شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
از مجموع ۲۰۰ میلیون اسپرمی که در هر انزال از مرد خارج می‌شود فقط یک اسپرم با تخمک لقاح پیدا می‌کند که اگر دو اسپرم وارد تخمک شود باعث مرگ جنین می‌شود. موضوع زمانی اهمیت پیدا می‌کند که بدانیم اندازه هر اسپرم ۴ میکرون است و فاصله آن با تخمک نزدیک به ۱۴ سانتیمتر است که به تناسب اندازه اسپرم باید ۲۰۰ کیلومتر راه طی کند تا به تخمک برسد. این پیمایش اهمیت دارد چرا که اسپرم نباید مسیر خود را گم کند. برای اینکه اسپرم مسیر خود را در رحم پیدا کند یک ساختار در خود اسپرم وجود دارد که به یک هزارم سانتیگراد از درجه حرارت واکنش نشان می‌دهد و از این طریق مسیر و نقطه گرم‌تر را برای پیمایش انتخاب می‌کند.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دومین نشست از سلسله نشستهای فقه پژشکی، روز پنجشنبه سوم بهمن ماه با موضوع «مراحل تشکیل جنین از دیدگاه متون فقهی» در محل مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) قم برگزار شد. دبیر علمی این نشست گفت: در ابتدای این نشست از محضر استاد دکتر طباطبائی استفاده خواهیم کرد و در بخش بعدی جلسه، محضر استاد محمد قاینی خواهیم بود.
دکتر سید محمدرضا طباطبایی در ابتدای سخنانش گفت: آنچه که در حوزه زیست‌شناسی در رابطه با شکل‌گیری انسان وجود دارد بسیار مهم است. در آیات مربوط به آفرینش و خلقت انسان، قرآن هفت مرحله را برای آفرینش انسان نام برده که پنج مرحله آن در حوزه علوم تجربی نیز به اثبات رسیده اما علم تجربی در دو مرحله آن، هنوز نتوانسته اطلاعاتی را در اختیار بشر قرار دهد و از رسیدن به این مفاهیم درمانده است. یکی مرحله آفرینش انسان از خاک است. البته در علم تجربی نشان داده شده است که از ۱۰۰ عنصر موجود در طبیعت، ۶۰ عنصر در ساختار انسان وجود دارد اما انسان هنوز این مطلب را تجربی نکرده است و هنوز علم تجربی برای این مرحله از حیات انسان حرفی برای گفتن ندارد. دیگر مرحله حیات انسان مسئله روح است که هنوز جایگاه روح نیز در ساختار علمی علم تجربی معین نشده است.
وی ادامه داد: از مجموع آیات مربوط به خلقت و آفرینش جنین در سوره مؤمنون می‌توان استفاده کرد که مراحل اشاره شده در این آیات بیانگر این است که مراحل موجود در آیات ترتیب زمانی دارند اما اینکه فاصله آنها چه مقدار است یا اینکه مرحله تشکیل جنین چه مقدار از زمان را صرف خود می‌کند را از آیات نمی‌توان استفاده کرد، هرچند در بعضی روایت به زمان نیز اشاره شده است اما این فقط بیانگر یک مرحله است و زمان تشکیل جنین نیست.
طباطبائی افزود: نکته دیگر آن است که این ساختار مربوط به گذشته نیز هست اما به لحاظ علمی مثلاً اگر بخواهیم از علقه صحبت بکنیم باید چند جلد کتاب بنویسیم.
دکتر طباطبایی اضافه کرد: ورود علم تجربی و پزشکی به توصیفات قرآن در رابطه با تشکیل جنین، زمانی اتفاق افتاد که جمعی از مفتیان عربستان، آیات مربوط به این مطلب را جمع‌آوری کردند و برای پرفسور مُور ارسال کردند و وی با بررسی‌های انجام شده بر روی این آیات و به ویژه با کلماتی که هنوز با آنها مواجه نشده بود، وادار شد که اقرار به الهی بودن این کلام بکند.
این متخصص سلولی و مولکولی گفت: تمام ساختارهای سلولی بدن دارای ۴۶ بسته ژنتیکی و کروموزم است. در فرآیند لقاح چه در ساختار اسپرم و چه در ساختار تخمک ما باید مقدار کروموزوم‌ها را به نصف برسانیم تا لقاح صورت گیرد .در لقاح ۲۳کروموزوم و بسته ژنتیکی از مرد و ۲۳ کروموزم و بسته ژنتیکی نیز از زن برای جنین به ارث می‌رسد؛اگر در لقاح کروموزم‌های X از هر دو طرف تلقیح شوند جنسیت زن و اگر از یک طرف کروموزوم X و از طرف دیگر Y تلقیح شود جنسیت مرد تشکیل خواهد شد.
طباطبایی در ادامه گفت: از مجموع ۲۰۰ میلیون اسپرمی که در هر انزال از مرد خارج می‌شود فقط یک اسپرم با تخمک لقاح پیدا می‌کند که اگر دو اسپرم وارد تخمک شود باعث مرگ جنین می‌شود. موضوع زمانی اهمیت پیدا می‌کند که بدانیم اندازه هر اسپرم ۴ میکرون است و فاصله آن با تخمک نزدیک به ۱۴ سانتیمتر است که به تناسب اندازه اسپرم باید ۲۰۰ کیلومتر راه طی کند تا به تخمک برسد. این پیمایش اهمیت دارد چرا که اسپرم نباید مسیر خود را گم کند. برای اینکه اسپرم مسیر خود را در رحم پیدا کند یک ساختار در خود اسپرم وجود دارد که به یک هزارم سانتیگراد از درجه حرارت واکنش نشان می‌دهد و از این طریق مسیر و نقطه گرم‌تر را برای پیمایش انتخاب می‌کند.
وی افزود: ساختار دیگر که در تخمک وجود دارد باعث می‌شود اسپرم مسیریابی درستی انجام دهد و آن این است که تخک موادی را از خود ترشح می‌کند که جاذب است و شیمیایی. این مواد شیمیایی جاذب اسپرم را به سمت خود جذب می‌کند. اگر یک اسپرم را در کنار تخمک قرار دهیم، ذاتاً قابلیت لقاح در آن وجود ندارد بلکه فرآیندی در طی این پیمایش برای اسپرم تحت عنوان آکروزومی اتفاق می‌افتد که اسپرم را قابلیت می‌بخشد تا لقاح را انجام دهد. در واکنش آکروزومی، سرِ اسپرم تغییراتی می‌کند و شاخک‌هایی در سر آن ایجاد می‌شود و قابلیت چسبندگی به تخمک در اسپرم به وجود می‌آید تا اینکه نهایتاً لقاح صورت گیرد. جالب است بدانید که در ساختار تخمک، بار الکتریکی منفی و در ساختار اسپرم الکتریکی مثبت وجود دارد که این خود نیز باعث جذب و چسبندگی اسپرم و تخمک می‌شود.
سخنران این نشست با بیان اینکه از مجموع ۲۰۰ یا ۳۰۰ اسپرمی که خود را به تخمک رسانده‌اند اولین اسپرمی که وارد تخمک می‌شود باعث آزاد شدن یونِ کلسیم از ساختار تخمک می‌شود و بار داخل تخمک مثبت می‌شود و باعث رانش اسپرم‌های دیگر می‌شود، گفت: چرخه بعدی که اتفاق می‌افتد تقسیم سلولی است که در ۱۶ ساعت اوّلیه رخ می‌دهد که به لحاظ علمی از این پس جنین تشکیل شده است که طی ۲۴ ساعت تقسیم آن به دو سلول نیز اتفاق می‌افتد. جنین تشکیل شده طی مدت ۳ روز از لوله‌های منتهی به رحم خود را به ابتدای رحم می‌رساند.
مدیر امور واحدهای استانی جهاددانشگاهی با اشاره به اینکه بعد از ورود به رحم حدود یک هفته از زمان لقاح جنین کروموزم‌ها شروع به نفوذ به لایه‌های زیرین جنین می‌کند که این فرآیند تا روز ۱۲ به طول می‌انجامد، خاطرنشان کرد: پس حدود ۲ هفته طول می‌کشد که لقاح صورت بگیرد و دو هفته پس از آن – یعنی تا هفته چهارم – دو لایه‌ای شدن جنین اتفاق می‌افتد و در هفته پنجم، سه لایه‌ای شدن و پس از آن، مهاجرت سلولی در داخل جنین صورت می‌گیرد تا اینکه اندام‌ها پدید آیند و نهایتاً تا هفته هشتم ما شاهد یک جنین کامل خواهیم بود.
وی در پاسخ به سؤال استاد فاضل لنکرانی مبنی بر اینکه زمان تشکیل نطفه، چه زمانی است، گفت: بلوغ تخمک در بدن زن حدود ۱۴ روز طول می‌کشد و بعد از آن قابلیت لقاح خواهد داشت و بین روز اوّل تا روز ششم از زمان ورود اسپرم طول می‌کشد که لقاح صورت بگیرد و اگر اسپرم زمانی وارد دستگاه تناسلی زن بشود که تخمک ساخته شده است فقط دو ساعت زمان نیاز دارد تا لقاح را انجام دهد اما اگر تخمکی نباشد، اسپرم می‌تواند تا ۶ روز خود را به دیواره رحم بچسباند و به محض تخمک‌سازی لقاح را انجام دهد.
دکتر طباطبایی سپس ادامه داد: استقرار نطفه اگر به چسبندگی جنین به دیواره رحم معنی شود، باید گفت که ۷ روز بعد از لقاح این اتفاق می‌افتد و از آنجا که دقیقاً زمان لقاح را نمی‌توان تشخیص داد لذا زمان دقیق استقرار مشخص نخواهد بود.
وی افزود: در هفته پنجم ساختار جنین، شبیه ساختار زالو است و پروفسور مُور می‌گوید پس از شنیدن کلمه زالو بلافاصله به آزمایشگاه رفتم و ساختار زالو را که ساختار گردش خون بسته دارد بررسی کردم و دیدم که جنین در هفته پنجم، همان گردش خون بسته را با شباهت کامل به ساختار زالو مشاهده کردم و این از تطبیقات علم تجربی با تعابیر قرآن کریم است.
در بخش دوم این نشست، استاد قائنی عنوان کرد: این بحث را در دو بخش در فقه باید دنبال کرد: ۱. بخش مربوط به قبل از نفخ روح؛ ۲. بخش مربوط به بعد از نفخ روح.
در مرحله قبل از نفخ روح، نهایت مباحثی که وجود دارد یک حکم کلی است مثل بحث دیه آن در صورت اسقاط، ۱۰۰ دینار به حسب مقاطع مختلف است. اما عمده بحث، بعد از ولوج و نفخ روح است که در نظر برخی، دیه آن دیه یک انسان کامل است و این جنین در این مرحله مثل یک شخص مکلف است و در نظر دیگران (غیر مشهور) نیز در حکم یک فرد غیر بالغ است. هر دو مرحله و بخش حائز اهمیت است.
وی افزود: یک بحث مربوط به زمان نفخ روح است و بحث نفس‌گیری نیز از نظر فریقین می‌باشد. یک بحث هم در رابطه با مراحل مختلف تشکیل جنین است.
استاد قائنی اضافه کرد: این بحث – تطبیقات قرآنی – هم می‌تواند یک بحث فقهی باشد و هم یک بحث کلامی. چرا که تطبیق و عدم تطبیق آنچه ائمه اطهار فرموده‌اند با آنچه که در خارج اتفاق می‌افتد، مربوط به عصمت اهل بیت است که بحث کلامی است. طبق آنچه که در روایات آمده تشکیل جنین سه مرحله ۴۰ روزه است که نطفه ۴۰ روز و علقه ۴۰ روز و مضغه نیز ۴۰ روز است. معنای این مطلب آن نیست که در این ۴۰ روز از هر کدام از مراحل سه‌گانه هیچ تغییری در شکل آن رخ نمی‌دهد، بلکه ۴۰ روز بودن هر یک از این مراحل از دیدگاه روایات به دلیل این است که به لحاظ حقوقی بتواند مبدأ و منتهایی را برای هر یک از مراحل تعیین کرد و جنبه حقوقی دارد. اما با توجه به آنچه که دکتر طباطبایی بیان کردند، تشخیص زمان تشکیل نطفه ممکن نیست و اختلاف فاحشی در تعیین مبدأ و منتها پدید می‌آید که مانع از ترتب احکام حقوقی است و این تطبیق نیز اتفاق نمی‌افتد. برای رفع این مشکل، لفظ را باید طبق مفاهیم لغوی عام و عرفی معنی کنیم و نه طبق اصطلاحات و مفاهیم خاص. در مفهوم اصطلاحیِ خاص، استخوان، به مبادی استخوان مفهوم پیدا می‌کند اما از نظر عرف عام این مبادی، استخوان نیستند. پس نمی‌توان با اصطلاح خاصی تطبیق را انجام داد و باید سراغ مفاهیم لغوی عام و عرفی رفت و اینکه در روایت زمان نطفه را ۴۰ روز قرار داده‌اند به لحاظ فقهی و حقوقی و مسئولیت مدنی است که دیه نطفه ۲۰ دینار است و آن هم در هر روز تقسیم می‌شود و دیه نطفه ۱۰ روزه با ۲۵ روزه یکی نیست.
زمان استقرار از منظر روایات مشخص است
قائینی به بیان اینکه از روایات استفاده می‌شود که روز اول از ۴۰ روز نطفه، روز انزال در رحم است، گفت: هر چند تعبیر «یستقر اربعین یوماً» آمده اما استقرار عرفی منظور است نه اینکه چه زمانی در رحم می‌ماند و در لوله رحم استقرار پیدا می‌کند یا اینکه چه زمانی با تخمک لقاح پیدا می‌کند. وقتی یک زمانی را برای جعل احکام حقوقی برای عرف تعیین می‌کند لازمه‌اش آن است که طبق فهم عرفی بیان کنند و این از همان زمان انزال است نه زمان‌هایی که با فهم تخصصی و نه عرفی قابل اندازه‌گیری است.
استاد خارج حوزه علمیه گفت: اینکه نطفه، اسپرم مرد است یا تلقیح شده آن با تخمک، نطفه است، بحث است. شأن تخمک زن، شأن پرورش‌دهندگی و وعاء اسپرم است. یعنی نطفه همان اسپرم است کما اینکه در تخمک مرغ، نطفه، به صورت مجزا قابل مشاهده است و حتی اعراب جاهلی نیز به این مطلب پی برده بودند و تخمک زن داخل در موضوع نطفه نیست.
قائنی ادامه داد: در این صورت، زمان تشکیل نطفه مشخص می‌شود و تطبیق روایات و آیات به آنچه در خارج اتفاق می‌افتد سازگاری خواهد داشت. در پایان چهل روز، این نطفه که حدود یک ارزن است قابلیت استخوان و مبادی استخوان را داراست و فقط یک آبِ کم است کما اینکه آیه شریفه به این مطلب اشاره دارد. علقه در چهل روز دوم به وجود می‌آید و اینکه ساختار زالو دارد یا یک خون بسته است فرقی نمی‌کند. علقه یعنی در این چهل روز تغییراتی دارد که پایان آن علقه، هشتاد روز است. البته ممکن است یک جنین در ۷۹ روز، علقه‌اش پایان یابد. اشکالی ندارد؛ چرا که تعبیر به چهل روز، جنبه حقوقی دارد کما اینکه قبلاً به آن اشاره شد. این مدت حدود سه ماه است که اندازه جنین در این زمان حدود ۷ سانتیمتر است و وزن آن ۳۰ گرم است و ۴۰ روز بعدی که مضغه است و پایان آن پایان چهار ماهگی است که همان ۱۶ هفتگی است.
استاد خارج فقه حوزه علمیه قم گفت: این مطالب طبق اطلاعاتی است که دوستان ما از مرکز تحقیقات ابن سینا وابسته به دانشگاه شهید بهشتی آنها را در اختیار من گذاشتند که از همین طریق نیز از آن عزیزان تشکر می‌کنیم بالأخص دکتر صادقی.
قاینی در پایان گفت: وجه تسمیه نطفه و علقه و مضغه هر چه که باشد باید عرفی باشد، نه یک اصطلاح تخصصی غیر متفاهم عرفی. این مباحث مرتبط با مرحله اوّل از مراحل دو گانه‌ای است که در ابتدا اشاره کردم یعنی مرتبط با جنین قبل از نفخ روح است.
