شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
این پژوهش با تکیه بر برخی از مبانی اصولی و فقهی که پایبندی به آن‌ها به‌نوبه خود می‌تواند شمارگان مجازات اعدام را کاهش دهد، نشان می‌دهد که دیدگاه‌های اسلامی از جنبه‌های گوناگون بر رویکردی کاملاً حدّاقل‌گرا به مجازات اعدام تأکید دارد. این مقاله، هم به اعدام از باب حد و هم به اعدام از باب قصاص پرداخته و به اعدام از باب تعزیر که در برخی نظریه‌های فقهی آمده نیز اشاره کرده است. همچنین، به برخی از جنبه‌های شکلی، ادلّه اثبات و نظام رسیدگی به جرایم مستوجب اعدام پرداخته است که با کاربست آن‌ها، موارد مجازات اعدام در عمل، به شدّت کاهش می‌یابد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، موارد اعدام به عنوان حد نیز همواره مضبوط و محصور بوده است؛ فقیهان معمولاً تلاش کرده‌اند با رویکردی کمینه‌گرا، دامنه جرایم حدی به‌ویژه جرایم مستوجب اعدام را محدود کنند؛ هرچند در این باره اختلاف نظرهایی هم داشته‌اند. افزایش شمار اعدام، ضرورتاً مستنبط از احکام اولیه شرع نبوده است. به‌رغم مخالفت شورای نگهبان قانون اساسی با مواردی از اعدام که برای جرایم مرتبط با مواد مخدر پیش بینی شده بود، اعدام‌ها‌ی گسترده در قانون مبارزه با مواد مخدر به تصویب رسید و شمارگان اعدام در ایران افزایش یافت؛ امری که در سطح ملی و بین‌المللی انتقادهایی را برانگیخت.
از سوی دیگر نویسندگان علمی و دانشگاهی نیز به سهم خود کوشیده‌اند بر حداقلی بودن مجازات اعدام در شریعت تأکید کنند(۱) با این حال، آنچه در تجویز اعدام به‌طور کلی و به‌ویژه برای مبارزه با مواد مخدر همچنان نیازمند تبیین و تأکید است، روشن کردن دیدگاه شریعت درباره محدودیت‌ها و قیدهای کیفر سلب حیات است.
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رحیم نوبهار، دانش آموخته حوزه علمیه و عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی در مقاله‌ای که به‌تازکی در شماره جدید فصلنامه «مدرس حقوق کیفری و جرم شناسی» (بهار ۱۴۰۰) با عنوان «مجازات اعدام: چشم‌اندازی اسلامی» به چاپ رسیده است، می‌کوشد برخی از مبانی اصولی و فقهی که پایبندی به آن‌ها به‌نوبه خود می‌تواند شمارگان مجازات اعدام را کاهش دهد، نشان دهد. در واقع پرسش مقاله این است که رویکرد کلی شریعت به کیفر اعدام از باب حد، قصاص یا تعزیر و دامنه آن چیست؟ با تکیه بر کدام مبانی و اصول شناخته شده می‌توان دامنه مجازات اعدام را کاهش داد؟
مقاله حاضر با رویکرد تحلیلی، به‌منظور پاسخ به این پرسش‌ها در بخش نخست، به بیان شماری از اصول و مبانی پرداخته است که پیامد التزام به آن‌ها در عمل، کاهش موارد مجازات اعدام به‌طور کلی است. بخش دوم مقاله، راهکارهای کاهش مجازات اعدام حدی و بخش سوم، آموزه‌ها‌ی ناظر به کاهش اعدام به عنوان قصاص را واکاوی می‌کند. بخش چهارم مقاله، به راهکارهای شکلی مرتبط به رسیدگی می‌پردازد که رعایت آن‌ها سبب احتیاط هرچه بیشتر در جان آدمیان می‌شود و سرانجام بخش پایانی مقاله به بیان دیدگاه اسلامی درباره کیفیت اجرای مجازات اعدام و لزوم رعایت اصول انسانی در اجرای اعدام می‌پردازد.
این مدرس و نویسنده حوزه فقه و حقوق اسلامی در نتیجه پژوهش خود آورده است: دیدگاه اسلامی رویکردی کاملاً کمینه‌گرا به مجازات اعدام خواه از باب حد، قصاص یا تعزیر دارد. انبوهی از اصول و مبانی فقهی مسلم دلیل این مدعاست؛ اصل احتیاط، اصل عصمت و حرمت جان آدمی، ابتنای حدود و مجازات‌ها به‌طور کلی بر تخفیف و سهولت، قاعده درأ که شامل هرگونه مجازاتی اعم از حد، قصاص و تعزیر می‌شود، اصل تفسیر مضیق و اصل کمینه‌گرایی کیفری در حدود، اصل لزوم تناسب میان ارزش معرفتی دلیل با مؤدی و مضمون دلیل که به موجب آن هم در اثبات حکم شرعی جواز اعدام و هم در اثبات قضایی آن، تنها باید بر دلیل استوار و قابل اطمینان استناد نمود؛ از جمله این اصول و قواعد هستند. با این حال باید شماری از رویکردهای جدید را هم به اصول و قواعد پیشین که به‌نوعی در فقه رایج انعکاس یافته است، افزود. در این باره، به‌ویژه می‌توان به گسترش شیوه‌ها‌ی کنترل اجتماعی اشاره کرد؛ امری که در زمان ما سبب شده تا حذف فیزیکی بزهکاران اهمیت و جایگاه پیشین خود را در زرادخانه کیفری از دست بدهد.
استاد حقوق جزا و حقوق بشر در اسلام معتقد است در برداشت از متون دینی مربوط به کیفر به‌طور کلی و کیفر اعدام به‌ویژه، نمی‌توان واقعیت‌ها‌ی اجتماعی را نادیده گرفت که دولت‌ها‌ی امروزی طیف گسترده‌‌ای از ابزارهای کنترل اجتماعی را در دست دارند. به لحاظ موازین اصول فقه، این‌گونه واقعیت‌ها‌ی خارجی گاه موضوع احکام شرعی را تغییر می‌دهند و به‌نوعی می‌توانند مایه تغییر حکم شرعی شوند؛ زیرا وضعیت‌ها‌ی نوپیدا گاه قید موضوع حکم شرعی می‌شوند. به تعبیری، اعدام در جامعه‌‌ای که حذف فیزیکی در شمار مهم‌ترین روش مبارزه با بزهکاری است، با حذف فیزیکی در جامعه‌‌ای که طیفی گسترده از روش‌ها‌ی رویارویی با بزهکاری را در اختیار دارد، متفاوت است؛ به‌ویژه اینکه این واقعیت خارجی سبب تغییر تلقی و برداشت از کیفر اعدام هم می‌شود. به همین ترتیب، می‌توان به جواز یا حتی لزوم نگاه تجربی به مقوله مجازات‌ها از چشم‌انداز کارایی آن‌ها با توجه به اهداف مورد نظر از کیفر اشاره کرد. نگاه تجربی، روشی عقلایی است که در آموزه‌ها‌ی دینی نه تنها از آن نهی نشده که بن مایه‌ها‌یی از آن در متون دینی یافت می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی می‌گوید نگاه تجربی به مجازات، زمینه‌ساز مطالعه کیفر در آیینه بررسی بازتاب‌ها و پیامدهای مثبت و منفی کیفر اعدام است. این امر به‌نوبه خود، زمینه مطالعات میدانی و تجربی را درباره اعدام فراهم می‌کند؛ البته با لحاظ این نکته که صرف کارایی و بازدارندگی کیفر اعدام هرگز مجوز تجویز یا توسعه آن نیست؛ به شرحی که گذشت، خط قرمزهای شرعی را که درباره کیفر اعدام وجود دارد، نمی‌توان پشت سر گذاشت. از مطالعات تجربی بیشتر باید همچون دست مایه‌‌ای برای کاهش هرچه بیشتر مجازات اعدام و عقلانی۔ سازی کیفر بهره گرفت.
—————————-
۱- (ر. ک. برهانی و رادمند، ۱۳۹۱، ص ۳۰۷).
