شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: آیت‌الله حاج‌آقا حسن طباطبایی قمی از فقهای بزرگ شیعه و مراجع معظم تقلید معاصر مقیم مشهد بود. ایشان سالیان بسیار در مشهد و کربلا و نجف نزد فقهای بزرگ به تحصیل فقه و اصول پرداخت تا به درجه عالیه اجتهاد نایل آمد. این فقیه بزرگوار در جریان مبارزات انقلابی زمان حکومت محمدرضا شاه جزو مخالفان حکومت شاه بود و جزو فقهای مبارز و انقلابی بسیار فعال و شاخص ایران بود که بیانیه‌ها و اطلاعیه‌های زیادی از ایشان صادر می‌شد. این اطلاعیه‌ها در کتاب اسناد انقلاب اسلامی جمع‌آوری گردیده و منتشر شده است.
در زمان حکومت شاه بیت ایشان در مشهد مرکز مبارزه مردم انقلابی و طلاب و فضلا و مدرسین انقلابی بود. حضرات آیات حاج سید علی خامنه‌ای. حاج شیخ عباس واعظ طبسی. حاج سید عبدالکریم هاشمی نژاد و… از شاگردان درس خارج ایشان و اطرافیان و ارادتمندان آیت‌الله قمی بوده و سخنرانی‌های حاد و تندی بر علیه حکومت شاه انجام می‌دادند.
حمایت‌های انقلابی آیت‌الله قمی از امام خمینی و مجاهدان و علمای مبارز تا پیروزی انقلاب ادامه داشت.
در کتاب شرح اسم زندگانی آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای تألیف هدایت‌الله بهبودی. کتاب یاران امام طبق اسناد ساواک آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی و… مطالب زیادی از خاطرات انقلابی ایشان از آیت‌الله قمی و مبارزات ایشان بر علیه شاه ذکر شده است. همچنین گزارش‌ها و اسناد زیادی که در ساواک از فعالیت آیت‌الله قمی و شاگردان انقلابی ایشان جمع‌آوری گردیده است.
آیت‌الله خامنه‌ای حامل پیام از امام خمینی به علما و مراجع تقلید مشهد از جمله آیت‌الله قمی بود. در بازجویی‌های که از آیت‌الله خامنه‌ای در رابطه با آیت‌الله قمی انجام گرفته بود ایشان فرموده بودند که: من نزدیک یک سال درس ایشان شرکت کردم و ایشان را مجتهد عادل می‌دانم که طبق تشخیص وظیفه دینی خود اقدام می‌کنند.
ایشان از مراتب علمی و معنوی و مبارزات انقلابی آیت‌الله قمی اگاه بوده و پس از رحلت استاد خود آیت‌الله قمی از شخصیت علمی و معنوی و مبارزات و مجاهدات انقلابی ایشان در زمان شاه تجلیل نمودند.
آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی نیز از شاگردان و ارادتمندان آیت‌الله قمی بوده که در قبل از انقلاب در منزل ایشان سخنرانی‌های تند و تیزی بر علیه حکومت شاه می‌کرد و بیت ایشان را پایگاه مهم انقلاب در مشهد می‌دانست. وی خود را زبان آیت‌الله قمی دانسته و فرمایشات و پیام‌های ایشان و دستورات انقلابی ایشان را به جان و دل می‌خرید. آیت‌الله قمی وی را معمم نموده و پشتیبان وی بود و به هنگام بازداشت و گرفتاری ایشان در رفع گرفتاریهای ایشان بسیار کوشا بود. علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر به کتاب یاران امام طبق اسناد ساواک شماره ۵۵ آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی کتب مراجعه فرمایند.
آیت‌الله سید احمد علم الهدی امام جمعه مشهد نیز در کتاب خاطرات خود که منتشر شده است مبارزات آیت‌الله قمی با حکومت شاه را بیان نموده و ارتباط خود را با بیت ایشان در این زمینه بیان نموده است.
در این مقاله مختصر به مناسبت سالگرد رحلت آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی به گوشه‌ای از خاندان علمی. شخصیت علمی و معنوی و خدمات و تألیفات آن بزرگمرد جهان تشیع اشاره می‌شود.
تولد: آیت‌الله حاج‌آقا حسن طباطبایی قمی در ماه صفر سال ۱۳۲۹ ه ق در شهر نجف و در بیت زهد و تقوا و مرجعیت متولد گردید.
خاندان علمی: پدر بزرگ پدری ایشان مرحوم حاج سید محمود طباطبایی قمی از مردان مؤمن و متدین و مذهبی قم بود که پس از ازدواج دارای چندین فرزند پسر گردید. برخی از فرزندان ایشان طلبه گردیده و دروس حوزوی خوانده و به مقام اجتهاد و فقاهت نائل آمدند. از جمله ایشان آیت‌الله حاج سید احمد طباطبایی قمی و آیت‌الله حاج‌آقا حسین طباطبایی قمی می‌باشند.
آیت‌الله حاج سید احمد طباطبایی قمی: عموی آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی بود که از فقهای جلیل القدر و از شاگردان آخوند خراسانی و علامه سید کاظم یزدی صاحب عروه بود. وی پس از اتمام تحصیلات عالی حوزوی در نجف در قم اقامت نمود. از ایشان یک فرزند پسر به نام آیت‌الله سید جواد طباطبایی قمی بود که پس از تحصیلات حوزوی در مشهد اقامت نمود و به تدریس سطوح عالیه از جمله کفایه اشتغال ورزید. آیت‌الله حاج سید مصطفی طباطبایی قمی از خطبای برجسته تهران فرزند ایشان بود.
حاج شیخ عباس قمی نویسنده مفاتیح الجنان: علامه حاج شیخ عباس قمی رحمه الله علیه داماد عموی ایشان آیت‌الله حاج سید احمد طباطبایی قمی بود. فرزندان مرحوم محدث قمی مرحوم حجج‌اسلام آقایان میرزاعلی محدث زاده قمی و میرزا محسن نوه‌های حاج سید احمد طباطبایی قمی بودند.
حاج سید مصطفی طباطبایی قمی از خطبای معروف تهران داماد مرحوم حاج شیخ عباس قمی و از شاگردان فاضل آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی بود.
پدر ایشان: پدر حاج‌آقا حسن قمی مرجع عالی‌قدر بزرگ شیعه آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی بود. ایشان پس از رحلت آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی. مرجعیت عامه جهان تشیع به ایشان روی آورد ولی متأسفانه پس از چند ماه درگذشت. نام قیام گوهرشاد با نام حاج‌آقا حسین قمی پیوند خورده است.
برادران: در میان برادران آیت‌الله قمی برخی از فقها و مجتهدین به شمار می‌رفتند. بزرگانی چون حضرات آیات حاج‌آقا مهدی، حاج‌آقا باقر و حاج‌آقا تقی قمی.
آیت‌الله حاج‌آقا تقی قمی: از فقهای بسیار برجسته معاصر بود. ایشان در حدود سه سال پیش در گذشت. این فقیه بزرگوار از شاگردان برجسته آیت‌الله خویی بوده و از ایشان به دریافت اجاره اجتهاد نایل آمد. آیت‌الله خویی به کمتر کسی از شاگردان خود اجازه اجتهاد کتبی داده است. در اجازه‌ای نامه ایشان اظهار امیدواری کرده به‌زودی به مقام مرجعیت شیعه نایل آید. پس از رحلت آیت‌الله خویی، مرجعیت آیت‌الله حاج‌آقا تقی قمی مطرح گردید ولی ایشان از پذیرفتن مقام مرجعیت خودداری نمود.
آیت‌الله سید صدرالدین صدر: ایشان از فقها و مراجع بزرگ تقلید شیعه و مقیم قم بود. آیت‌الله صدر از شاگردان برجسته حاج شیخ عبدالکریم حایری بود و پس از رحلت ایشان یکی از کسانی بود که زعامت حوزه علمیه قم را بر عهده داشت. آیت‌الله سید صدرالدین صدر داماد آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی بود. حاج‌آقا حسین قمی به فقاهت و تقوای ایشان بسیار اعتقاد داشت به‌گونه‌ای که احتیاطات واجب خود را به ایشان ارجاع می‌داد. آیت‌الله سید صدرالدین صدر شوهر خواهر آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی بود و فرزندان ایشان آیت‌الله سید رضا صدر و امام موسی صدر فرزندان خواهر آیت‌الله قمی به شمار می‌رفتند که مورد علاقه خاص حاج‌آقا حسن قمی بودند.
آیت‌الله آقا ضیا آملی: ایشان فرزند آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی املی بود. آیت‌الله اقاضیا املی از فقهای بزرگوار و متقی و داماد آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی بود. اری این فقیه بزرگوار نیز شوهر خواهر آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی بود.
اختصاص تام و کامل حاج‌آقا حسن قمی به پدر خویش حاج‌آقا حسین قمی: حاج‌آقا حسن قمی در سال ۱۳۲۹ هق یعنی سال وفات آخوند خراسانی در نجف متولد شد. دوران کودکی و نوجوانی خویش را زیر نظر پدر خویش که از فقهای بزرگ و زاهد و متقی کم نظیر عصر خویش بود سپری نمود. زیر نظر ایشان دروس حوزوی خویش را آغاز نمود. پس از تکمیل ادبیات عرب و سطوح. سال‌ها در مشهد در درس خارج فقه و اصول ایشان شرکت نمود. بنا به فرمایش خود ایشان به فرزندش حاج احمد آقا در سن ۲۲ یا ۲۳ سالگی به درجه اجتهاد نایل آمد و اجتهاد ایشان توسط حاج‌آقا حسین قمی تایید گردید. در قیام گوهرشاد همراه و هم نظر پدر خویش بود. در سال ۱۳۵۴ هق حاج‌آقا حسین قمی به کربلا تبعید شد. حاج‌آقا حسن قمی نیز به نشانه حمایت از پدر به کربلا رفت و کما فی السابق بازوی راست ایشان در بیت ایشان بود و پدر را در امور زعامت و مرجعیت کمک می‌نمود. همچنین در کربلا نیز سال‌ها در درس خارج ایشان شرکت نمود. حاج‌آقا حسن قمی تربیت شده علمی و معنوی این پدر بود و گویا نسخه ثانیه پدر در علم و معنویت بود. حاج‌آقا حسین قمی گویا حاج‌آقا حسین قمی دیگری برای بعد از خود تربیت و به یادگار گذارد. حاج‌آقا حسن قمی به پدر خویش بسیار ارادت و محبت داشت. حاج احمد آقا (آقازاده حاج‌آقا حسن قمی) فرمودند: حاج‌آقا حسین قمی خیلی به پدرم محبت و عنایت خاص داشت.
حاج شیخ محمد شریف رازی نویسنده کتاب گنجینه دانشمندان در جلد ۷ که زندگی‌نامه حاج‌آقا حسن قمی را نگاشته می‌نویسد: حاج‌آقا حسن قمی در بسیاری از صفات حسنه نسخه ثانیه حاج‌آقا حسین قمی بود.
تحصیلات حوزوی آیت‌الله حاج‌آقا حسن قم: آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی زیر نظر حاج‌آقا حسین قمی تربیت علمی و معنوی یافت. در نوجوانی دروس حوزوی خویش را در حوزه مشهد آغاز نمود. ادبیات عرب را نزد ادیب نیشابوری آموخت. به نظر می‌رسد لمعه را نزد آیت‌الله میرزا احمد مدرس یزدی تلمذ نمود. کفایه را نزد پسر عموی خویش آیت‌الله سید جواد طباطبایی قمی فرزند آیت‌الله سید احمد طباطبایی قمی آموخت. مکاسب و رسایل را نزد برخی از اساتید تکمیل نمود. سپس سال‌ها در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی. شرکت نمود. سال‌ها در درس خارج ایشان شرکت نمود. بعید نیست درس خارج مرحوم میرزا مهدی اصفهانی و میرزامحمدآقازاده خراسانی نیز مدتی استفاده نموده باشد.
آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی معقول را نزد فلاسفه بزرگان زمان در مشهد آقا بزرگ حکیم و فرزند بزرگوارش میرزا مهدی شهیدی آموخت. از جمله شرح منظومه را نزد میرزامهدی شهیدی آموخت. حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ حسین متشکری از قول پدر خویش مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدرضا متشکری از اساتید قدیمی سطوح عالیه حوزه مشهد نقل کردند که: من و حاج‌آقا حسن قمی شرح منظومه را نزد میرزا مهدی شهیدی اموختیم.
تایید اجتهاد و فقاهت حاج‌آقا حسن قمی توسط حاج‌آقا حسین قمی: حاج‌آقا حسن قمی پس از چند سال شرکت جدی در درس و بحث خارج به اجتهاد نایل آمد. اجتهاد ایشان توسط پدر حاج‌آقا حسین قمی به تایید رسید.
از حاج سید احمد آقا فرزند آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی شنیدم که پدرم ۲۲ یا ۲۳ سالگی به درجه اجتهاد رسیدند و اجتهاد ایشان مورد تایید حاج‌آقا حسین قمی قرار گرفت.
قیام گوهرشاد در مشهد: پس از آنکه رضاخان به حکومت رسید. به تدریج با مباحث دینی مخالفت نمود. صحبت از کشف حجاب کرد و اتحاد شکل در لباس و ممنوعیت پوشیدن در لباس روحانیت و…
حاج‌آقا حسین قمی با کارهای خلاف شرع رضاخان مخالفت کرد و به قصد نهی از منکر به تهران رفت تا با رضاخان گفتگو نموده و او را از این کار منع نماید. محل سکونت ایشان در شهر ری محاصره شد. به دنبال این خبر مردم مشهد به حمایت از حاج‌آقا حسین قمی قیام نموده و قیام گوهرشاد شکل گرفت. رضاخان دستور قتل عام مردم معترض را صادر نمود و افراد زیادی در مسجد گوهرشاد را به شهادت رساند. با قیام گوهرشاد در مشهد حوزه علمیه مشهد تقریباً تعطیل و علما و وعاظ و خطبای دخیل در قیام گوهرشاد بازداشت و زندانی و تبعید شدند. به هنگام اعتراض حاج‌آقا حسین قمی با کارهای خلاف شرع رضاخان فرزند ایشان حاج‌آقا حسن قمی نیز همراه و هم نظر پدر بود و ایشان را در این کار تشویق و ترغیب می‌نمود و از خطر نمی‌هراسید. حاج‌آقا حسین قمی به خاطر قیام گوهرشاد به کشور عراق تبعید شد. حاج‌آقا حسن قمی نیز به اشاره پدر خانواده و فرزندان پدر را به همراه خود به عراق و نزد پدر برد و در شهر کربلا مقیم شد
اقامت در کربلا و تحصیل و تدریس: در سال ۱۳۵۴ هق حاج‌آقا حسین قمی در کربلا اقامت نمود و زعامت حوزه علمیه کربلا را بر عهده گرفت. ایشان تدریس خارج خویش را در کربلا آغاز نمود و حوزه علمیه کربلا رشد علمی خویش را آغاز کرد و شور و نشاط دیگری گرفت. حاج‌آقا حسین قمی برای تقویت حوزه کربلا برخی از اساتید برجسته نجف را برای تدریس در حوزه کربلا دعوت نمود. بزرگانی مانند آیات عظام آقایان: حاج سید هادی میلانی. حاج سید ابوالقاسم خویی، حاج میرزا مهدی شیرازی. حاج شیخ یوسف حایری؛ و…
به دعوت آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی این اساتید به کربلا آمده و تدریس خویش را آغاز نموده و سال‌های زیادی در کربلا اقامت نمودند. البته آیت‌الله خویی پس از مدتی کربلا را به قصد نجف ترک نمودند و تدریس خویش را در نجف ادامه دادند.
آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی ضمن شرکت در درس خارج پدر و کمک نمودن امور بیت مرجعیت و زعامت ایشان تدریس سطوح عالیه و پس از مدتی نیز درس خارج خویش را آغاز نمود. فضلای زیادی در این درس شرکت می‌نمودند.
حاج‌آقا حسن قمی غیر از تدریس فقه و اصول. علم کلام را نیز تدریس می‌کرد از جمله تدریس شرح تجرید. آیت‌الله سید عبدالرضا شهرستانی (پدر حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید جواد شهرستانی داماد و وکیل تام‌الاختیار آیت‌الله سیستانی) از جمله کسانی است که شرح تجرید را نزد این فقیه بزرگوار فرا گرفت.
شرکت در درس خارج اساتید بزرگ دیگر غیر از پدر: حاج‌آقا حسن قمی هر چند که عمده تحصیلات خارج فقه و اصول خویش را نزد پدر طی سالیان بسیار در مشهد و کربلا آموخت. از درس خارج دیگر اساتید بزرگ شیعه در اصفهان. نجف وکربلا … نیز برخوردار بود؛ و با مبانی و نظرات دیگر فقهای ارزنده شیعه نیز آشنا گردیده بود. از جمله درس خارج اصول آیت‌الله سید علی نجف‌آبادی در اصفهان شرکت نمود و با آیت‌الله سید علی فانی اصفهانی مباحثه می‌نمود. همچنین در درس خارج اساتید بزرگ نجف مانند آیات عظام میرزای نائینی. آقا ضیا عراقی. شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی و…نیز حضور یافت. آیت‌الله قمی در سفری به قم مدتی نیز از درس خارج فقه بحث صلاه ایشان استفاده نمود.
اجازات اجتهاد متعدد از آیات عظام نجف: از جناب آقای امیر امینی از طلاب و فضلای درس خارج آیت‌الله فلسفی در مشهد (نوه دختری آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی که با حاج‌آقا حسن قمی بسیار مأنوس بود) از اجازات اجتهاد ایشان سؤال کردم. ایشان فرمودند از آقا (آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی) از اجازات اجتهاد پرسیدم. ایشان فرمودند: من از همه (اکثر) فقها و اساتید بزرگ نجف مانند پدرم. میرزای نائینی. آقا ضیا عراقی. کمپانی و… اجازه اجتهاد مکتوب داشتم که در نقل و انتقالات مفقود گردیده است.
جناب امینی فرمودند: آقا فرمودند روزی با پدرم همراه بودم که آقا ضیا عراقی با ایشان ملاقات کرد و کلی از علمیت و دقت نظر من جلو پدرم تعریف و تمجید کرد در حد اجتهاد.
روزی حاج‌آقا حسین قمی از آقا سید عبدالهادی شیرازی (که از مراجع بزرگ شیعه در نجف بود و به اعتقاد برخی اعلم از آیت‌الله بروجردی بود.) در مورد اجتهاد حاج‌آقا حسن قمی سؤال پرسیدند؛ و تأکید کردند نظر علمی خود را بیان کنید و نکند به خاطر رعایت احترام من حرفی خلاف نظر خود بیان کنید. ایشان فرمودند. بله. من اجتهاد ایشان را تایید می‌کنم؛ و به خاطر شما این حرف را نمی‌زنم زیرا در جلسات متعدد با ایشان گفتگوی علمی کردم و بر اجتهاد و فقاهت ایشان واقف گردیدم.
آیت‌الله حاج شیخ محمدتقی عندلیبی سال‌ها در درس خارج آیت‌الله حاج‌آقا حسین قمی شرکت نموده بود و از آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاء عراقی اجازه اجتهاد داشت. ازایشان پرسیدم آیا شما از حاج‌آقا حسین قمی هم اجازه اجتهاد دارید؟ فرمودند خیر ایشان در اجازه اجتهاد بسیار سخت‌گیر بود و کمتر کسی اجازه اجتهاد می‌داد. در عین حال به حاج‌آقا حسن قمی فرزند خود اجازه اجتهاد داده بود
از حجت‌الاسلام حاج شیخ کاظم طالبیان عموی پدرم که با حاج‌آقا حسین قمی مأنوس بود شنیدم که حاج‌آقا حسین قمی در مورد حاج‌آقا حسن قمی می‌فرمودند: که ایشان مجتهد است.
از فقیه بزرگوار آیت‌الله حاج سید کاظم اخوان مرعشی از مراجع تقلید مقیم مشهد و از شاگردان و داماد آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی شنیدم که: حاج‌آقا حسن قمی در تدریس سطوح عالیه (مکاسب. رسایل و کفایه) انصافاً مسلط بود و آقا سید عبدالهادی شیرازی به ملایی و دقت نظر حاج‌آقا حسن قمی اعتقاد داشت.
یکی از علمای نجف ظاهراً به نام آیت‌الله خرسان در چند سال قبل به مشهد آمده بود. ایشان مدعی بود آیت‌الله خویی فرموده بودند: حاج‌آقا حسن قمی اگر از نظر علمی از مراجع تقلید دیگر بالاتر نباشد قطعاً کمتر نیست.
آیت‌الله مروج از مدرسان خارج قم و از شاگردان قدیمی و برجسته آیت‌الله حاج‌آقا تقی قمی که بیش از ۲۰ سال در درس خارج ایشان شرکت کرده بود شنیدم: حاج‌آقا حسن قمی فقیه. بحاث. خوش استعداد و دارای دقت نظر بود. من در جلسات متعدد با ایشان گفتگوی علمی کرده و بحث‌های علمی ایشان را با علما دیده‌ام.حاج‌آقا تقی قمی اجتهاد و فقاهت ایشان را تایید نموده و به ایشان احترام خاصی می‌گذاشت.
آیت‌الله حاج شیخ محمد مظفری قزوینی از شاگردان برجسته آیت‌الله خویی (ایشان ۲۰ سال شاگرد درس خارج فقه اصول آیت‌الله خویی بود) پس از رحلت آقای خویی. حاج‌آقا حسن قمی را مجتهد اعلم عصر می‌دانست.
مرحوم آیت‌الله حاج سید مهدی اخوان مرعشی از شاگردان و داماد آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی که خود از مراجع تقلید مقیم قم و صاحب رساله عملیه بود. ضمن تجلیل از دیانت و تقوا آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی ایشان را اعلم از آیت‌الله سیستانی می‌دانستند.
اقامت در مشهد و تدریس و آغاز مرجعیت شیعه: آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی پس از رحلت پدر خویش حاج‌آقا حسین قمی در سال ۱۳۶۶ هق معادل ۱۳۲۶ هش به مشهد آمده و در این شهر اقامت نمود.
ایشان نماز جماعت خویش را در مسجد گوهرشاد منعقد نمود. جمعیت زیادی در مسجد گوهرشاد در نماز جماعت ایشان حاضر می‌گردیدند و زائر و مجاور در نماز ایشان شرکت می‌نمودند.
تدریس فقه و اصول در حوزه علمیه مشهد: آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی در حوزه علمیه کربلا به تدریس سطوح عالیه و خارج اشتغال داشت. با رحلت پدر ایشان به مشهد بازگشت و در سال ۱۳۲۸ هش ابتدا به تدریس سطوح عالیه اشتغال ورزید و پس از مدتی درس خارج فقه و اصول خویش را آغاز کرد. فضلای زیادی در درس ایشان شرکت می‌کردند. حضرات آیات و حجج‌اسلام آقایان: دکتر جعفری لنگرودی و پروفسور عبدالجواد فلاطوری. شیخ محمد علی روحانی گلابگیر. احمدی بیارجمندی و… برخی از شاگردان سطوح عالیه ایشان در ایام ابتدایی تدریس ایشان در مشهد بودند. حضرات آیات و حجج‌اسلام آقایان حاج سید علی سیستانی. حاج سید محمود مجتهدی. حاج سید علی خامنه‌ای. حاج شیخ احمد روحانی. حاج شیخ محمد علی آریانی شاهرودی. حاج شیخ رمضان سلیمانی. حاج شیخ ابوالقاسم تلافی. حاج شیخ ابوالقاسم باقری سبزواری. حاج شیخ علی ازغدی. حاج سید عبدالحسین رضایی نیشابوری و حاج شیخ محمد سلطانیان نیشابوری، حاج شیخ حسین جابری بیرجندی، حاج شیخ غلامرضا فرحناکی، حاج شیخ علی فضل بیرجندی، حاج شیخ محمدحسن بیاتی، حاج سید محمود قمی، حاج سید عبدالحسین رضایی نیشابوری و… برخی از شاگردان درس خارج ایشان هستند. خطیب بزرگوار حاج شیخ احمد روحانی فرمودند: پدرم حاج شیخ علی‌اکبر روحانی شاگرد حاج‌آقا حسین قمی بود و من هم درس خارج فقه بحث حج آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی شرکت کرده‌ام.حدود سه سال درس حج ایشان شرکت کردم
مرجعیت: در حدود سال ۱۳۴۲ ه.ش رساله عملیه ایشان منتشر و مرجعیت ایشان آغاز شد.
مبارزات انقلابی بر علیه حکومت شاه: آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی مانند پدر خویش در امر به معروف و نهی از منکر بسیار مقید بود. در این راه از کسی خوف و ترس و هراسی نداشت. آنجا که تشخیص وظیفه می‌داد که باید منکرات و خلاف شرع را تذکر دهد چیزی او را از اینکار منع نمی‌کرد و از تهدید مالی. ابرویی. جانی و…هراسی به دل راه نمی‌داد. او حب جاه و مقام و ریاست نداشت و لذا از زندان و تبعید و مرگ واهمه‌ای نداشت و در مقام عمل نیز در تمام مدت دوران عمر خویش آن را به اثبات رساند. در زمان رضاخان با امور خلاف شرع او مخالفت می‌نمود و معترض بود. او در این راه پدر خویش را نیز تشجیع و تقویت می‌نمود و پشت سر پدر حرکت می‌کرد و مصداق روایت المومن کالجبل الراسخ لاتحرکه العواصف بودند یعنی: مومن مانند کوه استوار و محکم است بادهای حوادث مختلف او را حرکت نمی‌دهد و از انجام وظیفه ایمانی باز نمی‌دارد.
در زمان رضاخان به خاطر مخالفت با حکومت رضا شاه پدر ایشان تبعید شد. ایشان نیز راه پدر را گرفت و کشور ایران را ترک نمود. پس از سقوط حکومت رضاخان. در زمان حکومت پسرش محمدرضا شاه نیز با کارهای خلاف شرع وی نیز علناً مخالفت می‌نمود و اعتراض می‌نمود. بر علیه وی بیانیه می‌داد و جهاد می‌کرد. او مجاهد فی سبیل الله بود. آیت‌الله قمی از مبارزات انقلابی امام خمینی دفاع و حمایت نمود. در قیام ۱۵ خرداد مانند امام خمینی بازداشت و دستگیر شد. سپس به خاش و پس از مدتی در سال ۱۳۴۴ هش در کرج تبعید شد. تبعید ایشان تا پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ هش ادامه داشت.
در این مدت سال‌ها از حوزه و تدریس و تربیت طلاب و فضلا محروم ماند. پس از پیروزی انقلاب و بازگشت ایشان به مشهد و اقامت در این شهر مورد استقبال پرشور مردم مشهد قرار گرفت.
مراسم مذهبی در بیت آیت‌الله قمی: بیت آیت‌الله قمی در قبل از انقلاب ۱۲ روز اول محرم. دهه آخر صفر. ماه مبارک رمضان و روزهای ولادت و شهادت مجلس مذهبی داشتند. شب‌های شنبه بحث تفسیر قران توسط آیت‌الله قمی انجام می‌گرفت؛ اما بعد از انقلاب و در چند سال آخر تاکنون همه سال ۳۶۵ روز بیت آیت‌الله قمی باز بوده و می‌باشد. هر شب ذکر توسل به اهلبیت و سخنرانی توسط خطبا و وعاظ عالی‌قدر مشهد به صورت برنامه ثابت و منظم هفتگی انجام گرفته و می‌گیرد. در طول سالیان بسیار از وعاظ و خطبای شهرهای دیگر نیز به عنوان میهمان استفاده می‌شد. نام برخی از وعاظ و خطبای عالیقدری که در بیت آیت‌الله قمی سخنرانی می‌کردند در قبل و بعد از انقلاب عبارتند از: حضرات آیات و حجج‌اسلام آقایان: حاج سید علی خامنه‌ای.حاج شیخ عباس واعظ طبسی. شهید سید عبدالکریم هاشمی نژاد. سید مهدی طباطبایی. سید جعفر طباطبایی. سید …نبوی. حاج شیخ علی ازغدی. حاج سید عبدالحسین رضایی نیشابوری. حاج شیخ علی فصیحی. حاج شیخ علی فضل بیرجندی. حاج شیخ حسین جابری بیرجندی. حاج شیخ احمد محدث خراسانی. حاج شیخ ابوالفضل محقق و فاضل کدکنی و…
سیمای ظاهری و ویژگی‌های معنوی: آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی چهره‌ای بسیار زیبا. ملیح و نمکین و نورانی داشت. هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کرد. ایشان بسیار متواضع. مؤدب. خلیق. گرم و گیرا. مهربان و صمیمی بود. آن‌ها که وی را دیده‌اند از اخلاق اجتماعی ایشان بسیار تعریف و تمجید می‌کنند. به میهمانان خویش احترام می‌گذاشت. دستان خود را به سینه گذاشته و به آن‌ها احترام می‌گذاشت و خوش آمد می‌گفت. خصوص اهل علم و روحانیت احترام ویژه می‌گذاشت. اساتید و علما و محققین جایگاه خاصی از احترام و منزلت نزد ایشان داشتند.
حاج شیخ محمد شریف راضی در جلد هفت گنجینه دانشمندان در شرح حال حاج‌آقا حسن قمی می‌نویسد: آقای قمی در عبادت، زهد ورع از اوتاد عصر خویش و در بسیاری از صفات نسخه اول مرحوم والدش و دارای تعصب و غیرت دینی و دائم الذکر و التوسل و مداوم به زیارت شریف عاشورا و جامعه و غالباً شب زنده دارو مقید به نوافل یومیه و اورات و اذکار مرتبه می‌باشد.
نسبت به شناخت دین و معارف اسلامی و احکام دینی و معرفی آن به مردم حساس بود. لذا با افکار دکتر شریعتی و… مخالف بود و خواندن آن کتب را برای عموم مردم جایز نمی‌دانست. در رعایت تقوا و اجرای دستورات اسلامی نیز حساس بود خصوص نسبت به حاکمان کشور اسلامی. ایشان مقید بود اسلام درست شناخته شود و سپس به آن عمل کند. در زمان حکومت شاه برای رسیدن به این هدف مهم مبارزه را آغاز کرد و سختیهای این راه تحمل کرد. بنا به فرمایش استاد علی دوانی در کتاب نهضت روحانیون ایران ایشان هنگامی که در جریان انقلاب بازداشت و به کرج تبعید گردید و زندانی خانگی گردید محاسنش مشکی بود و پس از حدود ۱۳ سال که آزاد گردید محاسنش سفید گردیده بود. بعد از انقلاب نیز اگر مواردی خلاف شرع می‌دید تذکر می‌داد. در اوایل انقلاب ضمن عیادت از امام خمینی که به خاطر بیماری بستری شده بودند گلایه‌هایی از عملکرد برخی از مسئولین نموده و خواستار رسیدگی به آن موارد شد. ایشان مصاحبه‌هایی با روزنامه‌های کثیرالانتشار آن روز انجام داد که در میان مردم منتشر شد و ضمن آن نقدهایی بر عملکرد برخی از مسئولین انقلاب داشت که پس از آن محدودیت‌هایی برای بیت ایشان توسط مسئولان خراسان ایجاد نمود. سید جلیل القدر مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی گرگانی در کتاب خاطرات خود که چند سال پیش به چاپ رسیده است به این موضوع اشاره نموده است.
آثار و تألیفات ایشان: کتاب حج ۳ جلد: متن این کتاب بر اساس عروه‌الوثقی علامه سید کاظم یزدی است و پس از آن بر اساس کتاب شرایع محقق حلی.
آیت‌الله قمی نظرات خود را به انضمام شرح و ادله آن ذیل متن بیان نموده است.
کتاب تعلیقه علی العروه‌الوثقی
کتاب توضیح المسایل
تقریرات از درس خارج اساتید ایشان از آیت‌الله میرزای نائینی و …
نوشته‌های زیادی در ابواب مختلف فقهی و اصولی که به چاپ نرسیده است
تقریرات درس خارج ایشان توسط شاگردان که باید جمع‌آوری گردد. حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ احمد روحانی فرمودند من درس حج ایشان را شرکت و نوشته‌هایی دارم.
سخنرانی‌های ایشان در مناسبت‌های مختلف مذهبی و بالاخص جلسه تفسیر قران شب‌های شنبه که احتمالا ضبط شده باشد.
اطلاعیه‌ها و بیانیه‌ها به مناسبت‌های مذهبی و ایام مبارزات انقلابی زمان شاه که در کتاب اسناد انقلاب اسلامی و کتاب نهضت روحانیون ایران تألیف علی دوانی و… گرد آوری شده است.
وفات: آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی در تاریخ ۲۱ خرداد ۱۳۸۶ ه ش در مشهد در گذشت. نماز بر پیکر این عالم ربانی و فقیه بزرگوار توسط آیت‌الله وحید خراسانی در حرم مطهر رضوی خوانده شد سپس در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام و در کنار ضریح مطهر ایشان به خاک سپرده شد
اطلاعیه آیت‌الله خامنه‌ای به مناسبت درگذشت آیت‌الله قمی
بسم‌الله الرحمن الرحیم رحلت عالم مجاهد مرحوم مغفور آیت‌الله آقای حاج‌آقا حسن طباطبایی قمی رضوان تعالی علیه را به حضرات علمای اعلام و حوزه علمیه مشهد مقدّس و به عموم مردم انقلابی و با ایمان آن شهر شهید پرور و به خصوص به علاقه‌مندان و ارادت ورزان آن مرحوم و بالاخص به بازماندگان مکرمه ایشان و بیت رفیع طباطبایی قمی تسلیت عرض می‌نمائیم.
سالیان درازی از عمر با برکت این فقیه مجاهد در راه مبارزه بارژیم طاغوت گذشت و بیانات پرشور ایشان گرمابخش نیروهای مبارز بود. رنج و محنت زندان و تبعید نتوانست در عزم راسخ آن بزرگوار خلل وارد آورد و تا لحظه پیروزی انقلاب تلاش ایشان را متوقف سازد.
از خداوند متعال علو درجات و حشر با اولیاء مکرمیّن را برای ایشان مسئلت می‌کنم.
والسلام علیه و رحمه الله برکاته سید علی خامنه‌ای ۲۱/۳/۱۳۸۸
منابع مقاله:
کتاب گنجینه دانشمندان تألیف حاج شیخ محمد شریف رازی جلد ۷ زندگی نامه آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی
کتاب آثار الحجه تألیف حاج شیخ محمد شریف رازی زندگی نامه آیت‌الله حاج‌آقا حسین طباطبایی قمی
کتاب فرهنگ خراسان. بخش طوس تألیف عزیزالله عطاردی جلد ۴ زندگی نامه حضرات ایات: حاج‌آقا حسین طباطبایی قمی. حاج‌آقا حسن طباطبایی قمی. حاج سید صدرالدین صدر
گفتگوی اینجانب با همدرسان. شاگردان و مانوسین با آیت‌الله حاج‌آقا حسن قمی
کتاب اسناد انقلاب اسلامی
کتاب شرح اسم زندگانی آیت‌الله حاج سید علی حسینی خامنه‌ای
کتاب یاران امام طبق اسناد ساواک ۵۵ آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی
خاطرات آیت‌الله حاج سید احمد علم الهدی
خاطرات آیت‌الله سید حسن صالحی. مدرس صالح.
نهضت روحانیون ایران تألیف علی دوانی
خاطرات من از استاد شهید مطهری تألیف علی دوانی
خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی گرگانی
خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین فردوسی پور
کتاب عنصر فضیلت و تقوا تألیف عباس حاجیانی دشتی
کتاب مشعل معرفت جلد اول. مقاله دکتر احمد مهدوی دامغانی
کتاب فواید الرضویه تألیف حاج شیخ عباس قمی. مقدمه کتاب به قلم حاج شیخ عباس قمی
