شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
سبحانی با اشاره به چهار رویکرد در مطالعات اقتصاد اسلامی گفت: رویکرد فقهی، رویکرد نئوکلاسیک، رویکرد تلفیقی و رویکرد سیستمی، چهار رویکرد موجود در مطالعات اقتصاد اسلامی را تشکیل می‌دهند.
به گزارش شبکه اجتهاد، نشست هشتم از سلسله نشست‌های نظریه پردازی در قلمرو علوم انسانی اسلامی با موضوع روشهای تحقیق در اقتصاد اسلامی با حضور حجت‌الاسلام حسن آقانظری و آقایان حسن سبحانی، حسین عیوضلو و محمدعلی متفکر آزاد در موسسه علوم انسانی اسلامی صدرا برگزار شد.
حسین عیوضلو عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در این نشست گفت: روش شناسی به بیان مفاهیم، نظریات و اصول مبنایی استدلال می‌پردازد. در دیدگاه اسلامی روش شناسی اقتصاد اسلامی تنها انگیزه طبیعی انسان خودخواهی نیست و پیشرفت مادی هدف غایی جوامع اسلامی هم نیست.
وی با اشاره به ساختارهای روش شناسی افزود: در این ساختارها جایگاه عقل کاملا پذیرفته شده است. نظریه باید بر مبنای عقلانی و بر اساس شواهد تجربی سنجیده شود و ساختارهای نظری روش شناسی نسبت به مکاتب فکری ارزشی، خنثی است. خصوصیت ارزش خنثایی باعث می‌شود که هر مکتب فکری را بتوان با استفاده از ساختارهای نظری روش شناسی تطبیق داد.
روش شناسی اقتصاد اسلامی
عیوضلو با اشاره به بهره گیری از روش لاکاتوشی در ارائه روش تحقیق در اقتصاد اسلامی گفت: بر اساس روش شناسی لاکاتوشی ساختار نظریه از هسته سخت و کمربند حفاظتی و توان راهبردی برخوردار است. روش شناسی اقتصاد اسلامی با روش‌ها و ساختارهای تحلیلی اقتصاد متعارف، رابطه عموم و خصوص من وجه دارد و من به دلیل جامعیت روش لاکاتوشی از آن استفاده کردم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در الگوی پیشنهادی لاکاتوشی بر خلاف نگرش اثبات گرایی و ابطال گرایی که واحد دستاورد علمی را یک فرضیه منفرد قلمداد می‌کردند، نظریه‌های علمی در قالب ساختاری از مجموعه فرضیه‌های مرتبط به هم به تصویر کشیده شده است که اجزای این ساختار را هسته و کمربند محافظ تشکیل می‌دهند.
عیوضلو یادآور شد: هسته سخت شامل مفروضات اساسی غیرقابل ابطال است و کمربند محافظ شامل فرضیه‌های صریح، گزاره‌های مشاهداتی و مفروضاتی می‌شود که در توصیف شرایط اولیه نهفته اند.
وی در ادامه گفت: مراحل منطقی نظریه پردازی اقتصادی اسلامی بر اساس روش شناسی لاکاتوشی عبارتند از: سازگاری با هسته سخت اقتصاد اسلامی، ساختار منطقی و انسجام نظریه و امکان پذیری تجزیه و تحلیل و نقد آن و همچنین آزمون نظریه و روشهای اصلاح و بازسازی آن.
وی اضافه کرد: ارائه فرضیه به همراه رعایت اصول و موازین روش شناسی است. آزاد اندیشی در حوزه نظریه پردازی به معنی انعطاف پذیری در اصول اسلامی نیست و در میان نظریه پردازان اسلامی در قالب عباراتی نظیر ثابت و متغیر یا حوزه عزیمت و حوزه رخصت بیان گردیده است.
اقتصاد اسلامی ریشه در حقایق قرآنی و تعالیم و حیانی دارد
عیوضلو اظهار کرد: هسته سخت نظریه‌های حاکم ادر اقتصاد اسلامی از مکتب و جهان بینی اسلام تبعیت می‌کند و مفاهیم کیفی و کاربردی آن با تبدیل معیارها و موازین اسلامی به شاخص‌های کمی و عملیاتی ساده سازی می‌شوند. در عین حال اقتصاد اسلامی از قوانین اثباتی که ریشه در حقایق قرآنی و تعالیم وحیانی دارند، برخوردار است و با تکیه بر این مفاهیم و حقایق، علم اقتصاد اسلامی شکل می‌گیرد.
این استاد دانشگاه در بیان مراحل و طراحی نظام مالی اسلامی گفت: اصول بنیادی شامل اصول تکوینی و اصول تشریعی برگرفته از قرآن و سنت. تعیین قواعد عام و معیارهای اساسی. سیاست‌های راهبردی مناسب برای اجرایی سازی اصول و قواعد. تعیین فرآیندها و ساز و کارهای اجرایی. تعیین قواعد حقوقی و دستورالعمل‌ها و روشهای نظارت فرآیندی.
وی در پایان سخنانش گفت: روش شناسی لاکاتوشی با روش شناسی موجود تطبیق دارد و هسته سخت و کمربند حفاظتی ساختار ما غیرقابل ابطال است. ضمن اینکه بخش اعتباری و اسمی و حقیقی اقتصاد باید با یکدیگر هماهنگ باشند.
متدلوژی‌های مشخص در مباحث اقتصاد اسلامی
در ادامه این نشست حسن سبحانی استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه متدلوژی‌های مشخص در مباحث اقتصاد اسلامی وجود دارد، گفت: تحقیق به طور منطقی باید به افراد کمک کند که به باطن پدیده دست یابند زیرا باطن پدیده‌ها باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی افزود: من آخرین مقاله‌هایی که درباره اقتصاد اسلامی به نگارش درآمده‌اند را بررسی کرده ام و با مشاهده آنها متوجه شدم که موضوعات متنوعی برای تحقیق ارائه شده‌اند که به نحوی در آن از اقتصاد اسلامی صحبت شده است. با مشاهده طبقه بندی از اقتصاد اسلامی در گذر زمان متوجه می‌شویم که سمت و سوی ما در نوشتن مطالب و موضوعات ثابت مانده است.
سبحانی با اشاره به چهار رویکرد در مطالعات اقتصاد اسلامی گفت: رویکرد فقهی، رویکرد نئوکلاسیک، رویکرد تلفیقی و رویکرد سیستمی، چهار رویکرد موجود در مطالعات اقتصاد اسلامی را تشکیل می‌دهند.
وی در ادامه گفت: در رویکرد فقهی عمدتا اسلام شناسانی که تاثیراتی در اقتصاد نداشتند به این حوزه پرداختند و تلاش کردند که موضوع و مساله‌های مورد ابتلا توسط مردم مسلمان در گذشته را که در زمان حال هم متناسب با مسائل جدید وجود داشتند را حل کنند و نام آن را اقتصاد اسلامی گذاشتند. به عقیده من عده‌ای رویکرد مغایر اسلام نبودن را در این پاسخ‌ها دنبال می‌کردند و عده‌ای دیگر هم رویکرد مطابق اسلام بودن را.
سبحانی اضافه کرد: اگر اقتصاد اسلامی مطابق اسلام باشد مطابق چه تلقی از مقام اسلام خواهد بود؟ اسلام مقام معظم رهبری، اسلام شورای نگهبان و یا اسلام مراجع؟ بسیاری از احکام اسلامی که وجود دارند و فقها از آنها حکم استنباط می‌کردند، تقریبا ناظر به بسیاری از شرایط اقتصادی و اجتماعی زمان بیان حکم بوده و شاید در دوره‌های دیگر موضوعیت نداشته‌اند.
این استاد دانشگاه تهران گفت: برای فهم روایت و احادیث از سوی فقها در قرون مختلف، اگر فرد خود را در زمان شان نزول روایت قرار ندهد، تلقی از آن مفهوم با قرار دادن در زمان شان نزول آن روایت متفاوت خواهد بود.
اقتصاد اسلامی کدام فهم از اسلام است؟
سبحانی با طرح این سوال که اقتصاد اسلامی کدام فهم از اسلام است، ادامه داد: در دوران حاضر کثرت مسائل و معضل موضوع شناسی وجود دارد. نظام فقهی باید بیندیشد که قید اسلامی از کدام خواستگاه فکری و جمعی خارج می‌شود.
وی در تشریح رویکرد نئوکلاسیک افزود: بعضی از علاقمندان به اسلام که عمدتا اقتصاددان هستند، دستگاه نئوکلاسیک را دستگاه کارآمد می‌دانند که مفاهیم دین را در این دستگاه می‌توان به کار گرفت. این رویکرد را به سختی می‌توان در محدوده اقتصاد اسلامی جای داد. اگر موضوع اقتصاد اسلامی مفاهیم دینی در دستگاه نئوکلاسیک تحلیل شود، روشی را برای فهم دستگاه ارائه می‌کند.
این نماینده سابق مجلس شورای اسلامی با اشاره به رویکرد تلفیقی افزود: علمایی که بعد از انقلاب به مباحث اقتصادی وارد شدند، برخی از مفروضات اقتصاد نئوکلاسیک را تغییر دادند اما با همان روش تحقیق کردند. روش کار در این مجموعه همان روش منطقی نئوکلاسیک است.
وی در معرفی رویکرد سیستمی گفت: این رویکرد به دنبال کشف و احداث سیستم اقتصادی است و به عقیده من این مطالعه بیشترین نیاز جامعه اسلامی است زیرا در این رویکرد ما به لحاظ روشی از روشهای قیاسی و استقرایی تا حد زیادی فاصله می‌گیریم. روشهای علمی تجربی که در چند سال اخیر تکمیل شدن جایگزین روشهای کل نگر شده است.
این استاد دانشگاه گفت: در رویکرد سیستمی اجزای پدیده را با هم درنظر می‌گیرد تا کل به ایده تبدیل شود اما تا ما پدیده‌ای را به صورت سیستمی مطالعه نکنیم، انتظاراتی که دین از اقتصاد دارد، برآورده نمی‌شود. من روشهای علمی را رد نمی‌کنم اما روش سیستمی به ما می‌گوید مجموعه روابط چگونه هستند و پاسخ سوالات ما را می‌دهد.
اجرای احکام دینی در مسلمانان نسبی است
سبحانی گفت: اجرای احکام دینی در مسلمانان نسبی است و به هر نسبتی که هر جامعه‌ای احکام دینی را اعمال می‌کند به همان نسبت اقتصاد از احکام اسلامی تاثیر گرفته است. بنابراین اقتصاد معطوف به عملیاتی شده قرآن و سنت در درجات مختلف جامعه است. بر اساس سنت‌های الهی اگر جامعه ابزارها را فراهم کند به آن نقطه مطلوب خواهیم رسید.
وی در پایان سخنانش گفت: به عقیده من اگر در مراحل رشد اقتصادی موازین دینی وجود داشته باشد، یک روی سکه محسوب می‌شود که در پشت دیگر آن عدالت قرار دارد و اجرای کامل احکام در جامعه عادل مقدور می‌شود.
ستون فقرات اقتصاد اسلامی تأثیرگذاری بخش اعتباری بر حقیقی است
حجت‌الاسلام حسن آقانظری، رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه از دیگر سخنرانان این نشست علمی، با اشاره به خاستگاه نظریه پردازی علمی اقتصاد اسلامی با رویکرد نهادی آن گفت: روشهای تحقیق به این موضوع اشاره می‌کنند که از چه روشی برای تحقیق استفاده می‌شود. روش کتابخانه‌ای یا میدانی و یا تلفیقی از هر دو روش؟ روشهای تحقیق، اسلوب تحقیق را بیان می‌کنند.
وی افزود: اقتصاددانان حوزه اقتصاد اسلامی با این سوال مواجهه هستند که در متدولوژی با چه روشی در اقتصاد اسلامی حرکت کنیم؟ آیا باید در اقتصاد اسلامی از روش پوزیتیویستی استفاده کرد یا روش تحلیلی و نظری؟ برای جواب به این سوال باید موضوع اقتصاد اسلامی تعیین شود تا روش تحقیق هم مشخص شود.
آقا نظری گفت: ستون فقرات اقتصاد اسلامی تأثیرگذاری بخش اعتباری بر بخش حقیقی است. من اگر بر اساس ادبیات حوزه‌ای بر تاثیرپذیری بخش حقیقی از بخش اعتباری سخن می‌گفتم همه اقتصاددانان عنوان می‌کردند که ما با این ادبیات آشنایی نداریم و این موضوع باید فقط در حوزه‌ها بحث شود. بنابراین من ابتدا موضوع نهادها را مطرح کردم و معتقدم در ادبیات اقتصاد اسلامی باید با نهاد آشنایی پیدا کنیم.
وی در ادامه گفت: متاسفانه سختی کار ما این است که در مراکز علمی آن اندازه‌ای که با ادبیات نئو کلاسیک کار شده با ادبیات نهادگرایی کار نشده است. در بین نهادگرایان تعاریف مختلفی وجود دارد. نورث در تعریف نهاد می‌گوید نهادها قوانین بازی در جامعه اند. جان راجرز سرل هم بر نهادگرایی کار کرده که محتوای مقاله او با مباحث اعتباری علامه طباطبایی هماهنگی دارد.
آقانظری گفت: سرل بیان می‌کند «ما واقعیت طبیعی و واقعیت نهادی داریم. واقعیت طبیعی را اگر قبول داشته باشیم و یا نداشته باشیم وجود دارد مانند گرما و سرما اما واقعیت نهادی را باید بپذیریم.» بین هستی شناختی و معرفت شناختی تمایز وجود دارد. شاید بخشی از نظر هستی شناختی سابجکتیو باشد اما از نظر معرفت شناختی ابجکتیو محسوب شود.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: در هستی شناختی وجود اشیا مورد نظر است ولی در معرفت شناسی، اشیا نه از آن جهت که وجود دارند بلکه از آن جهت که احکامی بر آنها قرار داده می‌شود، مورد توجه قرار می‌گیرند. ماهیت‌هایی مانند درد و لذت که از نظر هستی شناختی سابجکتیواند می‌توانند به لحاظ معرفت شناختی ابجکتیو باشند. مباحث قراردادی از نظر هستی شناختی اعتباری هستند اما از نظر معرفت شناختی واقعی هستند.
جنس حکم شریعت، اعتبار است
وی ادامه داد: جنس حکم شریعت، اعتبار است اما دارای پشتوانه محکمی است مانند زوجیت، مالکیت و ارث. چارچوب‌ها بر دو قسم تقسیم می‌شوند: بعضی‌ها تعریف کردنی هستند و بعضی قاعده‌ها هم اعتباری اند. دی. سی. نورث بر قاعده رفتاری تکیه می‌کند. بعضی از قواعد او برای ما قابل استفاده و بعضی دیگر غیر قابل استفاده هستند اما مباحث جان سرل که ماهیت نهاد را اعتبار می‌داند برای ما بسیار کارساز است، زیرا بحث علامه طباطبایی با مباحث سرل هم هماهنگی دارد.
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: علامه طباطبایی حکم شریعت را قراردادی و اعتباری می‌داند و ما هم احکام شریعت را به بحث نهادگرایی از نگاه سرل ارتباط می‌دهیم. ما می‌توانیم از مباحث نهادگرایی بر اساس دیدگاه سرل از اعتبارگرایی شریعت استفاده کنیم.
بخش اعتباری اقتصاد بر واقعیات اقتصادی تاثیرگذار است
وی با بیان اینکه اقتصاد، اقتصاد پولی است، گفت: بخش اعتباری اقتصاد بر واقعیات اقتصادی تاثیرگذار است و با گذشت زمان بخش اعتباری دارای تاثیرگذاری بیشتری می‌شود. در بازار سرمایه هر روز قرارداد جدیدی بوجود می‌آید و به نام ابزار مالی عرضه می‌شود و بر واقعیات اقتصادی تاثیر می‌گذارد.
آقانظری اضافه کرد: اگر ما بتوانیم برای بخش اعتباری تعیین تکلیف کنیم اقتصاد اسلامی می‌تواند راهی برای خود بگشاید اما اگر تعیین تکلیف نکنیم تابع جریانی خواهیم شد که در خارج وجود دارد و دیگر عنوان اقتصاد اسلامی را نخواهیم داشت. ما بخش سود سرمایه و بهره را در بخش اعتباری سامان می‌دهیم .
وقتی واقعیات اقتصادی متفاوت شود نتیجه آن ایجاد علم میان رشته‌ای به نام اقتصاد اسلامی می‌شود که واقعیات اقتصادی را در ابعاد خرد و کلان شکل می‌دهد و نظریه پردازی بر اساس این واقعیات ارائه می‌کند
وی اظهار کرد: اگر جریان پول بر اساس نرخ بهره حرکت کند، بهره اعتباری خواهد بود. ما پول می‌دهیم و بر اساس قرارداد بهره می‌گیریم. اگر بر اساس نرخ بهره و وام، بهره را بر اساس اصل چارچوب حرکت اعتبار قبول کنیم، بر پول کاغذی، چک و پول اعتباری تاثیرگذار می‌شود. اما اگر بهره را نپذیرفتیم و جایگزین آن را نرخ سود سرمایه قرار دادیم، تفاوت آن در این است که سود همیشه تابع بخش واقعی است اما نرخ وام الزاما اینگونه نیست.
علم اقتصاد واقعیت‌ها را جستجو می‌کند
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: علم اقتصاد واقعیت‌ها را جستجو می‌کند. واقعیت‌ها شامل تورم، رکود، فاصله طبقاتی، فقر، مفاسد اقتصادی، توسعه و رشد می‌شود. وقتی واقعیات اقتصادی متفاوت شود نتیجه آن ایجاد علم میان رشته‌ای به نام اقتصاد اسلامی می‌شود که واقعیات اقتصادی را در ابعاد خرد و کلان شکل می‌دهد و نظریه پردازی بر اساس این واقعیات ارائه می‌کند، اما به این موازات باید از علم اقتصاد هم بهره گرفت.
آقانظری در پایان سخنانش اضافه کرد: نظریات در علم اقتصاد کیفی هستند و از جنس خانواده تحلیلی نظری است اما نظریات بعدی بر اساس علم اقتصاد جنبه کیفی خواهد داشت. عالم اقتصادی تاثیرات واقعیات اقتصادی که تحت تاثیر نهادها و شریعت ثابت و متغیر که در حال گسترش است، خلق می‌شوند را تحلیل می‌کند و نظریه‌های کمی و کیفی تولید می‌شود. نظریات علمی وقتی سامان دهی شود، علم میان رشته‌ای تولید می‌شود و بر مراکز مختلف تأثیرگذار می‌شود.
بهره وری از منابع طبیعی
در ادامه این نشست محمدعلی متفکرآزاد استاد دانشگاه تبریز به بهره وری از منابع طبیعی اشاره کرد و در بیان هدف از علم گفت: از نگاه نظری هدف از علم از نظر اسلام کشف آیت الهی از طبیعت و از نگاه تجربی، استفاده از امکانات طبیعی است. طبیعت را خداوند در اختیار انسان قرار داده که به مقام قرب الهی خود را نزدیک کند.
وی با بیان اینکه علم نافع شامل هر علمی نمی‌شود، افزود: علم نافع به رفع نیازهای اساسی انسان کمک می‌کند و نیازهای مادی انسان را برطرف می‌کند و کارامدی علم هم به همین علت است.
بهره برداری از منابع طبیعی در نظام اقتصادی باید به نحوی باشد که استخراج هر واحد از منابع طبیعی بیشترین استفاده را به رشد انسان بکند
ویژگی‌های اقتصاد اسلامی
متفکرآزاد ویژگی‌های اقتصاد اسلامی را تشریح کرد و گفت: ویژگی اول شکر کردن و به معنی کارآمدی و کارایی در اقتصاد اسلامی و استفاده درست از نعمات خداوندی است. ویژگی دوم عدالت که مکمل شکر است. اگر کارایی و عدالت در فضای غیرتوحیدی در جامعه‌ای محقق شود اقتصاد اسلامی شکل نمی‌گیرد بلکه باید در فضای اسلامی ایجاد شود که باز هم کافی نیست زیرا باید به ارتقای معنویت منجر شود. ویژگی سوم شامل رشد انسان می‌شود. انسان رشد یافته فضائل انسانی را در گفتمان اسلامی به خود می‌گیرد. در حوزه اقتصاد معتقدیم که خداوند رزاق است و اگر شخصی پروژه‌ای را سرمایه گذاری کند و از آن طریق چند نفر را شریک کند، روزی رسان شده است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: در جامعه توسعه یافته از دیدگاه مکتبی انسان‌های بیشتری به مراحل بالای رشد رسیده اند. امکانات طبیعت و بهره بردری بهینه از آنها وسیله رشد انسان و اعتلای جامعه می‌شود. بهره برداری از منابع طبیعی در نظام اقتصادی باید به نحوی باشد که استخراج هر واحد از منابع طبیعی بیشترین استفاده را به رشد انسان بکند.
وی در پایان سخنانش گفت: اگر منابع طبیعی در مسیر رشد انسان‌ها صرف شوند، در تنازع بین رشد انسان و انسانیت و بهره برداری از منابع طبیعی، بهره برداری بیشترین کمک را در مسیر رشد انسان‌ها انجام می‌دهد.
