ماهیت و کارکرد گردشگری مجازی از منظر فقهی

استاد حوزه علمیه ضمن تبیین «تعریف گردشگری مجازی به هدف و کارکرد»، کارکردهای ده‌گانه از گردشگری حقیقی از منظر قرآن و روایات و سیره اهل‌البیت (علیهم‌السلام) را تبیین کرد و ابراز داشت که این اهداف و کارکردهای گردشگری، می‌تواند قابل انطباق بر گردشگری مجازی نیز باشد. به اجمال، این کارکردها و اهداف، شامل «عقلانیت و تفکر»، «عبرت»، «هجرت و جهاد»، «اقتصاد»، «تفریح و لذت»، «اخلاق و تمدن سازی»، «علم»، «امنیت»، «معنویت» و «حکومت و اداره» می‌باشند.

به گزارش شبکه اجتهاد، سومین نشست از سلسله نشست‌‌های تخصصی گروه فقه بین‌الملل و فقه گردشگری موسسه فتوح اندیشه؛ با موضوع «ماهیت و کارکرد گردشگری مجازی از منظر فقهی» با ارائه حجت‌الاسلام‌ والمسلمین عبدالحمید گلزار و محمدحسین فرج نژاد و به دبیری حجت‌الاسلام ‌ دکتر محمد قاسمی در قالب «حضوری ـ وبیناری» برگزار گردید.

 این نشست با خوشامدگویی به شرکت‌کنندگان «حضوری ـ وبیناری» و معرفی مختصر اساتید ارائه‌کننده و پژوهشگران حوزه فقه گردشگری، توسط دبیر علمی نشست آغاز گردید. حجت‌الاسلام دکتر محمد قاسمی ضمن تبیین ضرورت بررسی موضوع «گردشگری مجازی» در شرایط کنونی جهان، محورهای اصلی این نشست را ذیل عناوین «ماهیت گردشگری مجازی» «بررسی رویکرد فقه، به گردشگری مجازی» و «کارکردها و ظرفیت‌های گردشگری مجازی در جامعه اسلامی» معرفی نمود.

در ابتدای نشست، حجت‌الاسلام‌ عبدالحمید گلزار «فعال رسانه‌ و مدرس و پژوهشگر رسانه و فضای مجازی»، با توجه به اهمیت مسئله گردشگری مجازی، نشست را با ماهیت‌شناسی گردشگری مجازی آغاز کرد و بعد از ارائه پنج مورد از تعاریف مشهور گردشگری، به تبیین دو مبنا برای ماهیت شناسی پرداخت.

وی چنین ابراز داشت که برخی از پژوهشگران فقه گردشگری، تعاریف مبتنی بر فقه شیعه را کافی می‌دانند و در مقابل، بعضی دیگر، نگاه تمدنی را لازمه ماهیت شناسی در این حوزه می‌دانند که مطلوب ما نیز همین است.

گلزار همچنین گردشگری را با ماهیت‌های متکثر اقتصادی، اجتماعی، ارتباطی، سیاسی و فرهنگی توصیف نموده و ادامه داد که گردشگری مجازی در نسبت با گردشگری حقیقی دچار ضعف‌هایی از قبیل «عدم ارتباط‌گیری و تعامل اجتماعی کافی» و «محدود شدن درآمد اقتصادی جامعه اسلامی» می‌باشد.

سخنران نشست با توجه به وجود مؤلفه «سفر، حرکت و اقامت» در ماهیت‌شناسی یونانی، گردشگری مجازی که جابجایی در آن وجود ندارد را دارای یک پارادوکس مفهومی دانسته و اذعان کرد که می‌توان از باب تسامح آن را پذیرفت.

وی مؤلفه‌های گردشگری حقیقی را به‌طور کامل منطبق بر گردشگری مجازی ندانست؛ در عین حال، برخی اهداف گردشگری حقیقی را با مجازی مشترک معرفی کرد.

حجت‌الاسلام گلزار در بخشی دیگر از سخنان خود، به تبیین تفاوت‌های گردشگری مجازی با استارت‌آپ‌هایی که مقدمات گردشگری حقیقی را فراهم کرده و جنبه مشاوره‌ای دارند؛ پرداخت.

در پایان قسمت اول نشست، این محقق سبک‌زندگی و رسانه، دو نوع رویکرد «سلبی مبتنی بر نفی سبیل» و «ایجابی مبتنی بر مدیریت و بومی‌سازی» به گردشگری مجازی را تصویرسازی و تبیین کرد. همچنین نگرش برخی محققان فقه رایج به گردشگری مجازی را نگرشی حداقلی بر پایه احکام سفر، معرفی کرد که لازم است در نگاه تمدنی و نظام‌ساز، ارتقا یابد.

تفاوت‌های «گردشگری مجازی» با «گردشگری الکترونیک»

در قسمت دوم این نشست، استاد فرج‌نژاد، مدیر گروه فقه رسانه مؤسسه فتوح اندیشه، با تبیین تفاوت‌های «گردشگری مجازی» با «گردشگری الکترونیک» به سراغ ماهیت‌شناسی گردشگری مجازی رفته و پس از بیان مشکلات تعاریف ماهوی در مسائل پیچیده و چندوجهی امروز، تعریف به عوارض را شیوه‌ای مناسب برای ماهیت شناسی در این سنخ مسائل دانسته و در نتیجه، گردشگری مجازی را با دو روش «تعریف به ابزار» و «تعریف به اهداف و کارکردها» مفهوم‌شناسی کردند.

فرج نژاد ابراز داشت از آنجا که گردشگری مجازی، مبتنی بر تغییرات تکنولوژی‌های ارتباطی و فضای مجازی متغیر، دارای ماهیت سیال و تغییرپذیری است؛ فلذا دستیابی به ماهیت حقیقی آن ممکن نبوده و برای شناخت گردشگری مجازی، لازم است سیر تحول تعاریف گردشگری الکترونیک و مجازی و نسل‌های مختلف وب در فضای مجازی را مورد مطالعه قرار داد و طبق این مسئله، نگاهی به سیر تطور مفهومی گردشگری مجازی داشت.

وی در ادامه نشست، در تبیین مفهومی گردشگری مجازی با توجه به ابزارهای آن، شش مرحله از سیر تطور گردشگری الکترونیک و مجازی را چنین بر شمرد:

مرحله اول: دوران قبل از شیوع اینترنت که رسانه‌های جمعی چون مطبوعات و تلویزیون و رادیو، رواج داشتند و بیشتر تبلیغ و تشویق گردشگری، در وسائل الکتریکی ارتباط جمعی رواج داشت و در برخی منابع، این معنا را در قابل گردشگری الکترونیک برشمرده‌اند.

مرحله دوم: دوران پس از رواج عمومی اینترنت تا ابداع نسل دوم وب، که باز هم تبلیغات گردشگری و مقدمه‌سازی برای سفر، در وسائل الکتریکی ارتباط جمعی و اینترنت رواج داشت و آن را گردشگری الکترونیک و با تسامح، گردشگری مجازی نام‌ نهاده‌اند.

مرحله سوم که امروزه در «وب ۲» اتفاق افتاده است را گردشگری مجازی ‌نامیده‌اند که علاوه بر تبلیغات و مقدمات سفر، نوعی گردشگری مجازی درون محیط وب با عکس‌های ۳۶۰ درجه و امکانات تکنولوژیک

«واقعیت افزوده» و گرافیک بهتر و سرعت بالاتر اینترنت را نیز تجریه می‌کنیم و دوربین‌های آنلاین هم بر گردشگری مجازی اضافه شده‌اند.

مرحله چهارم که در همین سال‌ها در حال ورود تکنولوژیک بدان هستیم و در وحیط «وب ۳» در حال اتفاق افتادن هست و درون آن، نوعی مالکیت مکانی بر فضاهای اینترنتی و امکانات بالاتر تکنولوژیک نیز در اختیار گردشگر گذارده می‌شود و در عوض، تسلط سازمان‌های کنترل‌کننده اینترنت چون NSA, GCHQ, MI6 بر گردشگران، با وضع فعلی اینترنت آمریکایی ـ انگلیسی موجود، بیشتر خواهد شد.

مرحله پنجم و ششم: که هنوز به آن وارد نشده‌ایم؛ ولی با نظریه‌پردازی‌ها و پیش‌بینی‌های آینده‌پژوهانه نسبت به ترکیب تکنولوژی‌های ریزپردازنده و میکروچیپ‌ها با اعضای بدن انسان، مراحل بعدی گردشگری مجازی و تجربه‌هایی از نوع دیگر را رقم خواهد زد و با مالکیت و مدیریت اینترنت به روال فعلی، اختیار برخی اعضا و اجزای بدن انسان‌ها نیز ممکن است تحت اراده مدیران صنعت اینترنت و «ریزپردازنده‌های‌های‌تِک» قرار گیرد.

تدابیر آینده‌پژوهانه فقهی

این محقق فقه رسانه، در ادامه خاطرنشان کرد: قطعاً از منظر قواعد فقهی چون «نفی سبیل» و «حفظ نظام» و «وجوب تعظیم شعائر» و «حرمت تعاون بر اثم» باید در فکر تدابیر آینده‌پژوهانه فقهی در این فضا باشیم والاّ مشکلات عدیده در حاکمیت و نظام‌های سیاسی، اجتماعی، حقوقی، قضایی و اقتصادی در آتیه نزدیک خواهیم داشت و البته فقه آینده‌پژوه و نظام‌ساز، می‌تواند در این فضا به تأمل بپردازد.

استاد حوزه علمیه در ادامه، در ضمن تبیین «تعریف گردشگری مجازی به هدف و کارکرد»، کارکردهای ده‌گانه از گردشگری حقیقی از منظر قرآن و روایات و سیره اهل‌البیت (علیهم‌السلام) را تبیین کرد و ابراز داشت که این اهداف و کارکردهای گردشگری، می‌تواند قابل انطباق بر گردشگری مجازی نیز باشد. به اجمال، این کارکردها و اهداف، شامل «عقلانیت و تفکر»، «عبرت»، «هجرت و جهاد»، «اقتصاد»، «تفریح و لذت»، «اخلاق و تمدن سازی»، «علم»، «امنیت»، «معنویت» و «حکومت و اداره» می‌باشند.

فرج‌نژاد در ادامه مباحث خود، نظریه آیت‌الله جوادی آملی در فلسفه فضای مجازی را مبنای هستی‌شناسی و نظریه «فقه نظام ولایی» استاد خسرو پناه را مبنای فقهی تبیین گردشگری مجازی قرارداده و افزود طبق این مبانی، آیت‌‌الله جوادی، فضای مجازی که با ساختار ذهن، قلب و جنیه‌های وجودی انسان ارتباط دارد را حقیقی‌تر از فضای عینی می‌دانند و اتفاقاً گردشگری مجازی می‌تواند با برنامه‌ریزی و ساختاربندی در چارچوب تفقه شیعی و اجتناب از برنامه‌های طواغیت عصر، می‌تواند در خدمت ترویج اهداف دینی و هدایت انسان معاصر قرار گیرد؛ اما درعین‌حال، در حالت آرمانی نیز، باید مواظب بود که رواج گردشگری مجازی، ممکن است آسیب‌هایی ازجمله «دور شدن انسان از فعالیت فیزیکی»، «قرار نگرفتن در برخی مکان‌های خاص در ایام الله خاص و عدم بهره کافی متافیزیکی و معنوی» و «اعتیاد به فضای مجازی» را نیز به همراه داشته باشد؛ لذا در کنار توجه به گردشگری مجازی، لازم است که گردشگری در فضای عینی نیز مورد توجه جدی باشد.

مراحل تفقه درباره گردشگری اسلامی در فضای عینی و مجازی

وی در انتهای نشست، توسعه گردشگری مجازی مورد تأئید فقه را در سایه «تفقه و تفلسف مبتنی بر منابع دینی درباره برنامه‌ها و ساختار صحیح گردشگری مجازی»، «بومی‌سازی سخت‌افزار، شبکه، نرم‌افزار و اپلیکیشن‌های مرتبط» و «ایجاد شبکه ملی اطلاعات» قابل تحقق دانسته و نسبت به شرایط فعلی فضای مجازی کشور که بیگ‌دیتای مسلمین در ید طواغیت و دشمنان است هشدار داد.

فرج‌نژاد پس از بیان تاریخچه توریسم در دنیای مدرن و توجه به معانی فرهنگی و اصطلاحی توریسم در دنیای امروز، مراحلی که تفقه اسلامی می‌تواند درباره گردشگری اسلامی در فضای عینی و مجازی، تأثیرات خود را بگذارد، را در نه مرحله زیر برشمرد:

۱- فهم دقیق مقاصد، انواع و فلسفه گردشگری؛

۲- تولید فلسفه گردشگری آرمانی در تمام زوایا از جمله «غایات»، «برنامه‌ها» و «لوازم و اقتضائات»؛

۳- تبیین اصالت، اولویت و تقدّم در اهداف گردشگری با کمک قواعد فقهی و اصولی؛

۴- برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری در گردشگری بر مبنای فقه شیعه؛

۵- نظارت و اجرای مبتنی بر تفقه؛

۶- توجه به ساختارسازی بیگانه و رفتن به سمت ساختارهای مطلوب فقه؛

۷- رونق اقتصاد گردشگری مبتنی بر فرهنگ اقتصادی اسلام؛

۸- تأمین امنیت گردشگری داخلی و خارجی و بهداشت روحی و معنوی آن؛

۹- توجه به انتقال فرهنگ توسط گردشگران داخلی و خارجی.

در پایان این جلسه، سؤالاتی توسط پژوهشگران فقه گردشگری و فقه رسانه حاضر در جلسه، طرح شد و توسط ارائه‌دهندگان بحث، پاسخ مقتضی داده شد. جلسات فقه گردشگری و فقه رسانه در مؤسسه فتوح اندیشه، به صورت منظم ادامه خواهد داشت.