آینده ایران در افق تحولات روش شناختی فقه

اگر حوزه علمیه مقدسه قم که امید شیعه و انقلاب و نظام جمهوری اسلامی است مدیریتی روش مند و عالمانه را به انجام برساند و گذشته پر از تحولات متنوع و منتشر را در یک تحلیل دقیق، شناسایی کند و یک برنامه ریزی مناسب و هدفمند بر اساس این اطلاعات داشته باشد می‌‌‌‌تواند مشکلات جامعه را حل کند و برای آینده نیز متناسب با سرعت تحولات برنامه داشته باشد.

به گزارش شبکه اجتهاد، نشست علمی «آینده ایران در افق تحولات روش شناختی فقه» با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس پنج‌شنبه گذشته در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح مطالب مطرح شده از سوی ایشان در این نشست است:

تحول در زاویه‌های دید

بعد از انقلاب اسلامی تحول عظیمی در حوزه‌های مختلف اتفاق افتاده است. این تحول، چشم اندازی را برای انقلاب در حوزه فقه و فقاهت به تصویر کشیده است. در بستر این تحول می‌‌‌‌توان آینده‌ای را برای ایران اسلامی به تصویر کشید و رقم زد.

یکی از این تحولات، تحول در حوزه فقه می‌‌‌‌باشد. فقه از حیث نظری و عملی حضوری مهم در این عرصه داشته است. ما باید یک نگاه رو به جلو داشته باشیم. این نگاه جنبه بالقوه دارد اگر خوب مدیریت شود و اقتضائات آن خوب تحلیل بشود می‌‌‌‌تواند آینده خوبی را برای ما رقم بزند. این تحول اساسی ذوابعاد بوده است. این تحول به دو دسته کلی و اساسی تقسیم می‌‌‌‌شود. تحول در نگرش و تحول در دانش و یا تحول دانشی.

در مورد تحول نگرشی، نگرش‌‌های بسیاری پدید آمده است، ما از این تحول‌های نگرشی به زاویه دید تعبیری کنیم که این زاویه‌های دید به چگونگی استنباط شما و نوع حکم و فتوا از این استنباط جهت داده و بر آن تاثیر می‌‌‌‌گذارند و این زوایه دید اگر با حالت خودآگاهانه باشد تاثیر بیشتری می‌‌‌‌گذارد و نیز اگر از پیش بررسی علمی شده باشد زاویه دید به صورت کلان تر، گسترده تر، تاثیرگذارتر و تعیین کننده تر بر روی استنباط تاثیر می‌‌‌‌گذارد.

زاویه‌های دید به صنف‌ها و انواع مختلفی تقسیم می‌‌‌‌شوند. برخی کلامی، برخی اخلاقی، برخی فردی، برخی اجتماعی، برخی فلسفی ـ کلامی، برخی سیاسی، برخی غیر سیاسی، برخی تمدنی، برخی غیر تمدنی و برخی اجتماعی هستند. حوزه علمیه به این بخش کمتر پرداخته است اگر چیزی تاثیر دارد باید حساسیت داشت و به آن بیشتر پرداخت.

امید است در دهه پنجم انقلاب به این زاویه‌های دید پرداخته شود. باید نگاه رصدکننده‌ای نسبت به این زاویه‌های دید داشته باشیم. پیشنهاد و طرح زاویه دید اجتماعی (به عنوان اولین نوع از زوایه دید) به جای زاویه دید فردی بسیار می‌‌‌‌تواند راهگشا باشد.

زاویه دید فردی در تجربه قبل از انقلاب در موارد بسیاری وجود داشت و تا حدودی حاکم بود. اما بعد از انقلاب به سمت جامعه آمدیم و نگاه فقه معطوف به مسائل اجتماعی شد و این در اندیشه و نگاه ما در طرح‌‌های اولیه دیده می‌‌‌‌شود.

دومین زاویه دید، زاویه دید حکومتی در مطالعات اسلامی است. اولین کسی که به صورت قدرتمند و فراگیر و با ادبیات پایه‌ای و اساسی به این مطلب پرداخت حضرت امام(ره) بود. ولی هنوز این زاویه دید مشخصات و مختصات آن به خوبی مشخص نشده است. زوایه دید سوم، زاویه دید تمدنی است. البته نه با آن قوت دو زاویه دید قبل. زاویه دید تمدنی، توصیف و تشریح و تصور آن بحث سختی است.

چهارمین زاویه دید، زاویه دید امت اندیش است. پروژه کلان قرآن، امت اندیشی است چراکه معنا ندارد پیامبر امتی را بنا کند و فقه آن امت به جان امت بیافتد. خیلی‌ها چون این زاویه دید را ندارند فتواهایی می‌‌‌‌دهند که نتیجه آن تفرقه و تشتت است. شریعت موحد است و مفرق نیست. دین خدا امت واحد می‌‌‌‌سازد.

زوایه دید پنجم اخلاقی اندیشی است و بحث بسیاری می‌‌‌‌خواهد. در لایه لایه شریعت اخلاق گنجانده شده است. اخلاق با شریعت و ایمان ارتباط مستقیم دارد. محقق اردبیلی یک فقیه اخلاقی است و به شکل متمایز و کاملا متفاوت و آشکار و برجسته، فتوای او متفاوت از دیگران است.

لزوم توجه بیشتر به تحول دانشی

در بحث تحول دانشی هم، چند دسته از دانش‌ها مشمول این تحول شدند یعنی این تحول دانشی در سه دسته از دانش‌ها ظهور و بروز کرد. این تحلیل به این شکل تا حالا ارائه نشده است. ما سه دانش در این فرآیند تحول دانشی در حوزه مشاهده می‌‌‌‌کنیم: دانش‌های حامل روش، دانش‌های واجد روش و دانش‌های منتهی به روش.

مقصود از دسته اول دانش‌هایی است که وظیفه این دانش‌ها تولید روش است و عناصر روش را حمل می‌‌‌‌کنند. برای مثال می‌‌‌‌توان فلسفه فقه را نام برد که در حوزه بعد از انقلاب و بعد از فقه صورت گرفته است. اما دانش‌هایی که واجد روش هستند خود بخشی از فقه هستند مثل رشته‌های تخصصی که از دل فقه بیرون آمده اند و چون یک رشته تخصصی هستند روش و شیوه دارند.

تحول دانشی سوم مربوط به دانش‌هایی است که منتهی به روش می‌‌‌‌شود برای این قسمت می‌‌‌‌توان تاریخ علم را نام برد که همیشه از قدیم بوده است البته به شکل صورت بندی ادوار است و به شکل دقیق و فنی نیست.

بحثی پیرامون آینده

اگر حوزه علمیه مقدسه قم که امید شیعه و انقلاب و نظام جمهوری اسلامی است مدیریتی روش مند و عالمانه را به انجام برساند و گذشته پر از تحولات متنوع و منتشر را در یک تحلیل دقیق، شناسایی کند و یک برنامه ریزی مناسب و هدفمند بر اساس این اطلاعات داشته باشد می‌‌‌‌تواند مشکلات جامعه را حل کند و برای آینده نیز متناسب با سرعت تحولات برنامه داشته باشد. وسائل