شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
موسایی گفت: بانکداری اسلامی از همان ابتدا دچار استحاله شده بوده و به تازگی این اتفاق نیفتاده است. این استحاله نیز تنها در موضوع تغییر قوانین می‌تواند مصداق داشته باشد. ما در نگاه سیستمی باید اهداف، روش‌ها و ابزار را در نظر بگیریم. تا زمانی که تغییرات اساسی در مبانی فقه بانکداری اسلامی صورت نگیرد ما به موفقیت دست پیدا نمی‌کنیم.
به گزارش شبکه اجتهاد، نشست بررسی کتاب «بانکداری بدون بهره و فرآیند استحاله آن» با حضور حسن سبحانی اقتصاددان و استاد دانشگاه و میثم موسایی منتقد در موسسه اطلاعات برگزار شد.
سیدمسعود رضوی دبیر این نشست با اشاره به اینکه موضوع بانکداری بی‌بهره، یک بحث مسئله‌ساز در نظام جمهوری اسلامی ایران است بیان کرد: کتاب بانکداری بدون بهره و فرآیند استحاله آن، به بحثی مسئله‌ساز در ۴۴ سال اخیر در جمهوری اسلامی می‌پردازد. از زمان آشنایی ما با الگوهای غربی، بحث بانک نیز مطرح بوده است. روزگاری دور در کاغذ اخبار، درباره بانک و فواید آن چیزهایی نوشته شد.
وی ادامه داد: بعد از آن به ایدئولوژی اسلامی می‌رسیم که بهره را گناه می‌داند. این ایدئولوژی با آنچه امروز به‌عنوان سیستم بانکی می‌شناسیم، تعارضات و اختلاف‌هایی دارد. سیستم جدید مالی باعث شده ایراداتی در بانکداری اسلامی به وجود بیاید. تمام این مسائل، بعد از انقلاب، زمانی که فقه و فقاهت مورد توجه قرار می‌گیرد، تبدیل به یک معضل می‌شود. در ابواب فقه با معاملات، تجارت، مضاربه و دیگر اصطلاحات روبه‌رو هستیم که در معانی بانک امروزی نمی‌گنجند.
در ادامه نشست، سبحانی بیان کرد: این کتاب را بایستی یک کتاب درسی تلقی کرد که برای کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری نوشته شده است، آن‌هایی که از یک منظر، علاقمند هستند در نظام سیاسی ایران به آن بپردازند. با این حال من اگر به این موضوع علاقه هم نداشتم باز این کتاب را به همین صورت می‌نوشتم. امیدوارم از منظر سیاسی، به کتاب نگاه نشود.
وی ادامه داد: ما یک وضعیتی در ایران و کشورهای اسلامی درباره نظام مالی داریم و مسائلی را نیز تجربه کرده‌ایم. تلاش من این بود که وضعیت را تحلیل کنم که چرا به جایگاه امروزی رسیده‌ایم. منتها در عنوان کتاب نیز فرجام کار وجود دارد و از همین رو ادعا کرده‌ام که بانکداری استحاله شده و آنچه قرار بود بشود، نشده است.
سبحانی اضافه کرد: نکته دیگر اینکه ما در این کتاب بین بهره و ربا تفاوتی قائل نشدیم. هستند کسانی که تعاریف متفاوت دارند و بهره را مدرن و ربا را برای اقتصاد‌های سنتی و معیشتی می‌دانند و معتقدند آن چه اکنون داریم، ربا نیست و بهره است. ما این تفاوت را قبول نکردیم و بهره و ربا را مترادف یکدیگر قرار دادیم. در همین حال بانکداری بدون بهره و بانکداری اسلامی یکسان دیده می‌شوند.
وی افزود: بانکداری اسلامی یک مقوله فراگیر اعم از بانکداری بدون بهره و ربا خواهد بود. در کتاب، آنچه که خیلی زیاد باید به آن توجه داشت این است که موضوع بانکداری، پول است. تا زمانی که موضوع شفاف نباشد نمی‌شود درباره بانکداری صحبت کنیم. ما آنقدر که باید به پول نپرداختیم. درباره پول و انواع پول، مطالب مختلفی وجود دارد و از لزوم حفظ ارزش این کالا صحبت‌هایی شده است ولی ما از این موضوع صحبتی در کتاب نکرده‌ایم.
سبحانی گفت: من در این کتاب، پول را به منزله کالایی که ارزشش باید حفظ شود دنبال نکردم. پول را یک امر حاکی از تولید کالاها و خدمات تعریف کرده‌ایم. در اقتصاد ابتدا کالا تولید می‌شود و برای مبادله آن، به تاسیس پول اقدام می‌شود. مصادیق پول مشخص است و مفهوم پول مفهوم واحدی است. پولی که در نظام مالی بدون بهره استفاده می‌شود پولی نیست که در نظام مالی متعارف از آن صحبت می‌شود.
وی با اشاره به کتاب جدیدی که در دست تالیف دارد بیان کرد: کتاب «تاملاتی در چیستی پول» کتابی است که در دانشگاه تهران در دست چاپ دارم که می‌تواند مقدمه‌ای برای کتاب فعلی باشد. نکته دیگر کتاب درباره عملیات بانکی است. عملیات بانکی عبارت است از عملیاتی که مبتنی بر ذخیره جزئی است. معنی‌اش این است که پول رسمی کشور در قالب سکه و اسکناس که توسط بانک مرکزی منتشر می‌شود وقتی به صورت پس‌انداز در اختیار بانک‌ها قرار می‌گیرد یک ساز و کاری وجود دارد که بانک از هرکدام از پول‌ها چندین واحد، وام درست می‌کند.
سبحانی اضافه کرد: عملیات بانکی مبتنی بر ذخیره جزئی، امر پیچیده‌ای نیست. نکته عجیب این است که این مفهوم، یعنی انتشار و پس‌انداز و وام متناسب با پس‌انداز در ۴۰ الی ۵۰ سال اخیر عوض شده است. بانک‌ها منتظر پس‌انداز ما نمی‌مانند بلکه بدون پس‌انداز هم آن پول جدید بانکی را درست می‌کنند. رابطه ابتدا پس‌انداز، بعد وام، تبدیل شده به ابتدا وام و بعد پس‌انداز. بانک از طریق وام خودش برای من سپرده درست کرده؛ قبلا این موضوع برعکس بود.
وی با بیان اینکه بانک، اصولا ظرف قرض پول است، افزود: بانک در مورد اعتبار نیز به همین صورت است. وقتی بانک، کارت من را یک میلیارد شارژ می‌کند، در همان لحظه همزمان یک میلیارد پول، خلق می‌کند. پدیده‌ای که یک طرفش خلق پول و طرف دیگرش وام، نامیده می‌شود. کار اصلی بانک قرض دادن است و این قرض دادن از طریق وام درست می‌شود که یا مبتنی بر پول بانک مرکزی است یا مبتنی بر غیر پول بانک مرکزی.
سبحانی ادامه داد: بانک‌ها با اعتبار دادن، مفهوم نقدینگی را درست می‌کنند. این نقدینگی به ساز و کارهایی که گفتیم، به لحاظ تطابقش با بازارهای حقیقی (تولیدات و خدمات) احتیاج به سیاست‌گذاری دارد. بانک مرکزی سیاست‌گذار است تا از طریق توازنی بین نقدینگی به پشتوانه اعتبار و تولیدات جامعه، ارزش پول را حفظ کند. بانک مرکزی سیاست‌گذاری است برای هدایت نقدینگی در راستای حفظ ارزش پول.
این اقتصاددان گفت: در ایران و در کشورهای اسلامی، به دلیل تحولاتی که رخ می‌داد علائمی پیدا شد که به دنبال آن، این موضوع مطرح شد که ما مناسبات مالی را عاری از ربا کنیم. در بعضی از کشورها، در کنار تمام بانک‌های متعدد ربوی، یک بانک سراسری یا یک صندوق ایجاد شد و بعضی کشورها هم برایش قانون نوشتند. برای برخی نیز نه قانونی نوشته شد نه بانکی سراسری ایجاد شد.
سبحانی عنوان کرد: من در این کتاب داعیه حل کردن مشکلات را نداشتم بلکه بیشتر این کتاب را برای کمک به بحث‌های نظری دانشجویان مطرح کردم. با این حال، برای رسیدن به بانکداری بی‌بهره، باید جامعه نیز به لحاظ فکری آمادگی داشته باشد. اگرچه مردم دلشان می‌خواهد بهره روی پولشان بیاید، اما دوست ندارند قرض خود را با بهره بپردازند. در نهایت در پاسخ به این پرسش که آیا رسیدن به بانکداری بدون بهره شدنی است باید بگویم بله، چون در بلندمدت، این امر غیرممکن نیست؛ و خیر چون امروزه رنگ و بویی از این بانکداری وجود ندارد.
مفهومی به نام بانکداری اسلامی نداریم
موسایی به‌عنوان منتقد مباحث مختلفی را مطرح کرد. او درباره تفاوت بهره و ربا صحبت کرد و گفت که باید میان این دو تمایز قائل شد. به صورت کلی نیز، موضوع بانکداری اسلامی را امری ناشدنی (حداقل در زمانه فعلی) معرفی کرد. موسایی بیان کرد: ما با ضعف آکادمیک مواجه هستیم و از این منظر، کتاب حاضر که درباره تحولات و استحاله بانکداری صحبت کرده یک مقدمه خوب به حساب می‌آید. هرچند باید برای برطرف کردن مشکلات بانکداری ریشه‌یابی‌های فراوانی نیز صورت بگیرد.
موسایی عنوان کرد: بانک یک جزئی از نظام سرمایه‌داری است. با مقدمات خاص خودش به وجود آمده و کارکرد خاصی هم دارد. ما مفهومی به نام بانکداری اسلامی نداریم. امور مسائل خارجی، ارتباطش با دین، بی‌معناست؛ بنابراین، این مفهوم، به معنای جدیدش، از الگوهای دیگری به وجود آمده است. از همین رو می‌گویم که بهره با ربا، تفاوت ماهوی دارد. برای شناخت ربا باید سیستم‌ها را بشناسیم.
وی ادامه داد: تولید پول در گذشته با هزینه و به کارگیری عوامل تولید ممکن بود. طلا و نمک و هرچیز دیگری که شناخته می‌شد برای تولیدش باید هزینه صورت می‌گرفت. بشر یک نوآوری بزرگی به خرج داد و عوامل تولید را آزاد نگه داشت. این امکان‌پذیر است که خلق پول کنیم بدون اینکه هزینه‌ای کرده باشیم. ماهیت عرضه پول تغییر کرده و از همین جهت، حکمش نیز تغییر می‌کند.
موسایی با اشاره به اینکه تغییرات قوانین تنها مصداق استحاله بانک‌هاست بیان کرد: بانکداری اسلامی از همان ابتدا دچار استحاله شده بوده و به تازگی این اتفاق نیفتاده است. این استحاله نیز تنها در موضوع تغییر قوانین می‌تواند مصداق داشته باشد. ما در نگاه سیستمی باید اهداف، روش‌ها و ابزار را در نظر بگیریم. تا زمانی که تغییرات اساسی در مبانی فقه بانکداری اسلامی صورت نگیرد ما به موفقیت دست پیدا نمی‌کنیم.
وی گفت: آقای دکتر سبحانی زحمت زیادی روی این کتاب کشیده‌اند، با این حال باید دید چطور می‌شود زمینه‌های فکری و قانونی را مهیا سازیم. بانکی باید طراحی شود که در عین کارا بودن، به ارزش‌های دنیا، اسلام و مفاهیم عدالت و کاهش فاصله طبقات اجتماعی کمک کند. متاسفانه سیستم فعلی چنین قدرتی را ندارد. این کتاب، قدمی رو به جلو است برای اینکه از وضعیت فعلی و مشکلاتی که بانکداری با آن روبه‌روست، رهایی یابیم./ ایبنا
