شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی در تبیین کارکردهای چندگانه فعل معصوم در فقه به تشریح کارکردهای اعتبارشناسانه، مبناشناسانه، روش‌شناسانه و موضوع‌شناسانه پرداخت، اظهار کرد: با رفع برخی محدودیت‌ها در رفتار معصومان(ع) می‌توانیم از آنها در آموزه‌های فقهی استفاده کنیم.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مردانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی، در نشست علمی «کارآمدی سیره امام رضا(ع) در فقه شیعی»، به تعریف سیره پرداخت و گفت: سیره اقوال و افعالی از معصوم(ع) است که استمرار دارد و نشان‌دهنده سبک و روش ایشان در حیطه‌های مختلف زندگی است.
وی با بیان اینکه میزان استفاده از سیره در اجتهاد به دلیل ابهاماتی که دارد، کمتر مورد نظر فقها بوده است، اظهار کرد: در طول تاریخ مطالعات شیعه، نمونه‌های زیادی در دست نیست که افعال معصومین(ع) مستند فقها قرار گرفته باشد، هرچند سیره ائمه(ع) در چند بخش، کارکردهای فقهی دارد.
کارکرد اعتبارشناسانه
مردانی به نمونه‌هایی از استفاده فقها از افعال و رفتار امام رضا(ع) اشاره و اضافه کرد: امام رضا(ع) در موارد متعدد، راویان را به فعل خودشان استناد می‌داده‌اند، از جمله حضرت به بازار مسلمین اعتماد و از آن چه فروخته می‌شد، استفاده می‌کردند و مانع دیگران هم نبودند؛ برای نمونه یکی از راویان از ایشان سؤال کرد که آیا می‌توانیم آذوقه مصرفی یک سال خود را یک‌جا تهیه کنیم، یا راوی دیگری در مورد حلال بودن پوشیدن کفش‌های تهیه شده از پوست حیوانات از امام(ع) پرسید و امام در هر دو مورد فرمودند که من هم همین طور عمل می‌کنم؛ لذا فعل معصوم که اعتماد به بازار مسلمین است، می‌تواند منبع استنباط قرار بگیرد و در آموزه‌های فقهی مورد استفاده باشد.
وی با بیان اینکه کارکرد اعتبارشناسانه از دیگر کارکردهای فعل معصوم برای فقیه است، افزود: ما در فرایند فقاهت باید مراحلی را طی کنیم؛ اول شناخت منبع که ببینیم فعل معصوم کارایی دارد؛ دوم اطمینان از اعتبار و اصالت منبع، یعنی آیا گزاره، ارزش و اصالت لازم را دارد یا روایت حجت است یا خیر؛ گاهی اوقات فعل معصوم می‌تواند سنجه و ابزار برای اطمینان از گزاره‌های دیگر باشد و به ما کمک کند تا اعتبار یک آموزه روایی را تأیید کنیم. برای مثال راوی می‌گوید که از امام پرسیدم، به ما خبر رسیده پیامبر(ص) وقتی از مسیری می‌رفتند در بازگشت مسیر دیگری انتخاب می‌کردند؛ امام(ع) تایید فرمودند که بله ایشان دو مسیر در رفت‌وآمد داشتند و ادامه دادند: من هم این کار را انجام می‌دهم؛ یعنی امام با قول و فعل این موضوع را تأیید می‌کنند.
کارکرد مبناشناسانه و روش‌شناسانه
عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی تصریح کرد: کارکرد سوم فعل معصوم کارکرد مبناشناسانه است، فقیه برای استنباط نیازمند باورهایی است که با تکیه بر آنها به استنباط احکام می‌پردازد؛ سؤال این است که آیا فعل معصوم می‌تواند کارایی داشته باشد؟ جواب مثبت است؛ مثلاً در روایت کتاب کافی آمده که شخصی مهمان امام رضا(ع) بود؛ شب هنگام در جلسه گفت‌وگو چراغ خاموش می‌شود و مهمان می‌رود تا چراغ را تعمیر کند، ولی امام(ع) ایشان را از این کار باز می‌دارد و می‌فرمایند: «انّا قومٌ لا نَستخدِم اَضیافنا»؛ این تعبیر به ما مبنا می‌دهد که باید با مهمان به گونه‌ای تعامل کرد که مورد خدمت و استفاده حتی در امور ساده قرار نگیرد و میزبان باید پیشقدم شود.
وی با بیان اینکه کارکرد دیگر فعل معصوم در فقه کارکرد روش‌شناسانه است، اظهار کرد: امام صادق(ع) در باب آداب وضو، وقتی «زراره» از امام پرسید، اینکه شما برای مسح فرمودید، مسح بخشی از پا و سر کافی است به آیه ششم سوره مائده «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاه فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ…» استناد و علت را «با» در «بِرُءُوسِکُمْ» فرمودند، یعنی یک حرف هم برای فقیه بسیار مغتنم است.
رفتار امام رضا(ع) در تکریم فقرا
مردانی با بیان اینکه مستند معتبری که نشان دهد معصوم با فعلش به القای روش می‌پردازد نداریم، ولی روشی که در تبیین آموزه‌های فقهی به کار گرفته شود در سیره معصومان(ع) هست، اضافه کرد: مثلاً صدقه دادن از آموزه‌های فقهی مورد تأکید و مستحب است، ولی با چه روشی صدقه بدهیم می‌توانیم آن را از دل روایات سیره استخراج کنیم. راوی نقل می‌کند که در محضر امام رضا(ع) با جمعی نشسته بودیم و مرد غریبی آمد و از امام(ع) کمک خواست؛ وقتی مجلس تعطیل شد، امام(ع) داخل منزل شدند و به گونه‌ای که پشت در بودند و تنها دستشان دیده می‌شد آن فرد را مورد خطاب قرار دادند و فرمودند که این ۲۰۰ دینار را بگیر و زاد و توشه کن و برو که نه من تو را و نه تو مرا ببینی.
وی افزود: راوی از امام(ع) پرسید که چرا خودتان را از او مخفی کردید، امام(ع) فرمود نمی‌خواستم خواری خواهش را در چهره او ببینم؛ یعنی این روشی برای کمک و صدقه به دیگران است. رفتار امام(ع) در عین اینکه انجام یک آموزه دینی است، اما القاکننده یک روش عملی هم هست؛ امام(ع) به ما یاد دادند که در تعامل با فقرا باید کرامت و حرمت آنان را در نظر بگیرید؛ یعنی چهره خود را بپوشانید و به گونه‌ای رفتار کنید که چشم در چشم فرد نشوید.
مردانی با بیان اینکه کارکرد دیگر کارکرد موضوع‌شناسانه است؛ یعنی سیره معصوم موضوعاتی در اختیار فقیه قرار می‌دهد، اظهار کرد: مثلاً در روایت بیان شده که امام رضا(ع) وقتی نمازهای خودشان را به قصر می‌خواندند، بعد از نماز ۳۰ بار تسبیحات اربعه را به عنوان تعقیبات قرائت می‌فرمودند که همین سبب شده تا از شیخ صدوق تا علامه حلی فتوا دهند که این ذکر سبب کامل شدن نماز است. با توجه به مستندات متون روایی شاید موارد استفاده فقها از سیره امام رضا(ع) به ۵۰ عدد هم نرسد، در حالی که آمار استناد فقها به رفتار پیامبر(ص) و امام علی(ع) بسیار متعدد است؛ لذا با توجه به رفع محدودیت‌های رفتار معصومان می‌توانیم از آنها در آموزه‌های فقهی استفاده کنیم. / ایکنا
