شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
راهی برای وحدت رؤیت هلال نیست و اختلاف آن ناشی از اختلاف در رؤیت و عدم رؤیت هلال است. با توجه به اینکه مناطقی از کره خاکی اتحاد در افق دارند و مناطقی اختلاف در افق دارند، لذا با وجود اختلاف روزها و شب‌ها و طلوع‌ها و غروب‌ها در منطقه‌ها و کشورهای مختلف نمی‌توان مسئله را ضابطه‌مند کرد.
اختصاصی شبکه اجتهاد: ماجرای رؤیت هلال و اختلافات موجود در آن، هر سال در چند نوبت مطرح می‌شود که مهم‌ترین آن، ابتدای ماه رمضان و شوال است. اینکه چگونه می‌توان اختلافات فتاوا را حل کرد یا با روش‌های علمی آن را تقلیل داد و … . نکته مهم‌تر از همه این‌ها اما اینکه این اختلافات، موجب به محاق رفتن تقویم قمری شده است تا آنجا که به غیر یک کشور، در هیچ کشور اسلامی، تقویم قمری، تقویم رسمی نیست؛ امری که موجب کم‌رنگ شدن مناسبت‌های اسلامی و فرهنگ دینی که بر اساس تقویم قمری سامان یافته است می‌گردد. استاد محمد باقری شاهرودی اما معتقد است این اختلافات هیچ‌گاه قابل‌حل نیست و راه‌کاری نیز برای حل آن‌ها وجود ندارد. به باور استاد درس خارج حوزه علمیه قم و عضو هیئت استفتاء مرحوم آیت‌الله تبریزی، راهی برای وحدت میان فتاوا وجود ندارد. مشروح گفتگوی اختصاصی شبکه اجتهاد با وی، به قرار زیر است:
اجتهاد: به نظر حضرت‌عالی اختلافات هرساله در رابطه با هلال امری طبیعی است یا آن‌که باید به دنبال رفع آن بود؟
باقری شاهرودی: رؤیت هلال یکی از موضوعاتی است که در شرع مقدس دارای احکام و آثاری است خصوصاً رؤیت و ثبوت هلال رمضان و شوال. چنانچه از آیه شریفه استفاده می‌شود که «فمن شهد منکم الشهر فلیصمه» و روایات کثیره‌ای در این باب داریم که ماه رمضان واقعاً موضوع وجوب صوم است و این موضوع مانند موضوعات دیگر باید یا به علم ثابت شود یا به طریق علمی تا آثار آن مترتب شود.
اگر مکلف خودش رؤیت هلال کرد حکم بر وی مترتب می‌شود؛ یعنی وجوب صوم به رؤیت هلال رمضان و وجوب افطار به رؤیت هلال شوال دارد، چه مرجع تقلیدش برایش ثابت شده باشد و چه نشده باشد.
شاهد بر آن، صحیحه علی بن جعفر است: «سألته عمن یری هلال شهر رمضان وحده و لا یبصره غیره أله ان یصوم؟ فقال اذا لم یشک فیه فلیصم وحده و الّا یصوم مع الناس اذا صاموا».
و هکذا هلال ثابت می‌شود به تواتر یا شیاع مفید علم، چنانچه در موثقه عبدالله بن بکیر است «عن ابی عبدالله (ع) کان صم للرؤیّه و افطر للرؤیه و لیس رؤیه الهلال ان یجیء الرجل و الرجلان فیقولان رأینا انما الرؤیه یقول القائل رأیت فیقول القوم صدق».
خبر واحد نیز هرچند در موضوعات حجت است اما در بعضی موضوعات مثل رؤیت هلال دلیل داریم که جز با خبر واحد ثابت نمی‌شود مثل طلاق که با خبر واحد و شهادت زن‌ها ثابت نمی‌شود بلکه باید شهادت دو مرد عادل باشد، چنانچه در صحیحه حلبی آمده است «انّ علیاً (ع) کان یقول لا اُجیز فی الهلال الّا شهاده رجلین عدلین» و روایات دیگر مثل صحیحه منصور بن حازم «فان شهد عندکم شاهدان مرضیان بانهما رأیاه فاقضه».
با مقدمه‌ای که بیان کردیم معلوم شد که رؤیت هلال یک امر حقیقی و واقعی و تکوینی است و در ماه‌های قمری قابل تغییر است. گاهی بعد از گذشت سی روز رؤیت می‌شود و گاهی بعد از گذشت ۲۹ روز. حتی یک ماه خاص مثل ماه رمضان می‌تواند در یک سال، سی روزه باشد و در سال دیگر، ۲۹ روزه؛ اما آنچه موضوع حکم شرعی است، رؤیت با چشم متعارف است. اگر شخصی رؤیت کرد احکام را باید مترتب کند ولو برای مرجع تقلید ثابت نشود. این مسئله رؤیت هلال از باب اثبات موضوع است که مثلاً بیّنه و شهادت عدلین شهادت بدهند درصورتی‌که رؤیت کرده باشند. همچنین ممکن است برای فقیهی، ثابت شود اما برای فقیه دیگری ثابت نشود. این‌گونه اختلافات هم در فقه نمونه دارد و هم در سایر علوم.
اجتهاد: آیا به جز پذیرفتن حکم حاکم راه دیگری برای وحدت در قضیه رؤیت هلال وجود دارد؟
باقری شاهرودی: رؤیت هلال به حکم حاکم را مشهور قائل هستند و لکن مخالف هم دارد که گفته‌اند دلیلی بر آن وجود ندارد.
دلیل مشهور روایات است مثل صحیحه محمد بن قیس: «عن ابی جعفر (ع) قال: اذا شهد عند الامام شاهدان آن‌ها رأیا الهلال منذ ثلاثین یوماً امر الامام بافطار ذلک الیوم اذا کانا شهدا قبل زوال الشمس و اِن شهدا بعد زوال الشمس امر الامام بافطار ذلک الیوم و أخَّر الصلاّ اِلی الغد تصلی بهم».
در این روایت، افطار به امر امام (ع) ثابت شده است چه هلال نزد او ثابت شود قبل از زوال یا بعد از زوال.
البته بعضی‌ها در دلالت روایت اشکال کرده‌اند که از باب حکم حاکم باشد.
یا مثلاً توقیعی که مرحوم صدوق روایت کرده و در آن آمده است: «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیما اِلی رواه حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله …».
مسئله رؤیت هلال از حوادث واقعه و از مصادیق حکم حاکم است؛ اما روایت مشکلی دارد سنداً و دلالهً. همچنین مقبوله عمر بن حنظله که در آن آمده است: ردّ حکم حاکم جایز نیست؛ یا بعضی روایات دیگر که «الراد علیهم الراد علینا و الرّاد علینا الراد علی الله». لذا در این که آیا حکم حاکم نافذ است یا خیر، اختلاف است چون روایات یا اشکال سندی دارد یا دلالی یا هر دو.
اجتهاد: آیا قول منجم نمی‌تواند در این مسئله راهگشا باشد؟
باقری شاهرودی: رؤیت هلال به قول منجّم‌ها ثابت نمی‌شود؛ چون شارع طریقی برای اثبات آن قرار داده است که عبارت است رؤیت اشخاص یا شیاع یا بینه. اثبات رؤیت هلال به غیر طرقی که شارع قرار داده است دلیل می‌خواهد و دلیل بر حجیت آن مثل قول منجّم نداریم. نهایتاً قول منجم از باب تخمین و ظن است و ظن حجت نیست.
اجتهاد: آیا با این گزاره که ناکارآمدی تقویم قمری موجب تضعیف فرهنگ اسلامی می‌شود، موافقید؟ راه‌حل آن چیست؟
باقری شاهرودی: به‌هرحال این امری قهری است. در تقویم قمری – قبل از رؤیت هلال در هر ماه نمی‌شود قضاوت کرد و ماه را ثابت دانست و لذا بیان شد ماه‌های قمری بعضاً ۲۹ روز است و بعضاً ۳۰ روز؛ و هر کدام از آن ماه‌ها در آخر ماه و رؤیت هلال ماه بعد معلوم می‌شود درست بوده است یا خیر و چون امری است موکول به آینده لذا یک وجه دقیق و غیر قابل خطا برای اثبات آن نمی‌شود ارائه کرد.
راهی برای وحدت رؤیت هلال نیست و اختلاف آن ناشی از اختلاف در رؤیت و عدم رؤیت هلال است. با توجه به اینکه مناطقی از کره خاکی اتحاد در افق دارند و مناطقی اختلاف در افق دارند، لذا با وجود اختلاف روزها و شب‌ها و طلوع‌ها و غروب‌ها در منطقه‌ها و کشورهای مختلف نمی‌توان مسئله را ضابطه‌مند کرد.
مسئله موکول است به همان طرقی که شارع در روایات قرار داده است که اگر ثابت شد احکام مترتب می‌شود و الّا مترتب نمی‌شود. البته در مناطقی که افق مشترک دارند و نظر مراجع نیز واحد است، می‌توانند مراجع با ارسال تیم استهلال واحد، حکم واحدی به ثبوت یا عدم ثبوت هلال بکنند، اما در غیر این فرض، چنین راه‌حلی برای وحدت هلال وجود ندارد.
