شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
این مجله گفتگوهایی با علما و اساتید: گرامی قمی، فاضل مالکی، سید محمدعلی ایازی، محمد قائینی، قدرت‌الله انصاری، علی شفیعی، مجید شایگان‌فر، حسام قپانچی و… پیرامون «جرائم و مجازات کودکان» و «جرائم علیه کودکان» ترتیب داده است و چالشی‌ترین موضوعات را به بحث گذاشته است.
اختصاصی شبکه اجتهاد: مباحث فقهی در رابطه با کودکان و حقوق آن‌ها آن‌قدر زیاد است که نه یک پرونده، بلکه یک سایت فقهی نیز برای پرداختن به همه آن‌ها، کار دشواری را در پیش دارد. با این وصف و با توجه به همین نکته، از همان ابتدا تصمیم بر آن شد تا در این پرونده کوچک، تنها به بخشی از مباحث مرتبط با کودکان پرداخته شود و آن هم مباحث مرتبط با جرائم و کودکان است، چه جرائمی که کودکان مجری آن هستند و چه جرائمی که ممکن است علیه کودکان انجام شود.
در بخش اول که مأخذشناسی است گزارشی توصیفی از کتبی که در این رابطه نگاشته شده و همچنین نمایه مقالات مرتبط با این موضوع نگاشته شد. تفاوت حقوق کودکان در فقه شیعی و جامعه بین‌الملل نیز گزارش دیگری بود که در این بخش کار شد.
پس از مأخذ شناسی اما نوبت به پایه‌ای‌ترین مبحث مرتبط با کودکان رسید، یعنی ضابط کودکی. برخی این ضابط را به بلوغ دانسته بودند و برخی دیگر به رشد. در این بخش، هر دو ضابط به بحث گذاشته شد و اینکه آیا می‌توان برای جرائم و تکالیف مختلف، سنین مختلفی را برای بلوغ و رشد تعیین کرد یا نه. برخی با رویکرد نواندیشی، پاسخ مثبت دادند و برخی سنتی‌ها هم نیز آن را برنتابیدند.
بخش سوم در رابطه با جرائم کودکان است و اینکه آیا می‌توان به صرف ارتکاب جرم، آن را مجازات کرد، حد جاری نمود و تعزیر کرد؟ گفتگو شوندگان در این بخش نیز هر یک پاسخی دادند و رویکرد پایگاه فکری خویش را توضیح دادند. یکی از چالشی‌ترین موضوعات این بخش، بحث از ارتداد کودکان بود و اینکه اولاً چگونه محقق می‌شود و ثانیاً آیا می‌توان کودک مرتد را مستوجب مجازات مرگ دانست یا خیر؟
در بخش چهارم به جرائمی که دیگران علیه کودکان انجام می‌دهند پرداخته شده است. این جرائم هم از ناحیه پدر و مادر و معلم در تنبیه کودکان محقق می‌شود، هم از سویه ارتباط جنسی با کودکان بدون رضایت آن‌ها، چه این ارتباط به صورت نامشروع باشد و چه با عقد شرعی. شیخ فاضل مالکی نکات جالبی در رابطه با محدوده ولایت پدر و مادر و معلم در تنبیه کودک بیان کرد و دیگران نیز در رابطه با ارتباط جنسی با کودک و حق تنبیه وی به صورت عمومی، مطالبی متنوعی مطرح کردند.
بخش پایانی نیز وظیفه حکومت اسلامی در صیانت از حقوق کودکان است، بخشی که به زوایای پیچیده شیوه قانون‌گذاری مؤثر در تدوین حقوق کودکان می‌پردازد و سوابق حکومت‌های اسلامی از جمله جمهوری اسلامی در این حوزه را نمایان می‌سازد.
پرونده «فقه کودک و جرم» اگرچه دانشنامه حقوق کودکان نیست اما تلاش آغازینی است در نگاه دانشی و فقهی-حقوقی به حقوق اطفالی که خداوند، وظیفه پاسداری‌اش را به ما سپرده است.
در ادامه مروری خواهیم داشت بر محتوای مجله الکترونیکی «جرم و کودک» که علاقه‌مندان می‌توانند اصل مجله را در اینجا مشاهده نمایند.
جرائم و مجازات کودکان
در مجازات، معیار، بلوغ جسمی و سن تکلیف نیست
حجت‌الاسلام دکتر سید محمدعلی ایازی، اگرچه بیشتر به‌عنوان قرآن‌پژوه شهره است، اما تحقیقات او در اصول و فقه، کمتر از پژوهش‌های قرآنی‌اش نیست. عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم و تحقیقات، به جهت تألیفات فقهی و قرآنی متعدد و مباحث اجتماعی و همچنین رساله‌ای که در رابطه با «ارتداد» نگاشته است، یکی از بهترین افرادی است که می‌تواند در رابطه با مجازات کودکان زیر ۱۸ سال، اظهارنظر کند. تعبد همیشگی او به محکمات شریعت، موجب شده تا هیچ‌گاه از مرز نواندیشی دینی عبور نکرده و به وادی روشنفکری فرا دینی نلغزد. او از معدود اندیشمندانی است که سعی دارد با تمام مسائل پیرامون خود به‌صورت «علمی» برخورد کند و تعلقات سیاسی و اجتماعی خود را در فهم مسائل، دخالت ندهد.
«کودک» خواندن فرد ۱۸ ساله، بازی با الفاظ است
ازنظر نهادهای حقوق بشری، افراد زیر ۱۸ سال کودک محسوب می‌شوند، اما در فقه اسلامی، ملاک خروج از کودکی، بلوغ جسمی است. همین امر موجب شده تا مجازات و تعزیر کودکان بالغ زیر ۱۸ سال در جوامع اسلامی با اعتراض نهادهای حقوق بشری مواجه شود. این موضوع را با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد قائینی که چند سالی است به تدریس مباحث حدود و دیات در مرکز فقهی ائمه اطهار قم مشغول هستند در میان گذاشتیم. او معتقد بود اجرا نکردن حکم خدا، خود، نوعی ظلم است. علاوه بر اینکه عرصه مجازات را نباید با عواطف و احساسات خلط کرد. خاطره او از غلبه عواطف در هنگام دست زدن به گوسفند در حین ذبح، از نکات جالب این گفتگو بود.
ارتداد فکری، مستوجب مجازات حد نیست
مجازات مرتد، ازجمله احکامی است که در چند سال اخیر، مورد هجوم و نقد جوامع روشنفکری قرار گرفته است. زمانی‌که این حکم برای افراد زیر ۱۸ سال صادر می‌شود (که از نظر منشور حقوق کودک، کودک محسوب می‌شوند) مورد اعتراض مدافعین حقوق کودکان نیز قرار می‌گیرد. درباره مجازات کودکان مرتدی که به‌صرف انتخاب دینی برخلاف دین پدر و مادرشان، مستحق اعدام می‌شوند، با آیت‌الله محمدعلی گرامی، استاد با سابقه حوزه علمیه قم، به بحث نشستیم. به باور وی، صرف ارتداد فکری، موجب جریان حد نیست. او با تفسیر خاصی که از ارتداد دارد، معتقد است این مجازات حتی برای بالغین نیز جای بحث دارد.
تنها اثر مجازات کودکان زیر ۱۸ سال، افزایش بزهکاری است
دکتر مجید شایگان‌فر، استاد حقوق دانشگاه آزاد مشهد و متخصص حقوق جزا و جرم‌شناسی است. با او که سالیانی است، مبحث بزهکاری اطفال را در دانشگاه تدریس می‌کند، تعزیر کودکان نابالغ از منظر فقه و حقوق را به بحث گذاشتیم. به باور وی، عناوینی مثل رشد در حقوق مدنی مبهم است و باید در مورد اجرای حدود و تعزیرات بر کودکان دقت کرد تا بزهکار تربیت نکرده باشیم.
در حقوق غربی، کودکان ۶ ساله هم مسؤولیت کیفری دارند
دکتر حسام قپانچی، دارای دکترای حقوق و عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی مشهد است. تلاش‌های علمی و نوشتن چندین مقاله و سال‌ها تدریس فقه و حقوق، او را به یکی از بهترین افرادی بدل کرده که می‌تواند در مورد تعزیر کودکان بالغ، از منظر فقه و حقوق سخن بگوید. او معتقد است قراردادن ۱۸ سال به‌عنوان سن مسؤولیت تام کیفری، نافی وجود مسؤولیت ناقص برای زیر ۱۸ ساله‌ها نیست.
بلوغ در مذاهب اسلامی
انسان در مسیر رشد خود، با پدیده‌ای بسیار اعجاب‌انگیز روبرو می‌شود که باعث به وجود آمدن تغییرات جسمی، روانی و رفتاری بسیاری در انسان می‌شود. البته بلوغ فقط یک پدیده زیستی صرف نیست بلکه می‌توان آن را از آغازین مراحل رشد فکری و اجتماعی دانست که انسان را آماده پذیرش مسئولیت در حوزه‌های مختلف انسانی می‌کند. بلوغ در ادیان الهی، به‌خصوص اسلام از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ چراکه از شرایط تکلیف است و با بالغ شدن فرد، مسئولیت‌های دینی به‌سوی او روی آورده و زیست معنوی وی آغاز می‌شود. بااین‌حال در میان علمای مذاهب مختلف اسلامی، در مورد شرایط و ضوابط آن اختلافاتی وجود دارد؛ به‌خصوص در مورد سن بلوغ که این اختلافات پررنگ‌تر شده و مباحث بسیاری در رابطه با آن مطرح شده است.
تفاوت‌های حکمی بلوغ و رشد در فقه اسلامی
در رابطه با دو عنوان بلوغ و رشد مباحث بسیاری مطرح است که در اینجا مجال پرداختن به آن‌ها نیست، امّا دو نکته ارتباط مستقیم با موضوع این بحث دارد: نخست اینکه بلوغ چیست و آیا مقصود از آن خصوص رسیدن به مرحله خاصی از رشد جنسی است یا ملاک و معیار دیگری وجود دارد؟ دوم اینکه چه آثاری بر آن مترتب گردیده است؟
جرائم علیه کودکان
نفوذ اذن ولی طفل در ازدواج، مشروط به رعایت مصلحت است
حجت‌الاسلام والمسلمین قدرت‌الله انصاری، پژوهشگر ارشد مرکز فقهی ائمه اطهار و از اساتید حوزه علمیه قم است. با او که چند سالی است مدیریت پروژه موسوعه فقهی «احکام الطفل و ادلّتها» را به عهده داشته و به‌تازگی نگارش این مجموعه ۹ جلدی را با گروهی از محققین به پایان رسانده است، در رابطه با حکم ارتباط جنسی با کودک بدون رضایت او و با اذن ولی گفتگو کردیم. به باور وی، هیچ‌یک از احکام شرع ظالمانه نبوده و تمام آن‌ها منوط به رشد طفل و رعایت مصلحت وی از جانب ولی است.
نصوص تجویز تنبیه کودکان، فرازمانی نیستند
حجت‌الاسلام والمسلمین علی شفیعی، مدیر گروه فقه کاربردی دفتر تبلیغات اسلامی مشهد، علاوه بر مسؤولیت حقوقی، به لحاظ شخصی نیز از دغدغه‌مندان حوزه حقوق کودکان به شمار می‌رود. این کارشناس فقه تربیت، در یادداشت شفاهی زیر، به بررسی امکان فقهی تنبیه کودکان و محدوده جواز آن پرداخته است.
غیر از پدر، هیچ‌کس حق تنبیه کودک را ندارد
آیت‌الله فاضل مالکی، از شاگردان آیت‌الله سید محمدباقر صدر و از مبارزان قدیمی انتفاضه در عراق و انقلاب اسلامی در ایران است. وی پس از مراجعت اجباری از عراق، در درس آیات عظام تبریزی و وحید خراسانی شرکت نمود و پس از آن، خود کرسی تدریس سطوح عالی و خارج را بنا نهاد. داماد شهید سید محمدباقر حکیم، علاوه بر تدریس خارج فقه و اصول و خطابه در مجامع عرب‌زبان، یکی از محققین برجسته در حوزه فقه مستحدثات نیز به شمار می‌رود. او تحقیقات مفصلی نیز در حوزه فقه کودکان داشته که در بخشی از موسوعه فقهی جدید خود که به‌زودی منتشر خواهد شد، مندرج است. با او درباره حکم تنبیه کودکان در اسلام گفتگو کردیم.
یک مسلمان هست، آن هم ارمنی است!
گزاره «اختصاص تکالیف به بالغین» امّا باعث این خلط در میان متدینین شده که حکم اذیت کردن کودکان نیز به جهت عدم بلوغ آن‌ها، از دایره ادلّه حرمت خارج است. این گمانه موجب شده تا بسیاری از رفتارهایی که با بالغین انجام نمی‌دهیم را نسبت به کودکان روا بدانیم.
مأخذشناسی
«کودک» در فقه اسلامی و حقوق بین‌الملل: حداقل در فرهنگ ما، سخن گفتن از «کودک»، تداعی‌کننده افرادی با سن تقریبی ۳ تا ۷ سال است؛ اما شکل‌گیری این مفهوم برخاسته از آن چارچوبی است که ساخت مفاهیم و تعیین قلمرو آن‌ها را در حوزه زندگی روزمره را موجه می‌سازد.
تاثیر رسانه بر کودکان: در این مطلب نمایه مقالات «جرم و کودک» با رویکرد تاثیر رسانه بر کودکان و نوجوانان ارائه شده است.
نقش خانواده و محیط در بزهکاری: در این مطلب نمایه مقالات «جرم و کودک» با رویکرد نقش خانواده و محیط در بزهکاری کودکان ارائه می‌شود.
عوامل و اثرات بزهکاری کودکان: در این مطلب نمایه مقالات «جرم وکودک» با رویکرد عوامل و اثرات بزهکاری کودکان ارائه می‌گردد.
جرائم و مجازات اطفال: در این مطلب نمایه مقالات «جرم و کودک» با رویکرد جرائم و مجازات کودکان ارائه می‌شود.
مسئولیت کیفری اطفال: در این مطلب نمایه مقالات «جرم و کودک» با رویکرد مسئولیت کیفری اطفال ارائه شده است.
بررسی‌های تطبیقی حقوق کودکان: در این مطلب نمایه مقالات «جرم و کودک» با رویکرد بررسی‌های تطبیقی حقوق کودکان ارائه می‌گردد.
متفرقه: در این مطلب نمایه هفت مقالات «جرم و کودک» ارائه می‌گردد.
