده کرده و کتابی ارزشمند را تالیف نموده است.

استفاده زیرکانه از تعریف وقف

پس از سخنان دکتر وحدتی شبیری نوبت به استاد سیدمصطفی محقق داماد به عنوان نویسنده کتاب رسید تا مباحثی را درخصوص نقدهای مطرح شده بیان نماید. محقق داماد در ابتدای سخنان خود گفت: این موضوع بیانگر اهمیت نگاه مدیران دانشگاه علوم اسلامی رضوی به موضوع وقف است.

وی ادامه داد: از مباحث بیان شده دراین جلسه استقبال‌ می‌‌کنم و مطالب آن را یادداشت کرده تا در چاپ‌های بعدی کتاب از آنها استفاده نمایم. هرچند که باید گفت که هم اکنون برخی از مطالب در حال ویراستاری است و در جلد دوم کتاب به آنها پرداخته خواهد شد.

عضو پیوسته و رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران، با ذکر این موضوع که در تعریف وقف، فقها از عبارتی به عنوان ” تحبیس العین و تسبیل المنفعه” یاد‌ می‌‌کنند تصریح کرد: اینجانب از عبارت ابتدایی آن که‌ می‌‌گوید” تحبیس الا صل و تبسیل الثمره” به صورت زیرکانه استفاده کرده در اثنای کتاب به آن ارجاع داده ام. لذا این موضوع شامل سهام وقف و سرقفلی و… و. نیز خواهد شد و درنتیجه این مباحث نیز مطرح شده است؛ اما قصد آنکه به صورت مشهود این قضیه را بازگو کنم را نداشته ام.

محقق داماد در پاسخ به این سوال مطرح شده در جلسه که چرا از ایقاف به جای وقف در کتاب استفاده شده است، بیان کرد: دلیل این موضوع آن بوده است که در تعریف وقف بیان‌ می‌‌شود که آیا وقف انتقال ملکیت به موقوف علیهم است یا تملیک موقوف علیهم است؛ اما مرحوم سید محمدکاظم یزدی صاحب کتاب عروه، با هیچکدام از این دوقضیه موافق نبوده و از ایقاف سخن‌ می‌‌گوید. در واقع قصد بر این است که معنی وقف کردن ایجاد یک شخصیت حقوقی وقف است. ایجاد یک نهاد و فونداسیون است. به همین دلیل ایقاف به این معنی در کتاب آورده شده است.

نویسنده کتاب «تحلیل فقهی و حقوقی وقف» یادآور شد: نکته دیگر این است که فارسی نویسی فقه امر رایجی در ایران نبوده و نیست. مولفان در قدیم به زبان عربی در زمینه فقه و همچنین فلسفه کتاب تالیف‌ می‌‌کردند. اندک افرادی هم که سعی‌ می‌‌کردند به زبان فارسی این کتب را نگارش کنند، آنقدر سنگین و دشوار ترجمه و تالیف کرده اند که مخاطب ترغیب‌ می‌‌شد برای فهم مطلب به همان کتب با زبان عربی مراجعه نماید و قید اینگونه ترجمه‌ها را بزند.

وی افزود: به همین دلیل مجدانه سعی کرده ام که در تالیف کتاب‌هایم از جمله نگارش کتاب “تحلیل فقهی و حقوقی وقف” زبان فارسی روان و قابل فهم استفاده کنم تا خوانندگان فارسی زبان کتاب به مشکل برنخورند.

استاد دانشگاه شهید بهشتی گفت: اموال و هدایای موقوفه نیز یکی از مباحث مهم فقهی است که منتقدین کتاب به آن اشاره داشتند. هرچند در این کتاب نیز به این موضوع پرداخته شده است اما این مبحث بسیار مفصل است و در جلدهای بعدی نیز بیشتر به آن خواهم پرداخت.

محقق داماد در خاتمه عنوان کرد: وقف پول شرایط متفاوتی دارد و درنتیجه احکام آن نیز متفاوت است. به عنوان مثال تصور کنید فردی پول هنگفتی را در بانک به سپرده‌ می‌‌گذارد و وقف‌ می‌‌کند که سود این پول مثلا خرج فلان درمانگاه یا دانشگاه شود. آیا این موضوع جایز است یا خیر؟ به همین دلیل مبحث وقف پول بسیار گسترده است و مفصل در کتاب به آن پرداخته شده است./ قدس آنلاین