شهید محمدباقر صدر و مسئله حکومت اسلامی

سالروز شهادت فقیه عالی قدر حضرت آیت‌الله محمدباقر صدر فرصت مناسبی برای بررسی و مروری هر چند کوتاه بر اندیشه‌های برجسته این فقیه بزرگ است.

شبکه اجتهاد:  آیت‌الله محمدباقر صدر شخصیتی است که امام خمینی (ره) در اقدامی کم نظیر برای شهادت وی و خواهر مظلومه‌اش سه روز عزای عمومی و یک روز تعطیل سراسری اعلام و پیامی منتشر کردند و از ایشان به عنوان شخصیت علمی و مجاهد، که از مفاخر حوزه‌های علمیه و از مراجع دینی و متفکران اسلامی بودند یاد کردند.

این فقیه برجسته و خواهرش بنت‌الهدی در ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ به شهادت رسیدند، ولی تا مدت‌ها خبر دقیقی از شهادت ایشان وجود نداشت، تا اینکه با گذشت بیش از ۱۰ روز و بر اساس شواهد به دست آمده خبر شهادت وی و خواهرش تائید شد.

بی شک توجه خاص حضرت امام(ره) به ایشان حکایت از جایگاه خاص شهید صدر در جهان اسلام و به‌ویژه انقلاب اسلامی ایران دارد، وی یکی از صاحب نظران برجسته در حوزه حکومت اسلامی است که دارای نظریه است و این نظریه قابل بررسی و توجه است.

وی نهضت حضرت امام (ره) را روزنه امیدی برای نجات امت اسلامی می‌پنداشت و از همان آغاز نهضت اسلامی در سال ۱۳۴۲ تحولات آن را رصد و از حرکت انقلابی امام حمایت می‌کرد، پس از انقلاب مشروطه، نخبگان بسیاری نقش مردم در حکومت و جامعه را تشریح کردند و دراین‌راستا، اندیشمندانی مانند امام خمینی و سیدمحمدباقر صدر نیز، به توجیه نظری این نقش در عرصه حکومت اسلامی پرداخته و آن را بسط داده‌اند.

ساخت نظام سیاسی اسلام در دوره‌های مختلف با طرح و نظریه‌پردازی فقها، اندیشمندان و حکمای اسلامی روبه رو بوده است، ایشان در دوره‌های مختلف در مواجهه با حکومت‌های زمانه خود و حل بحران‌های ناشی از استبداد در حکومت بر آن شدند تا برای برون رفت از فضای حاکم و جایگزین کردن نظام سیاسی جدید با تکیه بر تعالیم شریعت، نظریه‌پردازی کنند و نهاد ملک و مملکت را بر اساس تعالیم دینی سامان بخشند.

در دوران معاصر نیز نظام مطلوب سیاسی اسلام محل بحث علمای دینی بوده است، از جمله این عالمان آیت الله سید محمد باقر صدر است، آیت‌الله سید محمد باقر صدر (۱۴۰۰- ۱۳۵۳ ه‍ ق) از متفکران برجسته اندیشه اسلامی معاصر به حساب می‌آید که آثار علمی بسیاری در زمینه علوم فقه، اصول، تفسیر، فلسفه، منطق، اقتصاد، اخلاق، تاریخ و سیاست از خود به یادگار گذاشته است.

شهید صدر در زمینه مسائل مختلف سیاسی و اجتماعی، آرا و نظرات جدیدی ارائه کرده است، وی از جمله اندیشمندان فقیه شیعه بود که در اوان و دوران استقرار اولین حکومت دینی در ایران، به نظریه‌پردازی در باب حکومت دینی پرداخت.

اندیشه سیاسی ایشان دارای عناصر مردمسالاری قوی بوده و بر نوعی برداشت دموکراتیک از دین استوار است که در قالب نظریه «خلافت مردم و نظارت مرجعیت» ارائه شده است، بویژه تأکید او به نقش مردم در انتخاب موارد اختلافی فقیهان و نیز تقنین در حوزه فراخ مباحات، قابل توجه است که نسبت به اندیشه‌های دیگر در فقه شیعه، توأم با اجتهادهای جدید و متناسب با اقتضائات زمان است.

سیّد محمّد باقر صدر در عراق، ابتدا با نظریه دولت انتخابی اسلامی و سپس نظریه نهایی خلافت مردم و نظارت مرجعیت در تداوم اندیشه سیاسی شیعه با محوریت حقوق مردم و رعایت ضوابط دینی نقش مؤثری ایفا کرد، شهید صدر با تاکید بر تشکیل حکومت،به تاسی از حکومت اسلامی حیات پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) تنها راه عمل به فرامین الهی را بازگشت به اسلام برای تجدید حیات دوباره مسلمین می‌دانست، اما سازوکارهای این حکومت و محتوای آن از جمله مباحثی بود که ذهن علما را به خود مشغول کرده بود.

این نوع مباحث از دوران مشروطیت در ایران شدت بیشتری پیدا کرد، در دوران حکومت قاجار و رویارویی با اندیشه قانون و حکومت مردم در مقابل استبدادگرایی و حکومت پادشاه و فشار علما و اندیشمندان به حکومت مستبد قاجار برای برآوردن این معنا و پس از فرمان تاریخی پذیرش مشروطیت توسط مظفرالدین شاه و تشکیل مجلس شورای ملی، آنچه بیش از همه ذهن علما را درگیر خود می‌نمود چگونگی حکومت اسلام و احکام آن بر قوانین مجلس بود.

تشکیل مجلس راهی بود تا شب سیاه حکومت مستبدانه پادشاهان با کورسویی به امید تبدیل گردد، آنان که منصفانه تاریخ مشروطیت در ایران را روایت می‌نمایند به خوبی به مجاهدت علمای وقت چون میرزا محمدحسن شیرازی، سید علی اکبر فال اسیری، شیخ محمدتقی نجفی و… در ماجرای تحریم تنباکو و آیت الله سید محمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی، آخوند خراسانی، شیخ فضل‌الله نوری، علامه میرزا محمد حسین نائینی و.. در نهضت مشروطیت اشاره می‌نمایند.

در دوران مشروطیت و تشکیل مجلس قانونگذاری سعی شد تا با حضور برخی فقها در میان اعضای مجلس خروجی مجلس خلاف احکام اسلامی نباشد، البته با تلاش شیخ فضل‌الله نوری هیئتی به تعداد پنج نفر از علمای طراز اول کشور به عنوان هیئت نظارت بر مصوبات مجلس تعیین شدند و این مطلب تحت عنوان اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه پذیرفته شد. هر چند این نظارت ممکن نشد و نهضت مشروطیت با بروز اختلاف و کارشکنی غربگرایان داخلی و دشمنان خارجی شکست خورد، از جمله علمای شیعه که بعد از مشروطیت به شکل مبسوط به بحث و بررسی در خصوص نظام حکومت اسلامی و چگونگی عمل آن پرداخت شهید صدر بود.

شهید صدر در کنار پذیرش ولایت فقیه به عنوان منشأ مشروعیت الهی، از نقش مردم در تعیین سرنوشت خویش غافل نشد و با اعطای حق انتخاب به ملت در همه ابعاد و جوانب حکومت، توانست ناسازگاری میان مشروعیت و مقبولیت را بر چیند.

از نظر شهید صدر مردم در حکومت اسلامی از عناصر و ارکان فعال هستند و همواره در حال نقش آفرینی‌اند.برخی از مسئولیت‌های عمده امت عبارتست از مشارکت در انتخابات مرجع عام، رئیس قوه مجریه (رئیس جمهور)، نمایندگان قوه مقننه (اهل حل و عقد) و شورای مرجعیت، مراقبت و نظارت همگانی بر حکومت و در صحنه بودن (امر به معروف و نهی از منکر)، بیان آراء، نظرات و اندیشه‌های خود به صورت آزاد.

شهید صدر در بیان ارکان حکومت اسلامی سه نهاد عمده را مطرح می‌کند که شامل امت، رهبری(مرجعیت) و ساختارسیاسی است (قوای سه گانه) از دیدگاه او، مردم در عصر غیبت با هدایت و رهبری مرجع، حکومت را تشکیل می‌دهند و نهادهای آن را به وجود می‌آورند. فارس