شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اعضای هیات علمی پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در نشستی بیش از ۴۰ اثر پژوهشی فقهی و حقوقی بر محور حکمرانی را معرفی کردند.
به گزارش شبکه اجتهاد، دکتر اسماعیل آقابابائی در نشست «پژوهش‌های مسائل فقهی و حقوقی بر محور حکمرانی» که با حضور برخی اعضای هیات علمی پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، در توضیحاتی گفت: تحقیقات ناظر به حکمرانی را می‌توان در دو دسته کلی جا داد: ۱- تحقیقاتی که رابطه حاکمیت، مردم و نهادهای مدنی را مشخص می‌کنند ۲- تحقیقاتی که به نوعی ابزار برای حاکمیت به حساب می‌آیند و با حاکمیت مرتبط‌‌اند و از جمله آن‌ها تحقیقاتی است که مرتبط با مسئله قانون و قانون گذاری است.
در گروه مسائل فقهی تا کنون ۷۲ اثر به چاپ رسیده است که اکثرا ناظر به اجرای فقه و قانون‌‌اند که به عنوان ابزاری برای اعمال حکمرانی نقش آفرینی می‌کند. بیست اثر در است انجام است و هفت نوشته در دست نشر قرار دارد. از این تعداد بیش از سی مورد مرتبط با قانون گذاری است که در این جلسه به اختصار معرفی می‌شوند. با این توضیح که اعضای محترم هیات علمی آثار مرتبط با خود و این جانب علاوه بر نوشته‌های خود، برخی آثار گروه را که به نوعی ناظر به قانون گذاری است معرفی می‌کنم.
برخی از آثاری که توسط پژوهشگران متفاوت در این گروه به مرحله چاپ راه یافته و با قانون گذاری مرتبط‌‌اند عبارت‌‌اند از:
۱- جاسوسی و خیانت به کشور/عادل ساریخانی/ ۱۳۷۸: در این نوشته ضمن بیان تفاوت‌های جاسوسی با خیانت به کشور مواد مرتبط قانونی آن به تفصیل بحث شده است و یکی از کتاب‌هایی که در دانشگاه تدریس می‌شود.
۲- مرگ مغزی و پیوند اعضا (از دیدگاه فقه و حقوق)/ حسین حبیبی/۱۳۸۰: در جواز یا عدم جواز پیوند آرای مختلفی در فقه داریم. این نوشته در زمان خود توانسته این دست آرا را به تفصیل بررسی کرده و زمینه تدوین قانون را فراهم آورد که البته پس از تدوین این نوشته ماده واحده ای مرتبط با پیوند اعضا به انجام رسید.
۳- بررسی فقهی و حقوقی مرور زمان/احمد دیلمی/ ۱۳۸۴: در این که اگر شاکی در مدت معین شکایت نکرد، آیا می‌توان پس از گذشت مدتی آن را غیر قابل طرح دانست تا از طرح دعاوی قدیمی در دادگاه جلوگیری شود یا خیر؟ در حقوق مرور زمان جایگاه قابل قبولی دارد ولی به لحاظ شرعی عده ای مخالف‌‌اند که این نوشته به این موضوع مهم پرداخته است.
۴- حقوق مالی زوجه (اجرت المثل، نحله و تعدیل مهریه)/فرج اللّه هدایت نیا گنجی/۱۳۸۵: روابط مالی خانواده در ایران ترکیبی از حقوق غربی مثل تنصیف دارایی و حقوق اسلامی مثل مهریه است و علاوه بر آن نحله و اجرت المثل هم مطرح می‌شود که در نظر گرفتن حقوق مالی متعدد برای زنان، خود با مخالفت‌هایی همراه است. این نوشته بدین بحث پرداخته است و توجه به این دست مسائل راه خروج از ازدواج‌های تجاری است که در موارد متعدد در جامعه ما رخ می‌دهد.
۵- قانون‌گذاری در نظام جمهوری اسلامی(آسیب‌ها و بایسته‌ها)/ به کوشش: ابراهیم شفیعی سروستانی/۱۳۸۵: این کتاب مجموعه ای از گفت و گوهاست که به مسائل تبدیل فقه به قانون و مشکلات ناشی از آن می‌پردازد و مباحث مهمی را با فقها و حقوقدانان به بحث می‌گذارد.
۶- باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق(چاپ دوم)/ محمدرضا رضانیا معلم/۱۳۸۶(چاپ اول۱۳۸۳): در جایی که جنین با ترکیب تخمک زن و اسپرم مرد در رحم اجاره ای کاشته می‌شود مسائل متعددی از جهت ارث و محرمیت رقم می‌خورد که این نوشته به طرح و بررسی ابعاد مختلف آن می‌پردازد.
۷- حجاب مسئولیت‌ها و اختیارات دولت اسلامی- جلد اول (مقالات فقهی و حقوقی)/ به کوشش: ابراهیم شفیعی سروستانی/۱۳۸۷: این نوشته در سه جلد مقالات، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های مرتبط با موضوع حجاب را جمع آوری کرده است که در همایش ملی با همین عنوان در پژوهشکده فقه و حقوق برگزار شده است.
۸- پژوهشی فقهی-حقوقی در جرایم مطبوعاتی/عادل ساریخانی /۱۳۸۹: در این که قبل از انتشار یک نظر فقهی می‌توان بر آن نظارت و در مواردی انتشار آن را ممنوع دانست یا خیر، دیدگاه‌های مختلف مطرح است و برخی کشورها معتقدند هر نظری قابل نشر است به شرط آن که مرتکب جرم مثل توهین نشده باشد. این مسئله بر اساس حقوق ایران، حقوق انگلستان و آرای فقهی و اقتضای احکام اسلامی در این زمینه در این نوشته پیگیری شده است.
۹- رابطه جرم و گناه/سید صادق سید حسینی تاشی/۱۳۸۹/(چاپ اول ۱۳۸۶): در این که آیا هر گناه شرعی را می‌توان به عنوان جرم تلقی کرد و برای آن کیفر تعیین کرد یا خیر، برخی بر اساس قاعده «التعزیر لکل عمل محرم» آن را روا می‌دانند حال آن که دیدگاه‌های مخالف هم مطرح است و این نوشته در صدد است اثبات کند که هر گناه قابل تبدیل به جرم نیست.
۱۰- بررسی فقهی حقوقی مسئولیت مدنی ناشی از تصمیمات قضایی (با نگاهی به برخی نظام‌های حقوقی)/ محمد صالحی مازندرانی/۱۳۹۱: در جایی که قاضی و کارگزاران حکومتی در مقام تصمیم گیری تصمیم اشتباه گرفته و موجب متضرر شدن دیگران شدند، آیا لازم است جبران شود یا خیر و در صورت مثبت بودن پاسخ چه کسی آن را جبران خواهد کرد؟ جبران خسارت ناشی از تصمیات قضایی در فقه و حقوق پذیرفته شده است که تسری دادن آن به سایر افراد مسئول با تردیدهایی همراه است و در این نوشته به تفصیل بررسی می‌شود.
۱۱- میراث فرهنگی (بررسی فقهی و حقوقی)/ سیدمحسن فتاحی/۱۳۹۳: با گذشت زمان برخی اموال ارزش تاریخی پیدا می‌کنند که سلب مالکیت افراد و تصرف حاکمیت در آن از مسائل پرچالش در فقه است و این نوشته این مسئله مهم را از نگاه فقه و حقوق به بحث می‌گذارد.
۱۲- مسئولیت مدنی ناشی از تخریب محیط زیست در فقه و حقوق‌ایران (مطلعه تطبیقی در حقوق فرانسه و اسناد بین‌المللی عزیزالله فهیمی) ۱۳۹۶(چاپ اول۱۳۹۱): حفاظت از محیط زیست و مسئولیت مدنی ناشی از تخریب آن از مسائل مهمی است که در این نوشته به صورت تطبیقی بدان پرداخته شده است.
۱۳- ماهیت فقهی دولت و ضمان اقدام‌های زیانبار آن/سید ضیاء مرتضوی/۱۳۹۶: در مواردی که دولت به عنوان شخصیت حقوقی باعث ضرر دیگران می‌شود، جای بحث دارد که این نوشته بدان پرداخته است.
۱۴- قراردادهای الکترونیکی از دیدگاه فقه و حقوق/رسول مظاهری، محمدعلی خادمی کوشا/ ۱۳۹۷: یکی از مسائل روز قراردادهای الکترونیکی است که توسط دو مولف با نگاه فقهی و حقوقی به نگارش درآمده است.
۱۵- روش تفسیر قوانین کیفری/جلال‌الدین قیاسی/(چاپ دوم۱۳۹۸)/(چاپ اول۱۳۷۹): با توجه به نیاز قانون به تفسیر قضایی، برای هماهنگ شدن تفسیرها لازم است قواعد و اصولی برای تفسیر در نظر گرفت تا به برداشت‌های سلیقه ای منجر نشود. این کتاب در صدد بیان این دست قواعد است.
۱۶- بررسی فقهی موانع و نهادهای جایگزین اقامه حدود در عصر غیبت/سید باقر محمدی /۱۳۹۹: آیا می‌توان گفت در موارد حدود در اجرا با موانعی مواجه‌‌اند و اگر آن را پذیرفتیم می‌توان جایگزین‌هایی برای حدود در نظر گرفت، سوال مهمی است که این نوشته بدان می‌پردازد.
تحقیقات در دست انجام به شرح زیر است:
۱- مسئولیت مدنی ناشی از حوادث وسائط نقلیه/جمعی از نویسندگان
۲- بررسی فقهی حفظ نظام جمهوری اسلامی/ سید ضیاء مرتضوی
۳- بررسی فقهی اقدامات صوری بانک‌ها در شرعی سازی اعطای تسهیلات و سپرده‌گذاری/ سید عباس موسویان، حسین کفشگر
۴- بررسی فقهی و حقوقی حقوق نسل‌های‌آینده/ مهدی فیروزی
۵- جایگاه حق بر توسعه در تحقق حقوق بشر؛ دسترسی به عدالت؛ بررسی از منظر نظام بین‌الملل حقوق بشر و آموزه‌های اسلامی/مهدی فیروزی
۶- سلسله هم‌اندیشی‌های بررسی فقهی حقوقی خلق پول/ به کوشش حسین کفشگر
۷- تلخیص کتاب محتوای کتاب حجاب، مسئولیت‌ها و اختیارات دولت اسلامی/ اسماعیل آقابابائی
معرفی برخی آثار دیگر
در ادامه نشست، اعضای هیات علمی پژوهشکده فقه و حقوق آثاری را که خود پدیدآورده‌‌اند را معرفی کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیف الله صرامی در سخنانی اشاره کرد: علاوه بر تحقیق‌هایی که معرفی شد، دو تحقیق دیگر هم توسط محققان دیگر انجام شده و مرتبط با حکمرانی است و عبارت‌‌اند از:
۱- مبانی سیاست جنایی حکومت اسلامی (چاپ دوم)/ جلال‌الدین قیاسی/۱۳۸۶(چاپ اول۱۳۸۵). این نوشته از تحقیقات مرتبط با حکمرانی است که به طور مشخص به وظایف حاکمیت می‌پردازد و با نظارت متخصصان این تحقیق به انجام رسیده است.
۲- حضور زنان در ورزشگاه‌ها: این تحقیق سال‌ها پیش در پژوهشکده انجام شد که اصل تحقیق به صورت محدود منتشر خواهد شد و نشست‌های مرتبط با آن را در آینده منتشر خواهیم کرد. از این جهت که وظایف حاکمیت در این خصوص با توجه به مطالبات مومنین را مشخص می‌کند می‌تواند از تحقیق‌های مرتبط با حکمرانی خواهد بود.
نیز سه نوشته به شرح زیر توسط اینجانب به انجام رسیده است:
۱- حسبه یک نهاد حکومتی/سیفاللّه صرامی/۱۳۷۷: در بین اهل سنت ولایت بر حسبه در ساختار حکومتی دیده شده است و خاستگاه علمی آن را در مسئله امر به معروف و نهی از منکر در بازار می‌توان یافت. در گذشته حتی صدر اسلامی، آمران به معروف و ناهیان از منکر مامور کنترل رعایت احکام شرع در بازار بوده‌‌اند تا معاملات به صورت صحیح انجام گیرد. این موضوع در این کتاب با فقه شیعه و قوانین جمهوری اسلامی ایران تطبیق داده شده است. در قانون اساسی مصداق‌هایی آمده است و در قوانین عادی مثل قوانین شهرداری‌ها و دیوان عدالت اداری مصادیقی را می‌توان یافت که به نوعی حسبه را پوشش می‌دهد و کار مهم آن نظارت و هدایت امر به معروف و نهی از منکر عمومی و مرتبط با حاکمان و گارگزاران است.
۲- حق، حکم و تکلیف (مجموعه گفت و گو)به کوشش: سیف اللّه صرامی/۱۳۸۵: این نوشته به صورت گفت و گو به انجام رسیده و مقدمه علمی نسبتا طولانی دارد که راجع به حقوق مردم و به حق مدار یا تکلیف مدار یا حکم مدار بودن می‌پردازد.
۳- فقه آستانه‌های مقدس، موضوع شناسی ومبانی/ سیف‌الله صرامی/ در دست انجام: این تحقیق تقریبا پایان یافته است و به تاریخچه و موضوع شناسی و قواعد و مسائل آن می‌پردازد که بخش اول آن به انجام رسیده است و در آن مباحث را با نگاه حکومتی مطرح کرده ایم و به تکالیف و وظایف متقابل آستان‌های بزرگ مثل آستان مقدس امام رضا علیه السلام با حاکمیت می‌پردازیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی فیروزی افزود: چند تحقیق مرتبط با حقوق بشر دارم که عبارت‌‌اند از:
۱- بررسی فقهی و حقوقی حقوق نسل‌های‌آینده/ مهدی فیروزی/ در دست انجام: با توجه به استفاده بی رویه از منابع این سوال مطرح است که نسل‌های آینده حق دارند یا خیر و اگر حقی دارند وظایف حاکمیت در این خصوص چیست؟ نیز به نقش مردم در این تحقیق توجه شده است. در این جا بحث عدالت بین نسلی مطرح می‌شود که بر اساس آن نسل حاضر باید به گونه ای از منابع طبیعی استفاده کند که حقوق نسل‌های آینده از بین نرود و تکالیف مردم اهمیت پیدا می‌کند. در اصل ۵۰ قانون اساسی به حقوق نسل‌های آینده توجه شده است.
۲- بررسی فقهی حقوقی مسئولیت دولت در تحقق حق بر تأمین اجتماعی / مهدی فیروزی/ در دست انجام: در این نوشته به دنبال آن هستیم که چگونه می‌توان امکانات را بدون تبعیض در اختیار همه افراد قرار داد و مسئولیت دولت و نظام حکمرانی در تامین حق تامین اجتماعی موضوع بحث است.
۳- حق بر توسعه در نظام بین‌الملل حقوق بشر و آموزه‌های اسلامی/مهدی فیروزی/۱۳۹۹: این نوشته به جایگاه حق بر توسعه و عدم تبعیض و عدالت و چگونگی محقق کردن عدالت در جامعه می‌پردازد. عدالت یعنی حق هر کس به وی پرداخت شود ولی چگونگی تامین آن مسئله است که در این نوشته دنبال کرده ایم.
۱- حجت‌الاسلام و المسلمین محمد مهدی محب الرحمن نیز به معرفی اثر خود پرداخت و گفت: کتاب «بررسی حکم فقهی فریب و مصادیق مشابه آن» در دست انجام است. این تحقیق از دو منظر حکمرانی و شهروندی به مسئله فریب توجه کرده است. جایگاه فریب در تدوین راهبردها بررسی شده است که یک نمونه آن مسائل جنگ و نمونه دیگر آن ارتباط های خارجی است. در مسئله حکمرانان اسلامی که حوزه عمومی است این سوال مطرح است که آیا فریب از ناحیه حکمران با فریب از ناحیه شهروندان چه تفاوت‌هایی دارد؟.
در پایان دکتر آقابابایی ضمن تشکر از اعضا در تکمیل گزارش کتاب‌های گروه مسائل فقهی، برخی از آثار علمی خود در ارتباط با حکمرانی و قانون گذاری را برشمرد:
۱- پیوند اعضاء از بیماران فوت شده و مرگ مغزی (بررسی فقهی-حقوقی) اسماعیل آقابابایی/۱۳۸۶(چاپ اول۱۳۸۵): این تحقیق با محور قراردادن ماده واحده پیوند اعضا و اشکال‌های فقهی و حقوقی که بر آن وارد است مباحث را پی گرفته و در پایان پیشنهادهایی برای تدوین قانون جامع مطرح می‌کند.
۲- مسائل فقهی حقوقی قتل از روی ترحم(اتانازی)/ اسماعیل آقابابایی/۱۳۹۱: در این که اقدام به قتل فردی که خود خواهان پایان دادن به حیات خود است، از نظر شرعی حرام تلقی می‌شود تردیدی نیست نیز قانونی سازی آن در برخی کشورها نمی‌تواند مجوز یا الگویی برای انجام آن در کشورهای اسلامی باشد. با این حال مواردی داریم که نتیجه آن فوت بیمار خواهان مرگ است و قوانین موجود بازدارندگی کافی در این زمینه ندارند این خلاها و مشکلات از نظر فقهی و حقوقی در این نوشته به بحث گذاشته شده است.
۳- تاثیر دیدگاه‌های فقهی بر قوانین کیفری در جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص/اسماعیل آقابابایی‌بنی /۱۳۹۷: یکی از راهکارهای قانون نویسی تبدیل مفاد مسائل فقهی به قانون است که در کتاب قصاص با توجه به بحث‌های تفصیلی موجود این رویکرد نماد بیشتری دارد. بر همین اساس کتاب حاضر برخی مسائل ناظر به صدمات جسمانی علیه اشخاص را که در فقه به تفصیل بحث شده از نظر تبدیل شدن به قانون و مشکلات ناشی از آن به بحث می‌گذارد و پیشنهادهایی برای اصلاح قانون ارائه می‌دهد.
۴- انحصاری کردن نقل و انتقال اموال غیر منقول در سند رسمی(نشست‌های فقهی حقوقی)/به کوشش:اسماعیل آقابابائی بنی/۱۳۹۹: در این که آیا می‌توان در صورت تعارض بین سند رسمی و ادله اثبات شرعی سند رسمی را مقدم دانست یا خیر، قوانین قبل از انقلاب از تقدم سند رسمی سخن گفته بودند که شورای نگهبان آن را مخالف شرع اعلام کرد. به دنبال آن مسائل و مشکلات بسیاری در جامعه رقم خورد و بخش قابل توجهی از دعاوی به این دست موضوعات اختصاص یافت. این تحقیق ضمن آسیب شناسی و موضوع شناسی راهکارهایی برای برون رفت از این مشکل ارائه می‌دهد.
۵- مسئولیت کیفری رانندگان وسایل نقلیه در فقه و حقوق/۱۴۰۱/ اسماعیل آقابابائی بنی: در تصادفات رانندگی منجر به قتل و جرح، از نظر فقهی و صراحت برخی فتاوا باید این دست جنایات را در دسته خطای محض جای داد حال آن که به لحاظ عملی، اجرای آن و مراجعه به عاقله ناممکن است. از این رو راهکارهایی برای الحاق جنایات به شبه عمد از نظر فقهی می‌توان مطرح کرد که نوشته حاضر این مسئله و دیگر مسائل مرتبط با جرایم رانندگی را به بحث گذاشته است.
۶- حجاب؛ عوامل، مسئولیت‌ها و راهکارها/ اسماعیل آقابابایی/ ارسال به نشر: این کتاب در واقع بازنویسی کتاب حجاب؛ مسئولیت‌ها و اختیارات دولت اسلامی اسلامی است که در سه جلد به چاپ رسیده است. در این نوشته سعی شده است آرای مخالف و موافق مطرح و پاسخ هریک به دیگری در ذیل هر نظر بیاید تا خواننده با نگاهی جامع به نگرش‌های متفاوت بتواند دیدگاه‌های مطرح در حجاب را به نظاره نشسته و بادیدی وسیع عوامل بدحجابی و راهکارهای برون رفت از مشکلات را دریابد.
۷- کاربرد قاعده نفی حرج در سقط قانونی(مبانی و معیارها)/ اسماعیل آقابابائی / ارسال به نشر: با تدوین قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در ۲۴ مهر ۱۴۰۰ و نسخ ماده واحده مربوط به سقط جنین، قانون گذار سیاست متفاوتی را در قوانین جمعیتی کشور در پیش گرفت و انجام سقط قانونی را با سختگیری‌هایی همراه کرد این نوشته با نقد و بررسی مواد قانونی مرتبط و با بهره گیری از آرای فقهی این مسئله را به بحث گذاشته و راهکارهایی برای اصلاح قانون جدید ارائه می‌دهد.
