شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
گرچه بحث از مقاصد، امری است که باید مورد اهمیت واقع شود اما واقع مطلب این است که احراز این شرایط آنقدر عرصه را ضیق می‌کند که احتمال وجود مقاصد به عنوان مقاصد قطعی و معتبره را در فقه بسیار کم می‌کند و به نظر می‌رسد که عنوان فقه مقاصدی در امامیه بزرگ‌نمایی شده است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، پنجمین نشست از سلسله نشست‌های فقه مقاصدی که توسط معاونت پژوهشی مدرسه فقهی امام کاظم(ع) قم برگزار می‌شود، روز دوشنبه ۲۳ دیماه ۹۸ در محل این مدرسه تشکیل شد. در این نشست استاد قدیرعلی شمس، از مدرسین سطوح عالی حوزه علمیه قم به ارائه بحث پرداخت.
در ابتدای این جلسه که با یاد و ادای احترام به شهدای مقاومت خصوصاً شهید والامقام سپهبد حاج قاسم سلیمانی آغاز گشت، حجت‌الاسلام رهنما، به عنوان دبیر جلسه گزارشی از جلسات قبل ارائه کرد و افزود: با توجه به تبیین ایجاد شده از بحث فقه مقاصدی، طبیعتاً طلابی که در این جلسات حضور داشته‌اند اجمالاً با بحث آشنا هستند لذا در این جلسه به دنبال طرح سؤالات به شکل گفت‌وگو محور هستیم و از استاد شمس هم درخواست داریم بحث را با محوریت سؤالات حضار پیش ببرند.
کارکردهای مقاصد شریعت
در ادامه استاد شمس با ادای احترام به شهید حاج قاسم سلیمانی و دیگر شهدا سخنان خود را اینگونه آغاز کرد: اهداف کلان و کلّی در نگاه برخی از فقهاء همان مقاصد شریعت است که به اعتقاد آنها کارکردهایی نیز در فقه دارد. بخشی از احکام مرتبط با أطعمه و أشربه در مجموع، هدف کلانی به عنوان سلامتی و حفظ افراد یا به تعبیر دیگر، حفظ الصحه را برای ما تبیین می‌کند که به اعتقاد مقاصدی‌ها، این هدف کلی می‌تواند مستمسک مناسبی برای فقیه برای فتوا به حرمت آنچه که این هدف کلان را مخدوش می‌کند باشد. می‌توان گفت که یکی از کارکردهای مقاصد در ما لا نص فیه است مثل مثال بالا.
وی گفت: از دیگر کارکردهای مقاصد، قرینیت آن است که می‌تواند به عنوان یک قرینه منفصله به حساب آید. این مورد برخلاف مورد قبل در ما یوجد النص فیه می‌آید. همچنین از دیگر کارکردها آن است که ما از قرائن ظنّی متصوره، به قطع در مسئله‌ای می‌رسیم و مقاصد می‌تواند از جمله آن قرائن باشد.
قدیرعلی شمس در ادامه افزود: نکته دیگر، طرق کشف مقاصد است. گاهی طریق وجدانی است؛ مثلاً فقیه با مراجعه به مجموع ادله در باب خاصی، به اهداف کلان شارع پی می‌برد. گاهی نیز طریق تعبدی است و با مراجعه به نصوص و استظهار از آنها، مقاصدی کشف می‌شود. راه سومی وجود ندارد؛ چرا که هر چه باشد در زمره ظنون غیر معتبره شمرده خواهد شد.
استاد شمس در ادامه افزود: نکته بعد که اهمیت نیز دارد، شرایط به کارگیری مقاصد است. کشف مقصد از طرق معتبره، احراز عدم مزاحم برای مقاصد، احراز اطلاق در مقاصد و احراز مقتضی بودن جعل حکم از جانب مقاصد از شرایط مهم به‌کارگیری مقاصد است.
مقاصد در امامیه، برزگنمایی شده است!
وی در پایان بخش اول از سخنانش افزود: گرچه بحث از مقاصد، امری است که باید مورد اهمیت واقع شود اما واقع مطلب این است که احراز این شرایط آنقدر عرصه را ضیق می‌کند که احتمال وجود مقاصد به عنوان مقاصد قطعی و معتبره را در فقه بسیار کم می‌کند و به نظر می‌رسد که عنوان فقه مقاصدی در امامیه بزرگ‌نمایی شده است.
در بخش دوم، استاد شمس به سؤالات حضار پاسخ دادند.
تفاوت میان مذاق شارع و مقاصد شریعت
سؤال اول: فرق میان مذاق و مقاصد چیست؟
پاسخ: مواضع مختلف شارع در موضوعات مختلف و موارد متعدد، به فقیه این امکان را می‌دهد که با توجه این مواضع مختلف، موضع شارع را در جایی که موضعِ او به خوبی روشن نیست، تشخیص دهد. در واقع ما در مذاق به دنبال اهداف و مقاصد شارع نیستیم بلکه به دنبال مواضع او با توجه به مواضع قطعی و قبلیِ او می باشیم.
کشف نظام از طریق مقاصد
سؤال دوم: آیا می‌توان فرهنگ شریعت را از مقاصد کشف کرد و سپس به دنبال ایجاد نظام یا کشف نظام برویم؟
پاسخ: تشکیل یا اداره نظام به شکل مطلوب می‌تواند از کارکردهای مقاصد باشد اما اول باید ثابت شود که مقاصدی وجود دارد تا اینکه برنامه‌ریزان و مسئولان به دنبال آن بروند.
مقاصد شریعت و مصالح و مفاسد
سؤال سوم: مصالح و مفاسد چه ارتباطی با بحث مقاصد دارد؟
پاسخ: مصالح و مفاسد مختص خود حکم است و به عبارت دیگر مصلحت و مفسده جزئیه است و هرچند هدف مباشر است اما کلان نیست بلکه هدف‌های خُرد هستند و از این جهت در زمره مقاصد شمرده نمی‌شود.
