شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
«الحیاه» اثر شاخص علامه محمدرضا حکیمی، یکی از جامع‌ترین و منسجم‌ترین آثار معاصر در حوزه مطالعات دینی و تربیتی است که تلاش دارد زندگی فردی و اجتماعی انسان را از منظر اسلام بازنمایی کند. این کتاب از مبانی معرفتی و اعتقادی آغاز شده، به رسالت پیامبران و فلسفه حکومت، سپس به اقتصاد عادلانه، اخلاق فردی و اجتماعی، تربیت، روابط خانوادگی و اجتماعی و در نهایت به سلوک و اخلاق حرفه‌ای و احکام شرعی می‌رسد.
به گزارش شبکه اجتهاد، سی و یک مرداد، چهارمین سالروز درگذشت مرحوم علامه محمدرضا حکیمی است. شخصیتی که رهبر معظم انقلاب در پیام تسلیتی که برای آن مرحوم صادر کردند او را «دانشمندی جامع، و ادیبی چیره‌دست، و اندیشه‌ورزی نوآور، و اسلام‌شناسی عدالتخواه» توصیف کردند که «عمر را فارغ از آرایه‌ها و پیرایه‌های مادی، در خدمت معارف والای قرآن و سنّت گذرانده و آثاری ارزشمند از خود به جا» نهاد. به همین مناسبت در یاددشتی به معرفی اثر ارزشمند «الحیاه» تالیف مرحوم حکیمی می‌پردازیم.
کتاب‌های زیادی در زمینه علوم حدیث و تفسیر و تحلیل آن‌ها نوشته شدند، کتاب‌های زیاد دیگری هم دایرهالمعارف‌های دینی بزرگ و عظیمی بوده‌اند، نوشته‌های زیادی دیدگاه‌های مختلف نظری را در جهان اسلام و تشیع بررسی کرده‌اند و آثار پرشماری تلاش کرده‌اند که دین را در زندگی روزمره مردم شرح دهند. در تمام موارد ذکر شده عناوین خوب و مهمی حضور دارند که در طی سال‌ها چراغ راه مردم، محققین و عالمان بوده‌اند، اما در این میان کتابی مانند «الحیاه» به راستی که کمیاب است، کتابی نوشته علامه حکیمی که در آن نظریه، کاربرد، دایرهالمعارف و روایات و حدیث همه گرد هم آمده و اثری جامع و بدیع را آفریده‌اند.
علامه محمدرضا حکیمی که بود؟
علامه محمدرضا حکیمی، زاده ۱۴ فروردین ۱۳۱۴ در مشهد و درگذشته ۳۱ مرداد ۱۴۰۰، عالم و متفکّر برجسته، دانشمندی جامع، اسلام‌شناسی عدالتخواه و ادیبی چیره‌دست بود که با القاب و عناوینی چون «علامه»، «فیلسوف عدالت» و «مرزبان توحید» شناخته می‌شد. او در خانواده‌ای مذهبی و علمی چشم به جهان گشود و از نوجوانی به تحصیل علوم دینی علاقه نشان داد. در حدود سال ۱۳۲۶ وارد مدرسه نواب مشهد شد و بیش از دو دهه در حوزه علمیه این شهر به تحصیل و پژوهش پرداخت. او در این مدّت علوم متنوعی همچون مقدمات فقه و اصول، سطوح عالی، دروس خارج، فلسفه، ادبیات عرب، نجوم و حتی تقویم را آموخت و با جدیتی کم‌نظیر در مسیر علمی خود پیش رفت.
از استادان برجسته‌اش می‌توان به محمدتقی ادیب نیشابوری، شیخ مجتبی قزوینی، سید محمدهادی میلانی و آقابزرگ تهرانی اشاره کرد. هر یک از این استادان تأثیر خاصی بر شکل‌گیری شخصیت علمی و فکری حکیمی داشتند، به‌ویژه شیخ مجتبی قزوینی که رویکرد انتقادی نسبت به فلسفه و عرفان داشت و زمینه‌ساز گرایش حکیمی به «مکتب تفکیک» شد.
علامه حکیمی در سال ۱۳۴۸ موفق به اخذ اجازه اجتهاد گردید و از همان زمان به‌عنوان یکی از اندیشمندان جوان و نوآور حوزه علمیه مطرح شد. وی در طول زندگی علمی خود همواره بر ضرورت بازگشت به قرآن و سنت اصیل اسلامی تأکید داشت و با نگاه عدالت‌محور و اجتماعی، دین را مکتبی برای تحقق قسط و مبارزه با ستم معرفی می‌کرد. به باور او، اسلامی که در آن عدالت نباشد، اسلام حقیقی نیست. این دیدگاه سبب شد که او به عنوان «فیلسوف عدالت» شهرت یابد.
شخصیت علمی و معنوی‌اش مورد توجه رهبران انقلاب اسلامی نیز قرار گرفت؛ چنان‌که امام خمینی رحمه‌الله او را با لقب «جناب مستطاب ثقهالاسلام» یاد کردند و رهبر انقلاب اسلامی نیز از او به‌عنوان مشاوری فرهنگی یاد نمودند. پس از رحلت او در مرداد ۱۴۰۰، پیام‌های تسلیت فراوانی از سوی علما، اندیشمندان و مسئولان صادر شد که در آن‌ها از حکیمی به‌عنوان «دانشمندی جامع، ادیبی توانمند، اندیشه‌ورزی نوآور و اسلام‌شناسی عدالتخواه» یاد گردید. میراث فکری و مواضع روشن او درباره عدالت، همچنان الهام‌بخش نسل‌های جدید به شمار می‌رود.
مهمترین آثار علامه حکیمی کدامند؟
آثار علامه محمدرضا حکیمی بخش مهمی از هویت علمی و اجتماعی او را شکل می‌دهند و نشان می‌دهند که چرا از وی به‌عنوان «فیلسوف عدالت» یاد می‌شود. در میان همه نوشته‌های او، مجموعه سترگ «الحیاه» جایگاهی بی‌بدیل دارد. این اثر که با همکاری برادرانش محمد و علی حکیمی تدوین شد، دایرهالمعارفی حدیثی-اجتماعی است که با نگاهی نو به قرآن و سنت، ابعاد مختلف زندگی فردی و جمعی مسلمانان را بررسی می‌کند. در واقع «الحیاه» تلاشی است برای بازگرداندن اسلام به عرصه عمل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، و پاسخ به پرسش‌های نوین بشر بر اساس منابع اصیل دینی.
کتاب «مکتب تفکیک» دیگر اثر شاخص حکیمی است که در آن به تبیین اندیشه‌ای می‌پردازد که قائل به جداسازی معارف دینی از فلسفه و عرفان است. او در این اثر تأکید دارد که وحی و عقل دینی باید بدون آمیختگی با دستگاه‌های فلسفی و عرفانی فهمیده شوند. این نگاه، وجه ممیزه فکری حکیمی نسبت به بسیاری از اندیشمندان معاصر به شمار می‌رود.
از آثار دیگر او، «خورشید مغرب» و «امام در عینیت جامعه» هستند که به مسئله امامت و نقش حیاتی آن در زندگی اجتماعی مسلمانان می‌پردازند. حکیمی در این آثار با بیانی پرشور، امام را نه فقط پیشوای معنوی، بلکه محور تحقق عدالت و سامان‌دهی جامعه معرفی می‌کند. کتاب «الهیات الهی و الهیات بشری» نیز اثری نقادانه است که در آن حکیمی نسبت به برداشت‌های انسان‌محورانه از دین هشدار داده و بر ضرورت الهی‌محوری در همه عرصه‌ها تأکید می‌نماید. همچنین در آثار ادبی و فرهنگی‌اش مانند «بیدارگران اقالیم قبله» یا «خورشید در حجاب»، او با نگاهی تاریخی-انتقادی نقش متفکران و مبارزان مسلمان در بیداری اسلامی را برجسته ساخته است. در مجموع، آثار حکیمی ترکیبی از عمق علمی، دغدغه عدالت اجتماعی و تعهد دینی‌اند. این نوشته‌ها نه‌تنها در حوزه اندیشه دینی، بلکه در عرصه فرهنگ و اجتماع نیز تأثیرگذار بوده و امروز میراثی ماندگار برای پژوهشگران و عدالت‌خواهان به شمار می‌آید.
الحیاه، میراث یک متفکر
«الحیاه» اثر شاخص علامه محمدرضا حکیمی، یکی از جامع‌ترین و منسجم‌ترین آثار معاصر در حوزه مطالعات دینی و تربیتی است که تلاش دارد زندگی فردی و اجتماعی انسان را از منظر اسلام بازنمایی کند. این کتاب در ۱۲ جلد و ۴۰ باب تدوین شده و هر جلد آن به حوزه‌ای مشخص از زندگی دینی و اجتماعی می‌پردازد، به گونه‌ای که از مبانی معرفتی و اعتقادی آغاز شده، به رسالت پیامبران و فلسفه حکومت، سپس به اقتصاد عادلانه، اخلاق فردی و اجتماعی، تربیت، روابط خانوادگی و اجتماعی و در نهایت به سلوک و اخلاق حرفه‌ای و احکام شرعی می‌رسد.
نقطه تمایز «الحیاه» در تلفیق آموزه‌های دینی با چارچوب عملی زندگی روزمره است، به طوری که هر جلد به‌عنوان حلقه‌ای از زنجیره‌ای پیوسته، مسیر تحول فرد و جامعه را از نظر معرفت، اخلاق، عدالت و مسئولیت‌پذیری ترسیم می‌کند. این اثر نه تنها برای محققان و طلاب علوم دینی، بلکه برای علاقه‌مندان به فهم کاربردی آموزه‌های اسلام در زندگی روزمره، نقشه‌ای جامع و ساختارمند ارائه می‌دهد. به عبارت دیگر، «الحیاه» بیش از یک کتاب علمی یا آموزشی صرف است؛ این کتاب طرحی کل‌نگر از زندگی دینی ارائه می‌دهد که معرفت، عمل، اخلاق و مسئولیت اجتماعی را در هم می‌آمیزد و مسیر تربیت جامع انسان در جامعه اسلامی را روشن می‌کند. نگاهی عمیق‌تر به الحیاه
همانطور که پیش از این گفته شد «الحیاه» در ۱۲ جلد و ۴۰ باب سامان یافته و از آغاز تا انجام، نقشه‌ای مرحله‌به‌مرحله از معرفت دینی تا نهادسازی اجتماعی عرضه می‌کند.
جلد نخست با چهار بابِ «شناخت و اصالت آن»، «عقیده و ایمان»، «عمل» و «امتیازهای جهان‌بینی الهی» به مبانی نظری و نسبت سه‌گانه شناخت–ایمان–عمل می‌پردازد تا چارچوبی برای خوانش رواییِ دین در زندگی فراهم کند.
جلد دوم، بابی است به رسالت پیامبران، قرآن، رهبران راستین و برخی ویژگی‌های آنان، جایگاه عالمان، و سپس فلسفه سیاسیِ ولایت و حکومت و تکالیف و مسئولیت‌های حاکم اسلامی؛ درواقع از پیام و حاملان وحی به سازوکار هدایت اجتماعی پل می‌زند.
چهار جلد سوم تا ششم یک بلوک به‌هم‌پیوسته‌اند و به تصریح مؤلف، باید همچون یک مجلدِ واحد در «آیین اقتصادی اسلام» دیده شوند؛ در دو باب و ۱۰۰ فصل، نسبت عدالت اقتصادی، مالکیت، کار، فقرزدایی و تدبیر مالیه عمومی در چارچوب آیات و روایات به‌عنوان پیش‌نیازِ ساخت جامعه اسلامی صورت‌بندی می‌شود. این محور اقتصادی در معرفی‌های تخصصی کتاب نیز به‌عنوان هسته متمایز «الحیاه» بازتاب یافته است.
جلد هفتم، با تمرکز بر «جایگاه و ارزش انسان» گام نخست را از اقتصاد به انسان‌شناسی اجتماعی برمی‌گرداند و کرامت و نقش انسانِ مسئول را کانون تحلیل قرار می‌دهد.
جلد هشتم، چهار بابِ تعهدباوری و مسئولیت‌شناسی، احساس و عاطفه، ضوابط روابط خانوادگی و ضوابط روابط اجتماعی را در کنار هم می‌نشاند تا نشان دهد نظم اخلاقیِ خانواده و جامعه امتداد طبیعی آن انسان‌شناسی است.
جلد نهم، از باب هجدهم تا بیست‌وچهارم، حدود ۱۰۰ شاخصِ حکومت صالح اسلامی را بر پایه قرآن و حدیث در ۱۰ فصل گرد می‌آورد؛ تصویری عملیاتی از حکمرانی عادلانه که حلقه اتصال اخلاق فردی و ساخت سیاسی است.
جلد دهم، چهار بابِ بیست‌وپنجم تا بیست‌وهشتم را پوشش می‌دهد: «زندگی و دوستی (دوست و دوستیابی)»، «دو اصل بنیادین در اصلاح اجتماعی؛ امر به معروف و نهی از منکر»، «انگاره‌های کلی تربیت» و «تربیت فرزندان». این مجلد با موضوع محوری «تربیت فردی و اجتماعی» نشان می‌دهد که اصلاح رابطه فرد با دوستان، خانواده و جامعه، شالوده تحول اجتماعی است.
جلد یازدهم، پنج محور را پی می‌گیرد: «عبادت و آثار تربیتی آن»، «دعا و تربیت»، «آثار پیروی از معصوم(ع)»، «تربیت و بهداشت» و «اخلاق»؛ صورت‌بندی‌ای که پیوستگی تربیت اخلاقی با سلوک عبادی و الگوگیری از معصوم را نشان می‌دهد.
سرانجام جلد دوازدهم باب‌های ۳۴ تا ۴۰ را در بر می‌گیرد: «اخلاق و اصول کلی آن» (از اخلاق حرفه‌ای و قضایی تا اخلاق مرجعیت و جوانمردی)، «سلوک شرعی و روش‌های آن»، «بنیادی بودن احکام اسلامی» و «ارتباط اندام‌وار احکام»؛ تأکیدی که بر پیوند درونیِ منظومه احکام و نسبت آن با شناخت، عمل، اجتماع و مسئولیت‌های خانوادگی و مدنی انگشت می‌گذارد.
به این ترتیب، «الحیاه» از مبانی معرفتی و اعتقادی آغاز می‌کند، از مسیر نهاد پیام و رهبری و الگوی حکمرانی می‌گذرد، اقتصاد عادلانه را به‌منزله ستون جامعه دینی صورت‌بندی می‌کند، اخلاق و روابط خانواده و جامعه را با تربیت فردی درهم‌تنیده می‌بیند و در پایان، با تبیین اخلاق و سلوکِ شرعی و تذکر به پیوستگی احکام، طرحی کل‌نگر از «زندگی دینی» به دست می‌دهد؛ طرحی که هر جلدش حلقه‌ای از یک زنجیره پیوسته است.
چرا الحیاه اثری متمایز و بزرگ است؟
«الحیاه» به دلیل چند ویژگی شاخص، در میان آثار دینی و تربیتی معاصر به کتابی متمایز و برجسته تبدیل شده است.
نخستین ویژگی، نگاه سیستمی و کل‌نگر مؤلف است؛ حکیمی نه تنها به بررسی تک‌موضوعات دینی می‌پردازد، بلکه تمامی ابعاد زندگی انسان -از معرفت و ایمان تا روابط اجتماعی و ساختار حکمرانی- را در یک چارچوب پیوسته قرار می‌دهد. این نگاه یکپارچه، کتاب را فراتر از مجموعه‌ای مقالات یا رساله‌های پراکنده کرده و امکان فهم همزمان اخلاق فردی، تربیت اجتماعی، عدالت اقتصادی و معنای حکومت صالح را فراهم می‌آورد.
ویژگی دوم، تأکید بر کاربردی بودن آموزه‌هاست. «الحیاه» تنها به بحث‌های نظری محدود نمی‌شود، بلکه تلاش دارد آموزه‌های دینی را به دستورالعمل‌هایی قابل فهم و عملی برای زندگی روزمره ترجمه کند. این ویژگی باعث می‌شود کتاب برای مخاطبان متنوع -از محققان تا خانواده‌ها و مدیران اجتماعی- کاربردی و آموزنده باشد.
سومین ویژگی، انسجام میان سنت و زمانه است. حکیمی در کتاب خود با احترام به منابع اصیل دینی، تلاش می‌کند مفاهیم سنتی را در مواجهه با چالش‌ها و نیازهای معاصر توضیح دهد، بدون آنکه اصالت متن دینی مخدوش شود. این رویکرد باعث شده «الحیاه» هم حافظ میراث فکری و هم پاسخگو به مسائل امروز باشد.
ویژگی دیگر، توجه به تربیت جامع انسان است؛ تربیت در این کتاب تنها محدود به اخلاق فردی نیست بلکه شامل رشد اجتماعی، تربیت اقتصادی، مسئولیت‌های مدنی و حتی بهداشت روان و جسم می‌شود. به این ترتیب، خواننده با مطالعه کتاب تصویری روشن و متوازن از انسان کامل در متن جامعه اسلامی به دست می‌آورد.
در مجموع، «الحیاه» با ترکیب نگاه کاربردی بودن، انسجام سنت و زمانه و تربیت جامع، اثری است که نه تنها دانش دینی را منتقل می‌کند، بلکه مسیر زندگی اخلاقی، اجتماعی و سیاسی انسان را به شیوه‌ای منسجم و عملیاتی ترسیم می‌کند، و همین باعث اهمیت و ماندگاری آن در ادبیات معاصر دینی شده است.
سخن آخر
کتاب «الحیاه» نه تنها یک اثر علمی و دینی است، بلکه برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان کاربردی و راهگشا محسوب می‌شود. برای مخاطب عام، این کتاب یک نقشه جامع از زندگی دینی و اخلاقی ارائه می‌دهد که خواننده می‌تواند از آن به‌عنوان راهنمایی عملی در زندگی روزمره، تصمیم‌گیری‌های شخصی و تقویت باورهای اعتقادی بهره‌مند شود. در واقع، الحیاه با زبان نسبتاً قابل فهم و ساختار منظم، آموزه‌های دینی را به شکل ملموس به زندگی فردی پیوند می‌دهد و امکان فهم بهتر مفاهیم کلیدی دین را فراهم می‌آورد.
برای متخصصان و پژوهشگران دینی، الحیاه یک منبع ارزشمند و منسجم است که زمینه پژوهش‌های تطبیقی، تحلیل متون اسلامی و بررسی کاربرد آموزه‌ها در حوزه‌های مختلف جامعه‌شناسی و اقتصاد اسلامی را مهیا می‌کند. ساختار دقیق کتاب، با تقسیم‌بندی موضوعات به باب‌ها و فصول، مطالعه نظام‌مند و استخراج مبانی نظری و عملی اسلام را آسان می‌سازد و امکان نقد و بررسی علمی را فراهم می‌کند.
همچنین برای سیاستمداران و مدیران اجتماعی، الحیاه دیدگاه‌های راهبردی درباره حکمرانی عادلانه، عدالت اقتصادی، تربیت اجتماعی و ارتباط میان اخلاق فردی و ساختار نهادها ارائه می‌دهد. این کتاب با ارائه شاخص‌های عملی و تبیین روابط میان فرد، خانواده و جامعه، کمک می‌کند تصمیم‌گیرندگان با نگاه عمیق‌تر و مستدل‌تر به مسئله مدیریت جامعه و سیاستگذاری اخلاق‌مدارانه بنگرند. به طور کلی می‌توان گفت که الحیاه با تلفیق معرفت دینی، تحلیل اجتماعی و اصول اخلاقی، اثری چندوجهی و ماندگار است که قابلیت بهره‌برداری در سطوح فردی، علمی و اجتماعی را دارد. این اثر نه تنها معرفت دینی را تبیین می‌کند، بلکه به‌عنوان الگویی برای زندگی اخلاقی و سیاست‌ورزی مبتنی بر عدالت، مخاطبان خود را به تفکر و اقدام متعهدانه دعوت می‌نماید و نقش خود را به‌عنوان یک مرجع معتبر و کاربردی در دنیای معاصر تثبیت می‌کند./ بخش کتاب KHAMENEI.IR
