شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
ملکی، پژوهشگر پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی ضمن تأکید بر لزوم احیای حدیث‌خوانی و سنت اجازه در حوزه علمیه، به احادیث طبی اشاره و تصریح کرد: روایات طبی مربوط به منطقه و مزاج و اقلیم خاصی است و نمی‌توان آن را مبنای علم طب و درمان برای همه افراد قرار داد.
به گزارش شبکه اجتهاد، محمود ملکی، عضو هیئت علمی پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی، در اولین نشست علمی «قواعد بازیابی متون حدیثی»، که در این پژوهشکده برگزار شد، با اشاره به اهمیت بازیابی متون حدیثی شیعه، بیان کرد: گذشتگان در بازیابی متون و کتب حدیثی نهایت دقت را به خرج می‌دادند و اگر کتاب یا حدیثی اجازه از استاد داشت، می‌پذیرفتند. قدما (عالمان و محدثان قرون اولیه اسلامی) در اعتبارسنجی روایات، عمدتاً کتاب‌محور بودند. یکی از مهم‌ترین قرینه‌ها در بازیابی متون، کتاب بود و در اعتبارسنجی روایات آن را لحاظ می‌کردند.
ملکی با اشاره به اهداف و ضرورت بازیابی روایات از متون اصلی بیان کرد: اولین فایده این است که وقتی منبع مفقود حدیث، یافته شود، آن منبع دارای هویت مستقل می‌شود و می‌توانیم در مورد آرای نویسنده آن منبع اظهارنظر کنیم؛ دومین ضرورت این است که سنجه‌ای برای منبع موجود خواهیم داشت، مثلاً اگر در مورد اعتبار کافی سخن می‌گوییم باید ابتدا اعتبار منابع آن را بسنجیم.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی با بیان اینکه معلوم شدن شهرت و شذوذ منبع از دیگر فواید بازیابی حدیث است، تصریح کرد: اگر حدیثی در یک موضوع واحد داشته باشیم، ولی یکی در کتاب مشهور و دیگری در کتاب غیرمشهور باشد، همین عامل مهمی در اعتبار سنجی روایت است.
ملکی با بیان اینکه به عقب بردن تاریخ اندیشه از دیگر فواید بازیابی حدیث است، تصریح کرد: کلبرگ (مستشرق حدیث‌پژوه) در مقاله‌ای آورده که بحث احادیث ائمه (ع) (اثنا عشر)، بحثی متأخر است؛ یعنی در قرون اولیه اسلامی سابقه ندارد، ولی وقتی احادیث این باب و منابع آن را بازیابی می‌کنیم می‌بینیم که تاریخ احادیث ائمه اثناعشر (ع) به قرن دوم هجری بازمی‌گردد؛ لذا بازیابی احادیث حتی به قوت و اتقان مذهب شیعه هم یاری می‌رساند. بنده تمامی احادیث محاسن برقی و کافی کلینی را تطبیق دادم و روشن شد که کلینی با شیوه خاصی از محاسن، حدیث آورده و آن به کاربردن تعبیر «عده من اصحابنا» به عنوان یک قاعده است. این نشان می‌دهد که کلینی از محاسن حدیث گرفته است. همچنین نجاشی از برقی نقل کرده که اکثر احادیث کتب علی بن مهزیار از حسین بن سعید است.
کتب حدیثی اولیه در دوره سیدبن طاووس
ملکی با بیان اینکه نقل «وجاده» در نزد قدما تضعیف می‌شد، اضافه کرد: بسیاری از کتب حدیثی تا زمان سیدبن طاووس وجود داشت و کلبرگ لیست کتبی را که سید بن طاووس از آن نقل کرده آورده، ولی برخی کتب میانی، که حاوی منابع اولیه حدیثی است، سبب شده تا محققان سراغ منابع اولیه نروند و همین سبب شد که منابع نخستین از بین برود.
پژوهشگر پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی با ذکر اینکه مراجعه به کتب متقدم و اصلی ضروری است، زیرا تفاوت‌هایی میان کتب منبع و متأخر وجود دارد و می‌تواند در برداشت محقق مؤثر باشد، تصریح کرد: از دیگر فواید مشاهده حدیث در منبع اصلی دیدن عنوان کلی آن حدیث و احادیث مرتبط است.
احیای حدیث‌خوانی در حوزه
ملکی با بیان اینکه باید حدیث‌خوانی و سماع احادیث احیا شود، افزود: اینکه کسی کتابی بخرد و احادیثی را در آن ببیند و نقل کند روش درستی در انتقال حدیث نیست، بلکه باید با شنیدن و سماع از استاد همراه باشد، آن هم سماعی که با فهم همراه باشد یا شاگرد در نزد استاد احادیث را قرائت کرده باشد.
این پژوهشگر یکسانی سند با طریق را از جمله قواعد بازیابی احادیث برشمرد و ابراز کرد: مثلاًً سند حدیثی در کافی از یک راوی نقل شده و طریق آن در کتاب نجاشی به صورت یکسان با سند بیان شده است؛ این مسئله سبب می‌شود تا به حدیث و راوی آن به علت شهرت در نزد محدثان آن دوره اعتماد داشته باشیم. مثلاً سندعلی بن ابراهیم عن ابیه عن النوفلی عن السکونی در کتاب کافی پرتکرار است و طریق نجاشی هم با این سند یکی است و همین مسئله بر اعتبار روایت می‌افزاید. البته راویان مشهور کتب هم در اعتبار مؤثرند؛ مثلاً در این سند ذکر شده نوفلی جزء راویان مشهور است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی با اشاره به قاعده دیگر با عنوان تکرار تصریح کرد: وقتی سندی در کتب حدیثی پرتکرار است نشان می‌دهد که آن حدیث از اعتبار بیشتری برخوردار است و نشانی از منابع مکتوب منبع حدیثی است. همچنین، در اعتبار احادیث قائل به صفر و صد نیستیم و شواهد مهم است. قرب‌الاسناد، شهرت فتوایی و برخی تعابیر مشهور حدیثی مانند عده من اصحابنا می‌تواند جزء شهود برای اعتبار منابع حدیثی قرار بگیرد.
وی با بیان اینکه در قدما بحث در مورد راوی سند همانند متن مهم تلقی می‌شده است، بیان کرد: نگاه حدیثی ما زمانی تغییر یافت که نگاه فقهی بر روایات حاکم شد و بحث از عدالت راوی همانند عدالت امام جماعت و شاهد هم به میان آمد.
روایات طبی مشروط بر تجربه علمی
این پژوهشگر در مورد روایات طبی و بحث اعتماد یا عدم اعتماد به آن‌ها در درمان افراد گفت: روایات طبی مربوط به منطقه و مزاج و اقلیم خاصی است و نمی‌توان آن را مبنای علم طب و درمان برای همه افراد قرار داد. ممکن است امام معصوم (ع) برای زمان و مکان خاصی، یک خوراکی و میوه و گیاهی را تجویز کرده باشند. لذا اگر بخواهیم به عنوان یک مسئله علمی به آن عمل کنیم، ابتدا باید مورد تجربه و آزمون قرار بگیرد، یعنی در قالب یک گزاره تاریخی به آن نگاه کنیم.
ملکی افزود: باید میان درمان و بهداشت در استفاده از روایات طبی، تفاوت قائل شویم؛ زیرا روایات معتبر طبی برای بهداشت مناسب هستند، ولی مثلاً وقتی بخواهیم براساس روایتی، نسخه برای یک بیمار بدهیم نیازمند تجربه و آزمون علمی و تجربی است.
این محقق با بیان اینکه متأسفانه در مواردی نسخه‌پیچی براین اساس منجر به بیماری‌های شدید برای برخی افراد و بدبینی به روایات شده است، تصریح کرد: تأکید بر آزمایش دستورات این روایات، دال بر این نیست که روایات طبی را کاملاً رد کنیم، چون تنوع روایات رسیده آن قدر زیاد است که نشان می‌دهد ائمه (ع) فارغ از دانش غیبی، از جهت علمی نیز افراد ویژه‌ای بوده‌اند.
مبنای روشنی برای شمارش تعداد احادیث شیعه نداریم
محمود ملکی، نیز در دومین در دومین نشست علمی «قواعد بازیابی منابع حدیثی» که شامگاه سه‌شنبه ۱۷ دی‌ماه، در این پژوهشکده برگزار شد، با اشاره به قاعده «تحویل» در بازیابی با بیان اینکه تحویل با «ح» در کتب حدیثی نوشته شده است، گفت: برخی از افراد در همینجا دچار اشتباه شده‌اند و «ح» را تعبیر به مسئله دیگری کرده‌اند، در حالی که گویای تحویل سند است.
وی با بیان اینکه تحویل سند همان عطف است، افزود: غالباً پس از عطف در احادیث، نام صاحب کتاب می‌آید که نمی‌تواند امری اتفاقی باشد. مثلاً در این سند: «عده من اصحابنا عن احمد بن محمد و سهل بن زیاد جمیعا عن ابن محبوب عمن ذکره» شاهد عطف در عده من اصحابنا از دو راوی یعنی احمد بن محمد و سهل هستیم.
ملکی با اشاره به «قاعده عده من اصحابنا» اظهار کرد: این قاعده حاصل مقایسه میان کتاب کافی کلینی و محاسن احمدبن محمدبرقی است؛ آورده شدن «عده من اصحابنا» به معنای آن است که کلینی روایت را از محاسن برقی اخذ کرده است؛ بنده تمامی روایات این دو کتاب را بررسی کردم و این قاعده به دست آمده است.
موضوعات علمی و خلأ پژوهش
عضو هیئت علمی پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی تصریح کرد: محاسن موجود در دست ما با کتاب محاسنی که در دست کلینی بوده است، تفاوت‌هایی دارد که خوب است پژوهشی در این زمینه انجام شود. همچنین بررسی نسخه‌های کافی بعد از کلینی و اینکه در دست چه کسانی بوده و چگونه از او روایت کرده‌اند، می‌تواند مبنای خوبی برای پژوهش دیگری باشد.
ملکی با اشاره به قاعده تعلیق (حذف یک یا چند نفر پیاپی از ابتدای سند حدیث) در سند با بیان اینکه این قاعده در میان شیعه و سنی بسیار مهم است، اضافه کرد: در کتاب بخاری تعداد زیادی حدیث معلق وجود دارد، لذا برخی کتاب برای حل معلقات بخاری نوشته‌اند. این قاعده سبب شده که حتی برخی محدثان ما دچار اشتباه شوند و تصور کنند حذف راوی در سند رخ نداده است.
وی افزود: غالباً منشأ تعلیق در اسناد کافی، اخذ از کتاب حدیثی است و افرادی که در اول سند حذف شده‌اند، صاحب کتاب هستند.
ملکی با اشاره به قاعده «تناسب محتوا» به کتاب اخبار علان القائم کلینی اشاره و تصریح کرد: ما حدیثی در کتاب ابن فضال داریم که در اعمال نیمه شعبان نماز خاصی را توصیه کرده، ولی در مراجعه به کتاب «اخبار القائم علان» کلینی می‌بینیم که برای این نماز کیفیت خاصی بیان نشده است و معتقدم که فقیه برای فتوا در این مسئله مستحب باید به علان کلینی اعتماد کند.
وی افزود: شخصی از اصحاب امام علی (ع) به نام زید بن وهب جهنی کتاب خطب از امام علی (ع) را در اعیاد و روزهای جمعه دارد که الان چاپ شده است؛ در این کتاب از قاعده تناسب محتوا استفاده شده است.
ملکی با بیان اینکه روایات از ابتدا کتاب به کتاب نقل می‌شده است، اضافه کرد: صاحب کتاب بودن از دیگر قواعد بازیابی منابع حدیثی است.
وی همچنین کتاب نداشتن را از دیگر قواعد بازیابی حدیث برشمرد و اظهار کرد: مثلاً در سند «الحسین بن العلوی عن سهل بن جمهور عن عبدالعظیم الحسنی» چون دو نفر اول کتاب ندارند، بنابراین مشخص است این دو نفر، تنها راویِ عبدالعظیم از کلینی بوده‌اند.
لزوم تسلط فقیه به حدیث
ملکی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه یک فقیه قبل از تسلط فقهی باید متخصص حدیث‌شناسی باشد، تصریح کرد: هنر آیت‌الله بروجردی این بود که از حدیث به فقه رسید و از فقه هم راهی برای حل مسائل معاصر یافت از این جهت ایشان جزء نوارد دوران خود بود.
وی با اشاره به رویکرد تقریبی آیت‌الله بروجردی که منجر به فتوای تاریخی شیخ شلتوت در به رسمیت شناختن شیعه به عنوان یک مذهب اسلامی شد، افزود: مهم این است که یک فقیه، اصل را حفظ و به مسائل عصر خود هم برسد. شهید ثانی در منیه المرید تأکید فرموده که کسی که می‌خواهد فقه بخواند، ابتدا باید حدیث بخواند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مجمع الفکر الاسلامی با بیان اینکه منابع اسلامی با این رویکرد دست‌نخورده مانده است، اظهار کرد: باید همایشات متعددی در مورد کلینی و کتاب کافی او گرفته شود. همچنین در مورد سنت و منابع آن بحث و گفت‌وگو شود و همایش برگزار کنیم، کما اینکه برخی کشورها این کار را برای سنت خودشان انجام می‌دهند.
مبنای روشنی برای شمارش تعداد احادیث شیعه نداریم
وی همچنین در مورد اختلاف در تعداد احادیث شیعه در کتب بیان کرد: ما هنوز مبنای روشنی برای شمارش تعداد احادیث در شیعه نداریم، لذا شاهد اختلاف در کتب مختلف هستیم؛ البته این تعداد در برخی موارد ناشی از تکرار احادیث و تقطیع آن‌ها است. در اهل سنت از قدیم‌الایام احادیث تکراری را می‌انداختند، ولی این کار در شیعه صورت نگرفته است.
بنابرگزارش ایکنا، ملکی در پایان با بیان اینکه مثلاً روایت علی بن ابراهیم در باب توحید چندین مرتبه در کافی بیان شده است، اظهار کرد: قطعاً اگر مبنای روشنی برای شناسایی تعداد روایات داشتیم، قطعاً این چند روایت را می‌توان یک روایت حساب کرد. البته برخی تکرار این روایات را واقعی و مفید فایده می‌دانند.
