زمانی: روایات کراهت لُبس السواد اطلاق دارد و تنها استثناء آن لباس زنان در عزای امام حسین(ع) است/ رمزی: ردع و کراهت لبس السواد به‌دلیل عارضه نهی از تشبه به اعداء است

حجت‌الاسلام رمزی گفت: صاحب وسائل دو روایت آورده که در آن لباس سیاه با عنوان لباس اعداء، نفی و ردع شده است؛ بنابراین لبس سواد برای عزای اهل بیت تخصصا از موارد کراهت خارج است. وی بدین ترتیب خصوصیت نساء در جواز استفاده از لباس سیاه را نفی و الغاء کرد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، در یکی دیگر از نشست‌های «گفتمان معرفت» مرکز تحقیقات اسلامی (وابسته به آیت‌الله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی) موضوع «کراهت ذاتی یا عارضی سیا‌ه‌پوشی» میان حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی زمانی و حجت‌الاسلام والمسلمین سعید رمزی از استادان حوزه علمیه مشهد مناظره شد. به نظر استاد زمانی روایات کراهت لُبس السواد اطلاق دارد و تنها استثناء آن لباس زنان در عزای امام حسین (ع) است و عرف نقشی در تغییر این حکم ندارد. استاد رمزی نفی و کراهت لبس السواد در ادله را به دلیل عارضه نهی از تشبه به اعداء دانست.

تاریخچه سیاه‌پوشی در سیره و فتوای فقها

استاد زمانی در ابتدای بحث به سیره عملی و فتوایی فقها اشاره کرد و گفت: این بحث در ابواب نماز مصلی در فقه می‌آید. مرحوم صدوق به طور شاذ حکم به حرمت سیاه پوشی داده است. تا زمان صاحب حدائق همه فقها بی‌استثناء حکم به کراهت داده‌اند. صاحب حدائق اولین نفری بود که استحباب آن را فقط برای سیدالشهدا (ع) اثبات کرد. پس از وی فقیه دیگری چنین نظری نداد. حاج آقا رضا همدانی، استثناء را ذکر کرده اما گفته فیه نظر، یعنی در قبول استحباب جای تأمل است. البته از معاصرین آمیرزا جواد آقا تبریزی رساله مختصری دارند و در آنجا از نظریه صاحب حدائق دفاع می‌کنند.

در مقابل، استاد رمزی، به فقهای پیش از صاحب حدائق و پس از او اشاره کرد و گفت: ابن نمای حلی و سید بن طاووس، محقق کاظمی، زین العابدین مازندرانی و محدث نوری اشاراتی به استحباب دارند و استثناء کراهت در عزای اهل بیت را بعید نمی‌دانند یا اثبات می‌نمایند. همچنین سید محمد جعفر طباطبایی در رساله مستقلی با عنوان «إرشاد العباد إلى لبس السواد على سید الشهداء و الأئمه الأمجاد» و مرحوم مامقانی در رساله‌ای به نام «مجمع الدرر فی مسائل اثنی عشر» بحث مستقل و مفصلی در این موضوع و اثبات استحباب دارند.

اما استاد زمانی فقاهت این افراد را محل تأمل دانست و تاریخچه خود را ناظر به شهرت عملی و نظر فقها خواند.

بررسی دلالی روایات؛ کراهت ذاتی یا عارضی لبس سواد

حجت‌الاسلام زمانی از روایات، اطلاق کراهت را استفاده کرد. به گفته وی مولی در مقام بیان کراهت است و مقدمات حکمت تمام و اطلاق کراهت لبس سواد ثابت است. بلکه حتی سیره اهل بیت علیهم السلام را هم بر همین ردع و رد بر لبس سواد دانست. به گفته وی حتی یک گزارش از سیاه پوشی آن حضرات نیست مگر جواز سیاه‌پوشی زنان در عزای امام حسین علیه السلام یا ائمه علیهم السلام. تنها تقیید اطلاق کراهت هم همین مورد است.

اما حجت‌الاسلام رمزی گفت: اگر لبس سواد در شرع درع و نهی نشده باشد می‌تواند فعل مباحی باشد که با تعنون به عنوان مستحب عزای حسینی رجحان شرعی بگیرد. نفی درع شرعی آن هم به دو طریق و مرحله اثبات می‌شود. در مرحله اول بیان می‌کنیم که لبس سواد کراهت ذاتی ندارد بلکه کراهت آن عارضی است. عرض آن نهی از تشبّه به دشمنان اهل بیت است. تاریخ صدور روایات نشان می‌دهد که این عارض در ردع لباس سیاه مد نظر ائمه علیهم السلام بوده است. با رفع این مسأله دیگر موضوعی برای ردع نمی‌ماند. حتی صاحب وسائل دو روایت آورده که در آن لباس سیاه با عنوان لباس اعداء، نفی و ردع شده است؛ بنابراین لبس سواد برای عزای اهل بیت تخصصا از موارد کراهت خارج است. وی بدین ترتیب خصوصیت نساء در جواز استفاده از لباس سیاه را نفی و الغاء کرد.

وی مرحله دوم خود را بر فرض قبول کراهت ذاتی دانست و در پایان جلسه به ۴ طریق مُخرِج از کراهت ذاتی اشاره نمود.

استاد زمانی در پاسخ گفت یک روایت نقل امام صادق از امیرالمؤمنین (ع) است پس نمی‌توان آن را ناظر به زمان صدور و بخاطر تشبه به لباس سیاه بنی عباس دانست. در برخی روایات با عنوان لباس اهل نار، یا لباس فرعون ردع شده است. در روایت دیگری منصور برای امام صادق لباس سیاه می‌فرستند. امام به راوی می‌فرمایند: «قَالَ بَیِّضْ قَلْبَکَ وَ الْبَسْ مَا شِئْتَ» (وسائل الشیعه، باب ۱۹ از ابواب لباس مصلی، ج۴ ص ۳۸۵)؛ یعنی دلت را سفید کن و هر چه خواستی بپوش. از صدر روایت استفاده می‌شود که این گفتار حضرت و استفاده از لباس سیاه در اینجا به جهت تقیه بوده است.

اما استاد رمزی استفاده این جهت از روایت را نپذیرفت و ورایت را مؤیدی برای عارضی بودن کراهت دانست؛ و در مرود روایت امام صادق از امیرالمؤمنین (ع) گفت که نقل حضرت از امیرالمؤمنین (ع) در بسیاری موارد بخاطر این بود که مسأله برای عموم مردم قابل پذیرش باشد. وی به رویات دیگری به عنوان مؤید اشاره کرد که در ان امده است: «خَطَبَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَوْماً بَعْدَ أَنْ یصلّی الْفَجْرَ فِی الْمَسْجِدِ وَ عَلَیْهِ‏ قَمِیصَهٌ سَوْدَاء» (بصائر الدرجات، ج ۱ ص ۳۰۴) یعنی بر حضرت قمیص و پیراهن سیاهی بود.

زمانی در پاسخ روایت منقول از امیرالمؤمنین (ع) گفت بالأخره اطلاق از گفتار و فعل امیرالمؤمنین (ع) است نه امام صادق علیه السلام. وی در توضیح معنای علیه قمیصه سوداء هم گفت که در اینجا عبارت «علیه» دلالت دارد بر اینکه ان حضرت رداء پوشیده است نه پیراهن و الا باید عبارت «لبس» می‌آورد.

بررسی سندی روایات باب

استاد زمانی، سند برخی روایات باب را صحیح دانست و برخی دیگر را ضعیف شمرد؛ اما گفت که طبق نظر ما، شهرت عملی که بیان و اثبات کردیم، جبران این ضعف سندی است. حجت‌الاسلام رمزی نیز صحت و ضعف برخی از این روایات را پذیرفت، اما در شهرت عملی و نیز در کراهت ذاتی تشکیک کرد.

مخرج از کراهت ذاتی بر فرض اثبات آن

در پایان صحبت اساتید، حجت‌الاسلام رمزی روش و مرحله دوم مدعای خود را بیان کرد. مدعای دوم او این بود که بر فرض اینکه لبس سواد کراهت ذاتی داسته باشد باز هم چهار طریق برای اخراج این حکم از کراهت در اهل بیت مطرح هست. او چهار طریق را چنین برشمرد: ۱- عنوان ثانوی داشتن استحباب لبس سواد به دلیل رجحان عزای سیدالشهداء علیه السلام ۲- ادله تعظیم شعائر ۳- روایات خاصه استفاده اهل بیت از سواد به عنوان نشان عزا و حزن. ۴- الحاق سیاه‌پوشی در عزاداری اهل بیت به عناوین شعار و شناسه و خصیصه شیعه که موارد مشابه این عناوین عدم تکفف در نماز یا شهادات سه‌گانه در نماز است.

بررسی تاثیر نظر عرف

در پایان جلسه حجت‌الاسلام زمانی به آن دسته از سوالات حضار که در آنها به اهمیت عرف برای لباس سیاه به عنوان و نشان حزن و عزا اشاره شد چنین پاسخ داد که: آیا باید تابع عرف باشیم؟ مردم در عزای پدرشان سیاه می‌پوشند که این قطعا کراهت دارد. فقها باید عرف را بسازند. مهم امضای ادله بر نظر عرف است. وی به عنوان راهکار عملی، استفاده از شال سیاه به جای لباس سیاه را نمونه‌ای برای جواز استفاده از رنگ سیاه در پوشش و بدون اشکال دانست.

معنای قمیص در روایت

همچنین در پایان جلسه، استاد حسینی فقیه با عنایت به حدیث «علیه قمیصه سوداء»، معنای قمیص را به مطلق البسه بعید دانست و استعمال اولی آن را پیراهن بیان کرد. وی به عنوان شاهد به کلمه قمیص در سوره یوسف اشاره نمود که در انجا جلو و عقب داشتن قمیص مطرح شده است در حالیکه رداء جلو ندارد. به نظر وی عبارت علیه هم به خاطر این است که لباس روی بدن می‌آید و استفاده از آن برای رداء خصوصیتی ندارد؛ اما استاد زمانی این معنا را نپذیرفت و آن را یک بحث تبادر و لغوی معرفی کرد.

گفتنی است سلسله نشست‌های گفتمان معرفت در دفتر آیت الله شاهرودی در مشهد در شب‌های ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود.