شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مجموعه ۴ جلدی «کاوش‌های فقهی»، اثرِ حجت‌الاسلام سید محمدمهدی رفیع‌پور تهرانی (محقق و مدرس حوزه علمیه قم)، نگاشته‌هایی پیرامون مسائل گوناگون فقهی و اصولی است که با تدوین و گردآوریِ یادداشت‌ها، مقالات، نشست‌ها و… در قالب کتاب منتشر شده است؛ جلد اول آن در زمستان ۱۳۹۷ و جلد دوم آن در زمستان ۱۳۹۹ توسط انتشارات دارالعلم چاپ شده است. همچنین جلد سوم آن در سال ۱۴۰۱ و جلد چهارم آن نیز در سال ۱۴۰۲ توسط انتشارات خویی، به زیور طبع آراسته شده است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، مطالعه این مجموعه برای دو گروه از مخاطبین سودمند خواهد بود؛ گروه اول، طلاب مقاطع سطوح عالی و خارج حوزه علمیه هستند که ضروری است با مسائل گوناگون فقه، تاریخ فقه و… آشنا گردند. گروه دوم نیز اساتید و پژوهشگران هستند که می‌توانند از مباحث تخصصی این مجموعه پیرامون مسائل معاصرانه فقهی بهره برده و با نگاه انتقادی خود، به تحقیق و پژوهش بپردازند.
الف) گزارشی از محتوای مجموعه «کاوش‌های فقهی»
در ابتدا با نگاهی گذرا، به موضوعات و مسائلی که مورد اهتمام مؤلف آن قرار گرفته است می‌پردازیم؛ با بررسی این مجموعه، می‌توان محتوای آن را تحت عناوینی چند دسته بندی نمود. حال، این عناوین مورد اشاره قرار گرفته و گزارشی توصیفی و به تفکیک مجلدات این مجموعه ارائه می‌گردد.
۱. تاریخ فقه و فقها
یکی از دغدغده‌های مؤلف، ضعف نسل جدید نسبت به شناخت تاریخ فقه و فقها بوده و به همین دلیل، یادداشت‌های متعددی را درباره معرفی فقها و نیز تبیین تاریخ و ادوار فقه منتشر نموده است؛ انقطاع محققان و فقه‌پژوهان از تراث گذشته خود، موجب خسران بوده و عامل مهمی در ضعف علمی پژوهش‌های آتی محسوب می‌گردد.
از این روی در جلد اول، ادوار فقهی از عصر تفسیر و تبیین تا عصر جدید و عصر حاضر مورد بررسی قرار گرفته است. در جلد دوم نیز با عناوینی همچون «اجازات اجتهاد فقهای پدر به فرزندان»، «چهار فقیه یزدی معاصر» و «تاریخ فقه معاصر: فقهایی در حد مرجعیت» روبرو هستیم که بیانگر گوشه‌ای از تاریخ فقها است. در جلد سوم نیز سلسله یادداشت‌هایی با عنوان «تاریخ فقه و فقها» نگاشته شده است و در مجلد چهارم، از «تحولات و تطورات رابطه فقه و انقلاب اسلامی ایران» گزارشی توصیفی ارائه شده و در نهایت، حیات علمی برخی فقها مورد بررسی قرار گرفته است.
۲. کتابشناسی
از دیگر دغدغه‌های مؤلف، کتابشناسی در حوزه فقه‌پژوهی است. شناخت آثار و منابع موجود در عرصه‌های گوناگون فقهی، نقش مهمی در تحقیقات و پژوهش‌های پیش‌رو داشته و از اهمیت بالایی برخوردار است.
مجموعه کاوش‌های فقهی، مشتمل بر معرفیِ منابع متعدد فقهی است؛ در جلد اول، آثار مهمی که پیرامون قواعد فقهی نگاشته شده، معرفی شده‌اند. همچنین کتبی مانند «تحریر المجله» از مرحوم کاشف الغطاء، «موسوعه فقه الصادق(ع)» از آیت الله محمد صادق روحانی (ره)، «المعلقات علی العروه الوثقی» از آیت الله گرامی و نیز تعلیقات آیت الله سید کاظم حائری بر جلد دوم منهاج الصالحین آیت الله حکیم، معرفی شده‌اند. در جلد دوم نیز کتبی مانند «نزهه الناظر» از یحیی بن سعید حلی و «البحوث الهامه فی المکاسب المحرمه» از آیت الله خرازی مورد اشاره قرار گرفته‌اند. در مجلد چهارم، مباحث «آیات الاحکام» از مرحوم استاد شهابی مورد بررسی قرار گرفته است که بخشی از کتاب «تاریخ و تحولات فقه» آن استاد مرحوم بوده است. همچنین کتاب ارزشمند «بین السیدین» از آیت الله سید احمد زنجانی، معرفی شده است. در مجلد چهارم نیز تک نگاری‌هایی که پیرامون مسئله لباس مشکوک تالیف شده اند، مورد اشاره قرار گرفته است.
۳. مباحث فقهی
چنانکه از عنوان اثر نیز معلوم است، مباحث و مسائل فقهی، موضوع اصلی این مجموعه و دغدغه اصلی مؤلف آن بوده است. با نگاهی به این مجموعه چهار جلدی، مسائل فقهی آن را می‌توان در دو محور کلی تقسیم بندی نمود؛ مسائل فقه سنتی و مسائل فقه نوین. مقصود از مسائل فقه سنتی، آن دست مسائلی هستند که در تراث فقهی دارای پیشینه بوده و معنون می‌باشند؛ هر چند امروزه به دلیل شرایط زمان، دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و دارای نتایج و آثار قابل توجهی در زندگی انسانها است. همچنین تحقیق و اظهار نظر پیرامون این مسائل، به دلیل اقتضائات عصر کنونی، دقت بیشتری و ملاحظه جامع‌تری را مقتضی است. در این بخش، آراء مهم و نوینی را از سوی مؤلف شاهد هستیم. مقصود از مسائل فقه نوین نیز آن دست مسائلی هستند که سابقه خاص و مشخصی در مصادر پیشین ندارد هرچند بتوان مبانی و مبادی پاسخ به آن مسائل را در تراث فقهی یافت؛ مؤلف محترم، با عنایت به فقه و فقاهت و ملاحظه نیازها و چالش‌های عصر حاضر، به آن مسائل پرداخته است.
۳-۱. مسائل فقه سنتی
در جلد اول، «مبانی چهارگانه در رؤیت هلال» تبیین شده است. همچنین «آیه بغی در قرآن کریم» مورد بررسی قرارگرفته و با تحقیق پیرامون این آیه، نتایج مهمی بر آن مترتب شده است. در بخش دیگری از جلد اول، مسئله «خروج زوجه از منزل» واکاوی شده است و همچنین مفهوم «توریه» مورد بررسی قرار گرفته و برخی فروعاتی که بر محور توریه پدید آمده، مورد تحقیق قرار گرفته است. در بخش دیگری از این جلد، مسئله «ازدواج میان شیعیان و غیرشیعیان» مورد بررسی فقهی قرارگرفته و آراء دیگر مذاهب نیز مورد اشاره قرار گرفته است.
در جلد دوم، به عنوان حاشیه‌ای بر یکی از مواد قانون مدنی، مسئله «اجاره و مرگ متعاقدین» مورد واکاوی قرار گرفته است. در ادامه، مسئله «صلح یا معامله به قصد فرار از دین» بررسی شده و همچنین پیرامون «غنا و تک‌خوانی بانوان» تحقیق شده است. همچنین پیرامون مفاهیمی چون ضمان، حقیقت اجاره و اضطرار، نکاتی مطرح شده است.
در جلد سوم، مسائلی چند از ابواب مهم و پرثمر فقهی مطرح شده است؛ «اعتبار خیار شرط در عقد نکاح»، «غروب یا مغرب (بحثی درباره ابتدای وقت نماز مغرب و زمان پایانی روزه)» و «حرمت تکفیر مسلمان از دیدگاه کتاب و سنت» از جمله این مباحث هستند؛ همچنین یادداشت کوتاهی در باب موسیقی و نیز بحثی درباره قاعده عموم تعزیر به عنوان یکی از مهمترین مسائل فقه و حقوق جنایی، نگاشته شده است.
در جلد چهارم نیز به مسائل مهم و مبتلابه‌ی همچون «مالیت سگ و خرید و فروش آن»، «ماهی‌های بدون فلس»، «عده زنان در ازدواج موقت» و نیز «بحثی پیرامون شب‌های مهتابی» پرداخته شده است.
۳-۲. مسائل فقه نوین
در جلد اول، بخشی از کنوانسیون منع کلیه اشکال تبعیض علیه زنان به عنوان یکی از اسناد بین المللی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و پیرامون یکی از مواد آن، واکاوی فقهی صورت گرفته است. در ادامه، پژوهشی پیرامون موسیقی از منظر فقه اسلامی صورت گرفته است. در جلد دوم، نیز پیرامون نسبت دو مفهوم حجاب و حرج تحقیق شده است و در جلد سوم، پدیده واکسیناسیون و مسائل مربوط به آن، از منظر فقهی بحث شده است. مسئله گذرنامه بانوان نیز محل برخی مباحث فقهی همچون اذن زوج بوده و از این منظر نیازمند تحقیق فقهی است که مؤلف محترم به آن پرداخته است. در جلد چهارم نیز مسئله حضور بانوان در ورزشگاه‌ها مورد بررسی قرار گرفته و نیز شاهد واکاوی مفاهیمی چون جواز الزام به تحصیل توسط حکومت اسلامی، تقلید در موضوعات هنری و نیز فقه حکومتی و موسیقی هستیم.
۴. مباحث اصولی
بر فقه پژوهان پوشیده نیست که فقه و اصول، رابطه تنگاتنگی داشته و دارای تاثیر و تأثرات متقابلی هستند. مجموعه حاضر نیز خالی از مسائل اصولی نبوده و مسائل مهمی مورد توجه قرار گرفته است.
مؤلف محترم در جلد اول، مسئله تمسک به عام در شبهه مصداقیه مخصص را از دیدگاه صاحب عروه بررسی نموده است و نیز بحثی پیرامون منابع فقه پژوهی و مقدمات آن ارائه نموده است. در مجلد دوم، مسائلی چون ماده حرام و ماده واجب را مورد اشاره قرار داده و در مجلد سوم، حجیت خبر واحد از حیث وثاقت را در دیدگاه آیت الله خویی و علامه طباطبایی (ره) تحقیق نموده است.
۵. نقد اقوال و آراء
یکی دیگر از دغدغه‌های مؤلف، نقد و بررسی آراء، اقوال و آثار برخی چهره‌ها پیرامون موضوعات و مبانی فقهی است.
در جلد اول، آثاری که از دکتر فنایی پیرامون اوقات شرعی و کیفیت روزه‌داری در روزهای بلند منتشر شده است، مورد رسیدگی علمی قرار گرفته و نقد و بررسی شده‌اند. در بخش دیگری از همین مجلد، پژوهشی تحت عنوان «راهی طولانی تا آستانه پژوهش» ارائه شده است که در آن، کتاب «حقوق کودک در اسلام» مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این کتاب در پی مقایسه و معرفی دو نظام حقوقی قرآن و کنوانسیون حقوق کودک بوده که مورد واکاوی فقهی مولف محترم قرار گرفته است. در ادامه نیز یادداشتی انتقادی بر کتاب «نقش سیاق بر تفسیر قرآن و فقه» نگاشته شده است.
در جلد سوم، مقاله‌ای که دکتر سروش دباغ با موضوع ازدواج عرفی منتشر نموده است، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در جلد چهارم نیز تشکیک‌ها و انتقاداتی که نسبت به مناسک حج مطرح شده‌اند، مورد رسیدگی قرار گرفته است.
۶. عناوین متفرقه
برخی یادداشت‌ها نیز در این مجموعه موجود است که شاید نتوان عنوان عامی برای آن در نظر گرفت اما در عرصه فقه پژوهشی نقش مهمی دارند و مورد توجه مؤلف محترم قرار گرفته اند؛ از جمله می‌توان به مسائلی چون مکتب شناسی فقهی، فقه هنجاری؛ فقه کاربردی، تقسیم بندی ابواب فقه، تنویع احکام امامان و… اشاره کرد.
ب) رویکردهای مؤلف
با ملاحظه مجموعه ۴ جلدی کاوش‌های فقهی، می‌توان گفت که مؤلف محترم در پژوهش خود دارای رویکردهایی بوده است:
الف) در پژوهش‌های فقهی از چارچوب‌های علمی، روش‌شناسی معتبر و پیروی از ادله متقن در حوزه فقاهت تخطی نکرده و خود را به موازین علمی در فقه و اصول پایبند می‌داند. دسته بندی ادله و پیگیری بحث بر اساس سیر منطقی آن، توجه به مباحث اصولی مربوطه، اهتمام به بررسی اسناد روایات و… در تحقیقات مولف مشهود است.
ب) با وجود پایبندی به مبانی و موازین اصیل علمی، خود را محدود و محصور به اقوال مشهور ندانسته و تابع ادله و استظهارات بوده است؛ این مسئله موجب آن می‌گردد که اقوال مشهور گاه تکمیل گردد و گاه مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
به عنوان نمونه، مؤلف محترم در جلد اول، پیرامون اهل بغی از دیدگاه قرآن تحقیق نموده است؛ در این پژوهش، دیدگاه مشهور علما که تنها قیام علیه امام معصوم را مصداق بغی می‌دانند مورد قبول مؤلف واقع نشده و معصوم بودن حاکم اسلامی را برای تحقق عنوان بغی لازم نمی‌داند.
ج) محقق اثر دغدغه ستودنی‌ای درباره چالش‌ها و مسائل روز داشته و نسبت به آنچه که در فضای فقهی و حقوقی حال حاضر در جریان است، بی تفاوت نیست و اهتمام وی نسبت به علم حقوق و نیز اسناد بین المللی مشهود است. به طور کلی در تلاش است تا امتداد امروزین فقه را -در مسائل گوناگون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و…- با تاکید بر اصالت آن پیگیری کند. به عنوان نمونه در جلد اول، بخشی از کنوانسیون منع تبعیض علیه زنان را مورد بررسی فقهی قرار داده است؛ در جلد دوم نیز یکی از مواد قانون مدنی را از منظر فقه تحقیق نموده است و در همین مجلد، به تعریف حقوق و دسته‌بندی‌های آن پرداخته است. تحقیق و پژوهش پیرامون موسیقی، مسئله گذرنامه بانوان، الزام به تحصیل توسط حکومت اسلامی، پدیده واکسیناسیون و نیز حضور بانوان در ورزشگاه‌ها، نمونه‌های اهتمام مولف به مسائل کنونی جامعه و حکومت می‌باشد.
د) در مجموعه حاضر، در موارد متعددی مشاهده می‌گردد که اقوال و آراء اهل سنت و نیز روایاتی که در منابع آنها نقل شده است، در فرآیند پژوهش مورد ملاحظه قرار گرفته است و این نشان‌دهنده اهتمام مؤلف به فقه مقارن می‌باشد. به عنوان نمونه، بررسی جلد اول از این مجموعه نشان می‌دهد که محقق محترم در مقام بررسی اهل بغی از دیدگاه قرآن، به برخی آراء اهل سنت توجه نموده و دیدگاه فقه حنفی و شافعی را در تعریف اهل بغی بررسی کرده است. همچنین در تحقیق خود پیرامون توریه، این مفهوم را در روایات و نیز فقه اهل سنت مورد ملاحظه قرار داده است و در بخش دیگری از همین مجلد که به کتابشناسی آثار مهم قواعد فقهیه پرداخته است، بخش مجزایی را به منابع قواعد فقه اهل سنت اختصاص داده است.
ه) چنانکه پیشتر اشاره شد، نقد و بررسی اقوال و آراء چالش برانگیز در حوزه فقه، از نظر مؤلف محترم دور نمانده و نسبت به روشنگری علمی پیرامون آنها، خود را مسئول می‌داند. نقد آثار دکتر فنایی در اوقات شرعی و کیفیت روزه‌داری در روزهای بلند و نیز نقد مقاله دکتر سروش دباغ پیرامون ازدواج عرفی، از این قبیل هستند.
و) علاقه نویسنده نسبت به تراجم، تاریخ و ادوار فقه و کتابشناسی نیز روشن بوده و ملاحظه فهرست این مجموعه گواه روشنی بر آن است.
تدوین: مجتبی علیزاده
